اکبر تقی زاده، مدرس دانشگاه هنر اسلامی تبریز و برنده جایزۀ آقاخان برای مرمت بازار تاریخی تبریز، در نشست «با مردم برای احیای بازار اصفهان» که روز  گذشته سه‌شنبه هشتم بهمن‌ماه در سالن همایش حوزه هنری اصفهان برگزار شد، سخنش را چنین آغاز کرد: حدود هفت یا هشت ماه قبل که به اصفهان آمده بودم بخش‌های زیادی از بازار را پریشان دیدم. یادم به بازار تبریز در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ افتاد که چنین شرایطی داشت و حتی شرایط آن در بخش‌هایی بدتر از شرایط امروزیِ بازار اصفهان بود. دیدم در بازار اصفهان تعداد زیادی از حجره‌ها تعطیل بودند. دیدم که تعداد زیادی از دکان‌ها به انبار تبدیل‌شده و آن رونق اقتصادی خود را ندارد. مانند دهه پنجاه نبود که زیاد به اصفهان می‌آمدم. امروز دیدم که بازار اصفهان حالش خوب نیست، افسرده است، ناراحت است. فکر کردم که اگر تجربۀ بازار تبریز که چه بود و چگونه شد و چه نتایجی را آنجا به دست آوردم خدمت شما عزیزان عرضه کنم، شاید بتوانیم راهی را برای عبور از این شرایط پیدا کنیم.

وی ادامه داد: مسئله این نیست که حجره‌ها انبارشده یا تعطیل باشند، اصلاً ترتیب اجتماعی بازار اصفهان عوض‌شده و آن‌ها نیستند که بودند. بچه‌های آن‌ها هم دیگر نیستند، اصلاً به چیز دیگری تبدیل‌شده و من به ضرس قاطع می‌گویم این راه درست نبوده است. بیایید دستمان را بالا ببریم و بگوییم شکست خوردیم و با روشی که پیش گرفتیم در مدیریت شهرمان و شهرتان اصفهان یکجاهایی خطاهای بسیار بارز و غیرقابل‌بخشش داریم؛ ولی این به معنای این نیست که همه‌چیز را از دست‌داده‌ایم، خیلی چیزها را می‌توانیم برگردانیم و دوباره بازار، قلب تپندۀ اصفهان شود. قلب تپندۀ اصفهان فقط وجه اقتصادی آن نیست. بازار، دانشگاه اصفهان است. بازار، دانشگاه علوم انسانی اصفهان است. در بازار است که همه‌چیز ساخته‌وپرداخته می‌شود و به جامعه می‌آید و جامعه را می‌سازد. بازار جایی است که سرمایه‌های اجتماعی شهرتان را می‌سازد، پرورش می‌دهد، حفاظت و نگهداری می‌کند. بازار فقط کالبدش نیست، فقط طاق و گنبدش نیست، اگر بازار اصفهان را از دست بدهیم اصفهان را از دست می‌دهیم.

بازار تبریز از دیروز تا امروز

برندۀ جایزۀ آقاخان تجربۀ احیای بازار تبریز را چنین شرح داد: بازار تبریز در کشور و جهان خیلی مهم است. علی‌رغم زلزله‌های زیادی که در این شهر رخ‌داده، خیلی زود بازار و بعدازآن شهر ساخته‌شده است. امروزه گفته می‌شود بازار تبریز وسیع‌ترین سازۀ آجری به‌هم‌پیوستۀ عالم است. ۲۷ هکتار عرصه و ۷۵ پیرامونش که حوزه نفوذ بازار است. ازنظر مالکیت، دولت سهم بسیار کمی آنجا دارد. بازارها را هیچ‌وقت دولت‌ها نساختند، بازار شما را هم دولت نساخت بلکه اجداد شما ساختند و برای شما گذاشتند. ۱۶ درصد بازار تبریز مالکیت عمومی است، ۶۶ درصد مالکیت خصوصی، ۱۶ درصد وقفی است و دو درصد فقط مال دولت است که عموماً بانک‌های دولتی هستند و این پدیده نو است و خیلی تاریخی نیست.

تقی زاده افزود: سال ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴، سال‌هایی است که مدیر استانِ ما _که بعدها وزیر شد_ اصرار بسیار زیادی داشت ما بازار را تخریب کنیم و فقط یک تیمچه یکسرا و اگر شد بخشی از سرا را نگه‌داریم و باقی آن را بکوبیم و به قول ایشان پاساژهای شیک بسازیم! می‌گفت ببینید چقدر موش و سوسک دارد! ما حریف نمی‌شویم و راست هم می‌گفت، چطور می‌توانستیم بازاری با این وسعت را حفاظت کنیم؟

وی خاطرنشان کرد: دولت برای چه بیاید در بازار؟ ما به دولت اجازه دادیم که بیاید و دخالت کند. دولت چنین وظیفه‌ای ندارد. وظیفۀ بسیار مهم دولت تأمین امنیت است و باور کنید دولت وظیفۀ دیگری ندارد. دولت در دورۀ مدرن کارهای زیادی انجام داده و کاری که هیچ‌وقت نباید ببخشیم این بود که آن‌ها اختیارات ما را کم کردند و اقتدار خودشان را زیاد کردند. همۀ بلایی که سر ما در تبریز آمده بود به همین دلیل بود. بعدازاینکه خوب مطالعه کردیم دیدیم که دلیل این‌همه آشفتگی در بازار تبریز این بود که دولت مداخله کرده بود و کار را به آنجایی رسانده بود که می‌گفتند بازار تبریز غیرقابل حیات است و حقیقتاً همین‌طور هم شده بود. این بازار و شغل‌های اصیل آن از بین رفته بودند و شغل‌های درجه‌دو سه جایشان نشسته بود و ترکیب اجتماعی هم نزول پیداکرده بود. الان بازار امروز شما هم به همان صورت است.

احیاگر بازار تبریز یادآور شد: در بازار تبریز ۲۳ سرا و کاروانسرا، ۲۰ تیمچه، ۳۴ راسته، ۲۲ دالان، هفت بازارچه، چهار چهارسوق، دو پل بازار، ۲۸ مسجد، سه بقعه دو کتابخانه سه مدرسه سه زورخانه یک یخچال، چهار حمام و یک میدان بزرگ باقیمانده از دودمان‌هاست.

وی ادامه داد: ما در میراث فرهنگی همه‌چیزدان نیستیم و باوجود و حضور صاحبانِ درد است که می‌توانیم پدیده را آسیب‌شناسی کنیم. آنجا با چند تن از بازاریانی که خودشان و اجدادشان در بازار بودند نشستم و به این رسیدیم که ما در میراث باور نداریم که بازاریان بتوانند مدیریت امر مرمت را ایفا کنند و این به این دلیل بود که دولت مداخله کرده بود و هر جا دولت جلوآمده بود چون اقتدار دارد، مردم کنار کشیده بودند، ولی این به معنای اینکه مردم ندانند نیست دولت باید به مردم میدان بدهد، آن‌ها می‌آیند و حریف می‌شوند.

تقی زاده با شرح مشکلاتی که بر سر احیای بازار تبریز وجود داشته گفت: دومین مسئله این بود که هم ما به بازاریان اعتماد نداشتیم و هم بازاریان به ما اعتماد نداشتند و طبیعی است که هر عملی، عکس‌العملی خواهد داشت. بین میراث و دارایی و شهرداری و این ارگان‌ها هم اختلافات زیادی بود و بازار بین این‌ها له‌شده بود. به همین دلیل بعد از مدتی عطایش را به لقایش بخشیده بودند. مشکل دیگر این بود که بازاریان نمی‌توانستند نیروی انسانی لازم برای مرمت را تأمین کنند. مشکل این بود که مصالح مورد نیاز خیلی راحت در دسترس نبود. مرمت پدیدۀ زمان بری است و با عجله نمی‌شود آن را انجام داد و این جلوی کاسبی را می‌گرفت و یکی از مشکلات دیگر همین بود. اگر همه این موارد را هم حل می‌کردیم در یک تیمچه، تک‌به‌تک نمی‌توانستیم کار کنیم چون یک سازوکار و مدیریت جمعی می‌خواهد و این نسل فعلی مدیریت جمعی را یادش رفته بود.

وی تصریح کرد: بازاریان فکر می‌کردند باید کسب‌وکار را تعطیل کنند و توهمی در بازار وجود داشت که مرمت پدیدۀ گرانی است درصورتی‌که اصلاً این‌طور نیست. مشکل دیگر این بود که بازاریان می‌گفتند ما اگر مرمت و احیا انجام دهیم گردش مالی آن‌ها بهتر می‌شود پس ادارۀ دارایی را چکار کنیم؟ دیگر اینکه اختلافات بسیار جدی بین همسایگان وجود داشت. رابطه ناصحیحی بین میراثی‌ها و بازاریان وجود داشت. همه این آسیب‌ها ریشه در مداخلۀ دولت دارد. ما باید به دولت می‌گفتیم خودمان بلدیم انجام دهیم و همه موضوعات را حریف می‌شویم. شاید گرفتاری‌های بازار شما بیش از این موارد باشد اما ما با همان بازاری‌ها این آسیب‌شناسی را انجام دادیم. نشستیم و سیاست‌هایی را تدوین کردیم. آن‌ها خیلی خرسند شدند از اینکه دیدند ما آن‌ها را در کار مداخله می‌دهیم چون همیشه چیزی آن‌طرف میز و این‌طرف میز وجود داشت.

مرمت، ارزان‌تر از احداث است

این مدرس دانشگاه ادامه داد: بر اساس تدوین سیاستی که با حضور بازاریان اتخاذ شد، نتیجه گرفتیم که ما در میراث به‌هیچ‌وجه در مدیریت امر مرمت ورود نکنیم و اعتماد و نظارت کنیم و آموزش داده و هدایت را بر عهده بگیریم. به‌واقع اصلاً ما چه کسی هستیم!؟ مگر من می‌توانم در ملک شخصی شما واردشده و دخالت کنم؟ اما در بازار انتظار دارید میراث بیاید و ملک شما را مرمت کند. ما باید نظارت کنیم که مرمت ناصحیح نکنند و این نظارت هم طی سال‌هایی لازم است و بعد مردم یاد می‌گیرند و می‌فهمند اگر مرمت صحیح انجام دهند کارشان مداوم می‌شود و دورۀ بهره‌برداری‌شان طولانی می‌شود.

تقی زاده توضیح داد: خلاصه سیاستمان را بر این اساس تدوین کردیم که مصالح نایاب را ما تأمین کنیم و در اختیارشان بگذاریم و آن‌ها پولشان را بدهند، ما استادکاران را به آن‌ها معرفی می‌کنیم و خودشان اختیار دارند با هریک از این افراد وارد کار شوند.

وی افزود: در آن سال‌ها گفتند شرایط کسب‌وکارمان خوب نیست. شرایط ناجوری داریم و ما گفتیم اشکال ندارد. ۲۵ درصد را شما بیاورید، ۷۵ درصد را ما، سال اول را با این مورد پیش رفتیم البته ما نتوانستیم همه ۷۵ درصد را بدهیم چون اصلاً پول نداشتیم اما آمدیم جلو، این ۲۵ و ۷۵ درصد در ۱۰ سال بعد به‌جایی رسید که ما شدیم دو درصد و آن‌ها ۹۸ درصد! دو درصد ما این بود که به آن‌ها طرح می‌دادیم به‌اضافۀ داربست و باقی را بازاریان پیش می‌بردند و به این باور رسیدند که این به نفعشان است و اصلاً درستش هم همین است.

احیاگر بازار تبریز گفت: بازاریان مشکل دارایی داشتند به همین دلیل من پیش مدیرکل دارایی رفتم و گفتم بازاری‌ها می‌خواهند مِلک خودشان را مرمت کنند. بیا و آقایی کن و اذیتشان نکن و چند سالی مواظبشان باش. گفت قانوناً نمی‌شود. گفتم منابع مالی را چه کسی تأمین می‌کند؟ گفت ما. گفتم شما از کجا می‌گیرید؟ گفت از بازاری‌ها و ... گفتم خب خودشان دارند خرج می‌کنند. آدم بسیار شریفی بود و خیلی زود فهمید و قول داد هر تیمچه و سرا به مرحلۀ احیا که رسید و جان گرفت و چرخۀ اقتصادی‌اش که بهتر شد، هفت یا هشت سالی به او تنفس بدهد و کمتر اذیتشان بکند و این کار را هم کرد و بازاری‌ها خیلی راغب شدند که دنبال این کار بروند.

تقی زاده خاطرنشان کرد: ما در ادامه به دنبال این رفتیم که زمانی که فردی مرمت می‌کند، کسب‌وکارش را تعطیل نکند. تدبیر کردیم که در پایین بازار کسب‌وکار ادامه داشته باشد. به‌تدریج به بازاریان اثبات شد که مرمت ارزان‌تر از احداث است. در مرمت چیزی وجود دارد و نیاز به پی‌سازی و دیوارچینی ندارد.

حضور مجدد معتمدین و سرمایه‌های انسانی

این مدرس دانشگاه یادآور شد: بازاریان تبریز ابتدا به ما می‌گفتند ثبت اثر کردید، باید بیایید مرمت کنید و برایش خرج کنید. اما آرام‌آرام به این مفاهیم رسیدند که ثبت اثر کردن دلیل این نیست که میراث هم آن را مرمت کند. میراث با این کار به شما شناسنامه داده و این یک احصای شخصیت است. ثبت اثر کردن در فهرست ملی و جهانی این است که مِلک شما نسبت به ملک دیگر که شایستۀ ثبت نیست  یک درجه بالاتر است، نه اینکه تمام خرج آن به عهدۀ میراث باشد. قانون چنین وظیفه‌ای به عهدۀ میراث فرهنگی نگذاشته است.

وی ادامه داد: به بازاریان گفتم اگر اینجا مرمت شود چه اتفاقی می‌افتد؟ گفتم بیایید سه نفر را انتخاب کنیم یکی پیرترین، یک نفر جوان‌ترین و یک نفر هم میان‌سال‌ترین عضو سرایتان باشد؛ البته با انتخاب خودتان و کم‌کم همۀ سراها صف کشیدند و دیگر ما نیاز نداشتیم نیروی انسانی برای مرمت به آن‌ها معرفی کنیم. آموزش دادیم و این آموزش نیروی انسانی در چند سال بعد، تعداد مرمتگران بنّاهای ما را زیادتر کرد.

تقی زاده تصریح کرد: بعد رفتیم به سمت وظیفۀ خودمان؛ مثلاً شبکۀ زیربنای تأسیساتی بازار که مربوط به بازاریان نیست و مربوط به دولت است، فاضلاب بازار، آب، برق، مخابرات و شبکه اطفای حریق و مانند این موارد را که باید دولت انجام دهد و بازاری نمی‌تواند بر عهده گرفتیم. چیزهایی که وظیفه اصلی ماست و چون همیشه سرمان گرم چیزهای جزئی شده آن فراموش کرده‌ایم.

برنده جایزۀ آقاخان برای مرمت بازار تاریخی تبریز در ادامه گفت: ورودی‌های بازار تبریز از بین رفته بود و رفتیم به سمت طراحی مجدد، مطابق با الگوهایی که داشتیم. این کار را هم کسبه نمی‌تواند انجام دهد و کار دولت است. بعداز انجام آن، رفتیم  سراغ یکی دو بانک که در بازار آمده بودند و ملکِ با سازۀ تاریخی بازار را تخریب کرده و با سازۀ نو، مکانی را به‌عنوان شعبه ساخته بودند. با آن‌ها صحبت کردیم و آنجا را با الگوی معماری بومی برای آن‌ها ساختیم و آن‌چنان زیبا شد که بانک‌های زیادی آمدند و درخواست داشتند با همین الگوی معماری در بازار مستقر شوند.

وی خاطرنشان کرد: کمی که کار جلوتر رفت با همان ترکیبِ هیأت امنایی با یکی از مساجد صحبت کردیم و مرمت مساجد توسط بازاریان بدون دخالت ما ولی با هدایت و نظارت میراث انجام شد. مردم کمک‌های بی‌دریغی داشتند. یکی از معضلات این بود که توالت در بازار خیلی کم داشتیم و آن‌قدر مبلغ اهدایی زیاد شد که مسابقه‌ای برای ساخت سرویس‌های بهداشتی درگرفت! بخش زیادی پول برای ساخت این سرویس‌ها از اروپا آمد چراکه بازاریانی بودند که به اروپا رفته بودند و یادشان بود که این بازار چه وضعی داشت. به‌این‌ترتیب پول بود که از آن سمت می‌آمد و الان تعداد بسیار کثیری سرویس بهداشتی در بازار داریم.

تقی زاده تأکید کرد: اولین نتیجه‌ای که این نوع همکاری بازاریان با هم و گزینش هیأت امنا ایجاد کرد، حضور مجدد معتمدین و سرمایه‌های انسانی بود. البته در اصفهان شما این مشکل را کمتر دارید ولی ما در تبریز این مشکل را خیلی زیاد داشتیم. همه معتمدین بازارمان را در دوره‌های مختلف تارانده بودیم و خیلی‌ها از تبریز رفته بودند.

سرمایه اجتماعی و سرمایۀ انسانی یکدیگر را می‌سازند

این مدرس دانشگاه در ادامه، شیوه احیای بازار تبریز را چنین شرح داد: سه نفر به‌عنوان هیأت امنا انتخاب شدند که از بین آن‌ها یک طیف جدید سرمایۀ انسانی به وجود آمد و الان تعداد بسیار زیادی انجمن‌های خیریه و NGO در تبریز داریم که کارهایی می‌کنند که حیرت‌آور است. ما در تبریز یک گدا نداریم و امکان ندارد به تبریز بیایید و گدا ببینید. همه خیریه‌های ما یا پایشان در بازار است و یا توسط بچه‌های بازار به وجود آمده‌اند. در شهر ما یک معتاد متجاهر نمی‌توانید ببینید. این‌ها را همین هیأت امنا و سرمایه‌های انسانی انجام دادند که از داخل بازار بیرون آمدند و دیدند علاوه بر بازار باید شهرشان را هم درست کنند. آن‌ها انواع بیمارستان‌ها را ساختند که وجود نداشت. این معجزه است که وقتی با هم کار می‌کنیم، بعدازاینکه نیاز اولیۀ کارمان تمام می‌شود و می‌فهمیم چقدر توان داریم، از دامنه و بازار بالاتر می‌رویم و شهر و جامعه و ایران بزرگمان را می‌سازیم. این مرهون این تفکر است که بتوانیم معتمدین و سرمایه‌های انسانی‌مان را زنده کنیم.

تقی زاده تأکید کرد: علاوه بر سرمایه انسانی چیز دیگری در بازار داریم که آسیب‌دیده و آن سرمایه اجتماعی است. اینکه راست‌گو باشیم، سرمایه اجتماعی است. وقتی سرمایه انسانی به وجود بیاید، این سرمایۀ انسانی سرمایه‌های اجتماعی خودش را درست می‌کند. سرمایه اجتماعی هم سرمایۀ انسان‌ساز است و این دو یکدیگر را می‌سازند. حس امنیت دومین حاصل است. یک روز از یک سر تا آخر یک راستۀ بازار تبریز متجاوز از بیست شمع زده بودند تا طاق پایین نیاید و معلوم بود امنیت وجود نداشته است و بازاریان خودشان در امنیت نبودند، پس مشتری چطور آنجا بیاید؟ سوم رضایت عمومی است؛ همه دولت‌ها، تلاششان این است که رضایت عمومی را به دست بیاورند و خیلی هم زور می‌زنند اما گاهی نمی‌شود. وقتی رضایت خود بازاری‌ها تأمین شد، رضایت مشتری‌ها هم تأمین شد، رضایت کل شهر تأمین شد و درنهایت بازار تبریز به ثبت جهانی رسید.

انتهای پیام