بر اساس این پژوهش، یکی از مهمترین نمودهای عینی بروندادهای علمی یک کشور، مقالات علمی نوشته شده توسط پژوهشگران آن است که از کیفیت و اثرگذاری بالایی در یک حوزه علمی برخورداراند. محققان در پژوهشی با عنوان «پیشرفت علمی کشور با نگاهی به انتشار مقالات علمی پراستناد» آورده‌اند که تولیدات علمی منتشر شده در نشریات معتبر، در پایگاه‌های استنادی نظیر پایگاه وب علوم یا اسکوپوس نمایه شده و در معرض دید و استفاده پژوهشگران از سراسر دنیا قرار می‌گیرند.
این پژوهش توسط طاهره بشیری دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، محمدامین عرفان‌منش و امیررضا اصنافی، استادیاران علم اطلاعات و دانش‌شناسی انجام شده که نشان می‌دهد تعداد مقالات علمی نمایه شده در چنین پایگاه‌هایی باعث افزایش رویت‌پذیری، استفاده از مقالات و افزایش تعداد استنادات آن‌ها خواهد بود.
مطالعات زیادی نشان داده است که رشد علمی کشور در سال‌های اخیر از نظر تعداد مقالات منتشر شده در رشته‌های مختلف علمی در سطح بین‌المللی بسیار چشمگیر بوده است، اما همواره این سوال مطرح است که آیا رشد کمی فعالیت‌های پژوهشی کشور با رشد کیفی آن‌ها نیز همواره بوده است؟ رشد کمی تولیدات علمی در صورتی در پیشبرد سطح علمی دانشگاه‌های کشور اثرگذار خواهد بود که با رشد کیفیت این تولیدات همراه باشد، بنابراین سنجش علم فقط به سنجش تعداد مقالات محدود نمی‌شود و نیازمند بررسی کیفیت پژوهش‌ها و تاثیر آن‌ها در روند پیشرفت علم است. یکی از روش‌های معمول استفاده از شاخص‌های رایج علم‌سنجی مانند شاخص اثرگذاری و میزان استناد است.
تعداد استنادها نشان‌دهنده استفاده سایر پژوهشگران از نتایج پژوهش یک فرد بوده و به نوعی تایید محتوای مقاله منتشر شده وی قلمداد می‌شود. استناد پژوهشگر به مقاله علمی نویسنده‌ای دیگر، علاوه بر نوعی تصدیق بر نتایج به دست آمده از پژوهش آن فرد، تاییدی بر محتوای مقاله منتشر شده نیز قلمداد می‌شود. استناد حتی به شکل تایید منفی، نشان‌دهنده دیده شدن اثر توسط دیگران و نشان از کیفیت بالای اثر در بین سایر آثار دارد؛ بنابراین توجه به میزان استناد دریافتی یک مقاله، به ارزیابی کیفی و محتوایی متون علمی کمک می‌کند.
مقاله پراستناد در یک حوزه موضوعی، مقاله‌ای است که در یک بازه زمانی ۱۰ ساله، بیشترین تعداد استنادها را در میان آثار آن حوزه موضوعی دریافت کرده باشد. پایگاه شاخص‌های اساسی علم یک مجموعه منحصر به فرد در میان کلیه پایگاه‌های اطلاعاتی موسسه تامسون رویترز است که به طور منظم به معرفی مقالات علمی پراستناد در قالب ۲۲ حوزه موضوعی می‌پردازد. این پایگاه یک ابزار پژوهشی است که متخصصان علم‌سنجی، پژوهشگران و ارزیابان پژوهشی جهان را قادر می‌سازد تا عملکردهای علمی و پژوهشی را اندازه‌گیری کند. مقالات علمی پراستناد در یک رشته از اهمیت بالایی برخوردارند، چراکه مقاله‌ای که بتواند پس از گذشت زمانی محدود به میزان قابل توجهی مورد استناد قرار گیرد، محتوای آن در بدنه معرفتی حوزه علمی مرتبط با آن رشته حل خواهد شد، به گونه‌ای که این مقاله سهمی در افزایش میزان معرفت علمی آن رشته خواهد داشت.
این پژوهش در ادامه به بررسی ویژگی‌های مقالات پراستناد ایرانی می‌پردازد و می‌افزاید که شناسایی حوزه‌هایی که مقالات آن‌ها به میزان بیشتری به عنوان مقالات پراستناد شناخته می‌شوند، بررسی عملکرد پژوهشی در حوزه‌های مختلف، شناسایی سازمان‌ها و موسات کلیدی و بررسی میزان همکاری‌های داخلی و بین‌المللی، تصویر روشنی از عملکرد علمی کشور ارائه می‌کند.
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ایران در همه حوزه‌های موضوعی ۲۲گانه به جز علوم میان‌رشته‌ای دارای حداقل یک مقاله پراستناد بوده است. در این میان بیشترین تعداد مقالات پراستناد در حوزه‌های مهندسی با ۳۵۴ مقاله، شیمی با ۱۲۰ مقاله، ریاضیات با ۱۱۲ مقاله و فیزیک با ۱۰۱ مقاله بوده است. همچنین در حوزه‌هایی مانند اقتصاد و تجارت و میکروبیولوژی فقط یک مقاله پراستناد وجود داشته است.
بررسی میانگین عمر مقالات در حوزه‌های مختلف نشان می‌دهد که کمترین میزان عمر به ترتیب مربوط به حوزه‌های علوم فضا، اقتصاد و تجارت، زیست‌شناسی ملکولی و ژنتیک است و بیشترین میزان عمر به ترتیب مربوط به حوزه‌های میکروبیولوژی، علوم گیاهان و جانوران و علوم اجتماعی می‌باشد. همچنین بررسی میانگین میزان استفاده از مقالات در حوزه‌های مختلف نشان می‌دهد که مقالات حوزه زیست‌شناسی مولکولی و ژنتیک و حوزه علوم فضا به ترتیب از بیشترین و کمترین میزان استفاده برخوردار بوده‌اند.
نتایج پژوهش نشان داد که فراوانی مقالات پراستناد در ۱۰ سال اخیر رشد چشمگیری داشته است و این نشان از پیشرفت علمی ایران در تولید مقالات و تاثیرگذاری آن‌ها دارد. ادامه چنین روندی می‌تواند رشد کمی تولیدات علمی کشور که در برخی حوزه‌های علمی بسیار چشمگیر و تاثیرگذار بوده است را با رشد کیفیت این تولیدات توام کند. یافته‌های پژوهش نشان داد که بیشترین سهم مقالات پراستناد کشور مربوط به حوزه مهندسی است که عملکرد پژوهشگران حوزه علوم مهندسی کشور را در مقایسه با میانگین عملکرد جهانی در سطح بالاتری قرار داده است.
میانگین استناد به مقالات به شناخت ویژگی نوعی حوزه‌های موضوعی کمک می‌کند، به طور مثال در حوزه پزشکی هر مقاله پراستناد پس از حدود ۴ سال میانگین ۲۶۷ استناد دریافت کرده است، در حالیکه هر مقاله پراستناد در حوزه‌ای مانند ریاضیات، پس از گذشت ۴.۵ سال از عمر مقاله، میانگین تنها ۵۱ استناد دریافت کرده که تفاوت‌های موجود میان حوزه‌های موضوعی را با یکدیگر نشان می‌دهد. از این‌رو سیاست‌گذاران علمی کشور در زمان مقایسه و تحلیل یافته‌های حاصل از مطالعات علم‌سنجی باید تفاوت‌های موجود در رفتارهای تولید و استناد پژوهشگران رشته‌های مختلف را مد نظر داشته باشند.
یافته‌های حاصل از بررسی سهم مشارکت‌های داخلی و بین‌المللی حکایت از تمایل بالای پژوهشگران کشور در همکاری با پژوهشگران سایر کشورهای جهان دارد که این خود موجب می‌شود یک مقاله بتواند رویت‌پذیری بیشتری داشته و استناد بالاتری دریافت کند. فراهم‌آوری امکانات و برنامه‌ریزی در راستای گسترش فعالیت‌های پژوهشی مشترک با دانشگاه‌های برجسته جهان، مسلما در افزایش تعداد مقالات پراستناد کشور در سال‌های آتی تاثیرگذار خواهد بود.
در نهایت عملکرد برجسته دانشگاه‌هایی مانند صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر و آزاد اسلامی نشان می‌دهد که این دانشگاه‌ها نقش کلیدی و مهمی را در تولیدات علمی باکیفیت کشور بر عهده دارند و حمایت‌های مالی و تخصیص بودجه به این دانشگاه‌ها می‌تواند در پیشرفت علمی کشور مفید و موثر باشد.
این پژوهش در کنگره پیشگامان پیشرفت ارائه شده است.
انتهای پیام
نظرات