احداث کاروانسرا در ایران، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌است. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این‌گونه بناها که در پهنه سرزمین ایران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنایان و استادکارانی است که در دوره‌های تاریخی ناهمگون و با توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسراها کوشیده‌اند. خراسان جنوبی نیز سهمی از این تحول دارد.

به گزارش ایسنا، خراسان جنوبی استانی بکر در حوزه گردشگری بوده و این امر را می‌توان از جهانی شدن کاروانسراهاش متوجه شد که با سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌توان زمینه جذب گردشگر، اشتغال و اقتصاد جامعه محلی را فراهم کرد.

دیدن کلمرد را از دست ندهید

کاروانسرای کلمرد، یکی از کاروانسراهای اعجاب‌انگیز استان است که فضای دل‌انگیز و آسمان صافش، هر گردشگری را به خود جذب می‌کند. کاروانسرای کلمرد در مسیر جاده قدیم طبس به یزد قرار دارد. کاروانسرای کلمرد قدیم و جدید در کنار هم قرار دارند؛ کاروانسرای قدیمی بر اثر گذر زمان از بین رفته و تنها خرابه‌ای از آن به جای مانده، اما کاروانسرای جدید کاملا سالم، در کنار جاده‌ای که اکنون کم‌تردد است، شکوه و تنهایی خاصی دارد.

در دو سوی ورودی کاروانسرا در خارج بنا ایوانچه‌هایی وجود دارد که در هر طرف شش عدد از آنها موجود است و در پای سکوی هر کدام افساربندی ایجاد شده که جای بستن دهانه اسب و شتر کاروانیان بوده است. آسمان صاف و عاری از هر گونه آلودگی بر بلندای این کاروانسرا باعث شده که فضای مناسبی برای رصد آسمان و ستارگان فراهم آید.

از جاذبه‌های طبیعت گردی و توریست گردی این منطقه می‌توان به ماسه‌زارهای کویر حلوان که برای کویرنوردی مناسب و همچنین ارتفاعات جعبه‌ای برای کوه‌نوردی و صخره‌نوردی اشاره کرد که در مجاورت کاروانسرا قرار دارند.

ارتفاع یکسان دور تا دور بنای این کاروانسرا، بادگیرها و ایوانچه‌های داخلی و خارجی، اجاق‌ها و بخاری‌های دیواری و پشت بام آجر فرش شده از ویژگی‌های خاص و منحصربفرد کاروانسرای کلمرد به شمار می‌آید. این کاروانسرا اکنون با امکانات رفاهی به اقامتگاهی مناسب برای توریست‌های داخلی و خارجی تبدیل شده است.

بخاری‌های دیواری این بنا در برخی از ایوانچه‌های حیاط و هشتی ورودی در گوشه‌ها پیش‌بینی شده‌اند. پشت بام این کاروانسرا نیز به زیبایی آجر فرش شده که جلوه‌ای خاص به آن بخشیده است، تصریح کرد: کاروانسرای قدیمی که مخروبه شده دارای مساحت ۸۵۵ متر مربع و مساحت کاروانسرای جدیدتر ۳۱۸۴ متر مربع است.

این افزایش مساحت طی ۱۰۰ سال در این دو بنا که کاربری یکسانی داشته‌اند مبین این نکته است که این مسیر پر رفت و آمد شده بوده و احتیاج به وسعت و گنجایش بیشتر باعث افزایش سطح بنای جدیدتر شده است.

هم‌اکنون داخل این مکان، یک مرد چوپان به همراه زن و فرزندانش زندگی می‌کنند. فضای آرام و طبیعت دست نخورده کاروانسرای کلمرد باعث شده است که این منطقه به عنوان بکرترین کاروانسرا در کویر مرکزی ایران مورد توجه گردشگران و توریست‌ها قرار بگیرد.

کاروانسرایی دست نخورده در نگینان

روستای نیگنان یکی از روستاهای زیبای تاریخی در بخش مرکزی شهرستان بشرویه واقع شده که وجود آثار باستانی مانند کاروانسرا، مسجد دو ایوانه، کهن دژ و برج و بارو خندق و همچنین بافت قدیمی این روستا هر فرهنگ دوستی را به حیرت واداشته است.

روستای نیگنان یکی از روستاهای زیبای تاریخی در بخش مرکزی شهرستان بشرویه واقع شده که وجود آثار باستانی مانند کاروانسرا، مسجد دو ایوانه، کهن دژ و برج و بارو خندق و همچنین بافت قدیمی این روستا هر فرهنگ دوستی را به حیرت واداشته است.

زیباترین و چشم‌اندازترین بخش روستا، کاروانسرای آن است که قدمت آن طبق کتیبه سردر ورودی این کاروانسرا به دوره قاجاریه برمی­‌گردد و در سال 1386 به شماره 20563 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این کاروانسرا که به صورت بنای مستطیل شکلی بنا شده دارای تختگاه‌های و ایوان‌هایی در طرفین درب ورودی در نمای بیرونی کاروانسراست.

درب وردوی که در وسط ضلع شرقی قرار گرفته است، دربی بزرگ، چوبی و دولته است که با میخ‌های زیبای قدیمی تزیین شده است و کتیبه سنگی در بالای درب خودنمایی می‌کند که بر روی آن تاریخ ساخت بنا(‌1314 ه.ق‌) و نام معمار بنا(استاد محمد معمار ولد مراد استاد باقر یزدی) ذکر شده است.

‌پس از ورود به کاروانسرا در دو طرف آن تختگاه‌هایی مشاهده می‌­شود، همچنان که گذر می­‌کنی تختگاه­‌های بزرگ و بلندتری در طرفین به چشم می‌­خورد که محل نشیمن "کاروانسالار " بوده است. بر روی هر یک از این تختگاه­‌ها اتاقی سرپوشیده با چند طاقچه قرار گرفته و طرف دیگر ‌راه پل‌ه­ای به سمت پشت بام کاروانسرا هدایت می­‌شود که احتمالاً برای باخبر شدن از ورود لحظه به لحظه مسافرین تازه وارد استفاده می‌­شده است.

زیباترین و چشم‌اندازترین بخش کاروانسرا، آجرچینی زیرگنبد موجود بر بالای هشتی ورودی آن است که با رنگ‌های قرمز و خاگستری تزیین شده و زیبایی­‌های معمارانه این بنا چشمان همه را خیره می­‌کند. نظیر این گره‌چینی در ایوان­‌های وسطی اضلاع شمال غربی و جنوب شرقی حیاط نیز به چشم می‌خورد.

کاروانسرای نیگنان از نوع کاروانسراهای دو ایوانه است. یکی از این ایوان‌­ها محل پذیرایی از مسافرانی است که سرشناس و دارای شهرت بوده‌­اند.

در ضلع شرقی حیاط و در هر یک از طرفین ایوان وردوی دو ایوان کوچکتر قرار دارند. در ضلع شمال شرقی و ضلع جنوبی غربی کاروانسرا نیز به صورت قرینه یک ایوان بزگتر در وسط و سه ایوان در هر یک از طرفین قرار دارد. این وضعیت در ضلع غربی نیز تکرار شده است. باره بند یا به زبان امروزی اصطبل، در چهار گوشه کاروانسرا به صورت فضای سرپوشیده‌­ای تعبیه شده که محل بستن اسب‌­ها بوده است.

از نکات جالب این باره بند نوع آجرچینی گنبد کروی شکل آن است که با اشکال مربع و لوزی پوشیده شده و در انتهای به یک نورگیر مربع شکل خاتمه می­‌یابد. در این باره بندها یا همان اصطبل، تختگاهی با چهار ستون مجزا در وسط و هشت تختگاه دیگر در طرفین است.

کاروانسرای سرایان؛ روایتگر تاریخ

کاروانسرای سرایان به همراه آب انبار، مسجد، حمام و بازار یک مجموعه تاریخی را تشکیل می‌دهند. کاروانسرای سرایان از بناهای دوره صفوی که به رباط شاه عباسی نیز معروف است.

سال‌های گذشته صدای زنگ شتران و حرکت آرام کاروانیان نوید بخش حیات و زندگی بود و از هر طرف که کاروانی وارد شهر می‌شد سر میدان آب انبار فاضل‌خانی قدیم و کوثر فعلی در می‌آورد و بارها و باراندازها پیاده می‌شد و مردم شهر از از کوچه و محله دور و بر کاروان جمع می‌شدند تا مایحتاج خود را خریداری کنند.

بارانداز روبروی کاروانسرای شاه عباسی بین ایوان و مخزن بزرگترین آب انبار شهر قرار داشته و به دلیل فشار استاتیکی ناشی از بارهای مرده که به راهرو وارد می‌شد و باعث وارد آمدن آسیب گردیده بود توسط میراث فرهنگی جمع آوری گردیده است.

شترداران خود در کاروانسرا اقامت می‌کردند و چارپایانشان هم به شترخانه "اشترخو" منتقل می‌شدند. پا که بر پلکان ورودی کاروانسرا می‌گذاری و گوش‌ات را به تاریخ می‌سپاری صدای زنگ شتران و آواز دلنشین کاروانیان را از لابلای خشت و گل‌هایش می‌شنوی؛ حتی اگر خوب گوش فرا دهی صدای زنگ کاروان از دور قابل شنیدن است و صدای خسته و آرام زنگ شتر نشان از بار سنگینش می‌کند.

سردر ورودی بنا که در ضلع جنوبی آن واقع شده دارای طاق جناغی و تزئینات کاربندی است و پس از ورودی هشتی بنا قرار دارد که از طرفین به اتاق‌های فرعی و از مقابل به صحن منتهی می‌شود.

در اطراف صحن حجره‌های متعدد برای استراحت و اقامت کاروانیان ایجاد شده و دو ایوان بنا در دو ضلع شمالی جنوبی قرار دارند و قوس طاق آنها از نوع جناغی است. در چهارگوشه صحن راهروهایی تعبیه شده که به بخش‌های واقع در پشت ایوان‌ها و حجره‌ها راه دارند. راهروی واقع در گوشه شمال غربی به فضای اصطبل منتهی می‌شود. جهت سهولت در بارگیری یا پایین گذاشتن بار حیوانات، کف صحن کاروانسرا از کف ایوان‌ها و حجره‌ها گودتر ساخته شده است.

این کاروانسرا از بناهای دوره صفوی است و به رباط شاه عباسی معروف است که در سال 82 با شماره8733 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

کاروانسرای اصفاک و روزگارانی نه چندان دور از تاریخ

کاروانسرای اصفاک در روستایی با همین نام، در استان خراسان جنوبی و در فاصله بین شهرستان طبس و بشرویه واقع شده است. این بنا که در ضلع‌ جنوبی‌ میدان‌ ورودی‌ روستا قرار دارد؛ فاقد کتیبه‌ است‌. سردر ورودی‌ بنا در وسط‌ ضلع‌ شمالی‌ آن‌ قرارگرفته است. در طرفین‌ این‌ ورودی‌ که‌ طاقی‌ با قوس‌ هلوچین‌ دارد تختگاه‌هایی‌ قرار گرفته‌ که پس‌ از وارد شدن‌ از این‌ درب‌، با فضای‌ هشتی‌ مواجه‌ می‌شوید که دارای سقف‌ گنبدی‌ رفیع‌ و با شکوه‌ و آجرچینی‌ فوق‌العاده‌ زیباست.

حیاط‌ کاروانسرا فضایی‌ وسیع‌ و مستطیل‌ شکل‌ است‌ که‌ دور تا دور آن‌ را صفه‌ها و اتاق‌هایی‌ با ایوان‌ رو به‌ حیاط‌ تشکیل‌ می‌دهد.ایوان‌ رو به‌ ورودی‌ حیاط‌ کاملاً مشابه‌ و هم‌ اندازه‌ با ایوان‌ روبرو، عریض‌تر و مرتفع‌تر از ایوان های‌ مجاورش‌ خودنمایی‌ می‌کند. فضای‌ زیر این‌ ایوان‌ صفه‌ای‌ است‌ که‌ در دیوارهای‌ اطرافش‌ طاقنماها و طاقچه‌هایی‌ قرار دارد و مختص‌ پذیرایی‌ از مسافران‌ و مهمانان‌ خاص‌ است‌، در وسط‌ اضلاع‌ شرقی‌ و غربی‌ بنا، صفه‌هایی‌ با یک‌ طاق معمولی‌ (مشابه‌ طاق سایر ایوان‌ها) و دو طاق کوچکتر در طرفین‌ مشاهده‌ می‌شود که‌ به‌ نظر می‌رسد فضاهای‌ نشیمن‌ عمومی‌ این‌ کاروانسرا است‌.

بنای تاریخی«کاروانسرای اصفاک» درآبان ماه سال ۱۳۸۵ با شماره ملی ۱۶۴۷۵ به ثبت ملی رسید. این کاروانسرا که مربوط به دوره صفویه است، هم اکنون به یک اقامتگاه بومگردی تبدیل شده است.

کاروانسرای خان با تزئینات خاص معماری

کاروانسرای خان مربوط به دوره قاجاریه است و در مسیر جاده قبلی طبس به یزد قرار دارد. این اثر تاریخی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره هائی در اطراف حیاط شاه نشین و همچنین بادگیر است و تزئینات آجری و بادگیر بسیار زیبا و چشم نوازی دارد.

در مجاورت بنا فضاهای با ارزش دیگری مانند حوض انبار و قلعه مربوط به دوره صفوی قرار دارد.

کاروانسرای چهل پایه طبس 

رباط چهل پایه در جنوبی ترین منطقه شهرستان طبس ،و در نزدیکی روستای نایبند و( بخش دیهوک ) و در مسیر جاده کرمان به دیهوک  قرار دارد.کاروانسرای چهل پایه در درون دره ای به همین نام قرار دارد که در کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد.

این نام از ستون‌های سنگی راهنما در مسیر گرفته شده که تعداد قابل توجهی هستند و شاید در ابتدا تعداد این ستون‌ها 40 مورد بوده است.زیارت‌کنندگان استان‌های جنوبی ایران که به زیارت بارگاه مطهر امام رضا(ع) در مشهد می‌رفتند از کاروان‌سرای چهل‌پایه می‌گذشتند.

کاروانسراها و رباط‌های برون شهری از جمله بناهای تاریخی فرهنگی محسوب می‌شوند که معمولا در مسیرهای کاروانی با اهداف مشخص و بیشتر توسط حاکمان یا بانیان خیراندیش ساخته و وقف شدند.

کاروانسراهای سرایان، ده محمد، خان و چهل پایه طبس به لحاظ شاخص‌های معماری با ارزش در پرونده کاروانسراهای کاروانسراهای نامزدی ثبت جهانی شده‌اند که از این تعداد سه کاروانسرا در شهرستان طبس قرار دارد.

انتهای پیام