مطالعه فرهنگ عامه نشان می‌دهد که مردمان روزگار قدیم حتی پیش از ظهور اسلام، در روزگار خشکسالی آیین‌ها و سنت‌های فراوانی را که اغلب رنگ و بوی الهی داشته و بر مبنای راز و نیاز با خداوند بود، برپا می‌کردند و ملتمسانه چشم به آسمان می‌دوختند و تمنای باران می‌کردند. ایرانیان همچنین با تأسی به بزرگان دین، در روزگار خشکسالی به نماز باران متوسل می‌شوند و استغفار و طلب نزول رحمت الهی می‌کنند.

عباس قنبری عدیوی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه آداب و رسوم و باورهای عامه مردم برای بهتر زندگی‌کردن و داشتن زیست سالم، با برکت و شاد است، اظهار کرد: فعالیت‌های کشاورزی و دامداری از دیرباز پایه و اساس اقتصاد خانواده‌ها بوده و مردم قدیم قدر و حرمت خاک و منابع طبیعی و آب و غذا را به‌خوبی می‌دانستند زیرا محصولات کشاورزی و دامپروری را با زحمت فراوان به دست می‌آوردند و در این راستا، آیین‌ها و سنت‌های قدیمی متنوعی ناظر بر کشت و کار و تلاش در فرهنگ عامه مردم مناطق مختلف مرسوم بوده است.

وی با بیان اینکه برخی باورها و آیین‌ها نیز ریشه در خشکسالی داشته و در روزگار کمبود بارش‌ها در بین مردم رایج بوده است، ادامه داد: ایرانیان از قدیم در مواقع کم‌آبی و خشکسالی به خداوند پناه برده و معتقد بودند که خشکسالی و کمبود بارش تذکری از جانب خدا برای انسان‌ها است که مراقب اعمال و رفتار خود باشند.

قنبری بیان کرد: مردمان چهارمحال و بختیاری در قدیم آیینی را در روزگار خشکسالی برپا می‌کردند که ریشه اسطوره‌ای دارد و بسیار کهن است؛ این آیین که با نام «هل‌هله کوسه» یا در برخی مناطق به اسم «هارهار هارونک» شناخته می‌شود، نبرد بین کوسه به عنوان دیو خشکسالی با خدای عالم است. این آیین در برخی مناطق زاگرس‌نشین با عنوان «الله بزن بارونی» معروف بوده و اجرا می‌شده است.

این نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه در خصوص شیوه برپایی آیین هل‌هله کوسه، توضیح داد: در این آیین، جمعی از کودکان منطقه جمع می‌شدند و با هدایت و رهبری یکی از میان خودشان به تک‌تک منازل اهالی می‌رفتند و با خواندن اشعاری آرد جمع‌آوری می‌کردند؛ صاحبخانه ممکن بود قدری آرد به کودکان بپاشد که نشان طلب باران است. کودکان با گرفتن آرد از هر منزل برای اهالی آن دعای خیر و برکت در مال و دام و کشاورزی کرده و به سراغ منزل بعدی می‌رفتند.

قنبری افزود: کودکان آردهای جمع‌آوری شده را روی هم ریخته و خمیر می‌کردند و نان می‌پختند با این توضیح که به دور از چشم دیگران، در یکی از چانه‌های خمیر یک سنگریزه یا مهره یا نوعی گیاه تلخ به اسم زولک قرار می‌دادند و این نان‌ها را می‌خوردند، نان دارای سنگریزه یا مهره سهم هر کسی می‌شد به‌عنوان مسبب و عامل خشکسالی شناخته می‌شد و لذا بقیه گروه او را کتک می‌زدند. در این میان، یک معتمد که مقبول همه بود واسطه می‌شد و با وعده بارش باران، ضامن این فرد می‌شد.

وی تأکید کرد: کودکان در مدتی که تا زمان بارش باران از سوی فرد معتمد وعده داده شده به شعرخوانی و دعا می‌پرداختند و طلب باران می‌کردند.

قنبری با اشاره به اینکه در این آیین یک فرد با پوشیدن لباس‌های کهنه و مندرس به هیبتی زشت و کریه درآمده و نقش دیو خشکسالی را دارد، بیان کرد: زنگوله‌ای بر سر چوبی قرار می‌دادند و به دست دیو خشکسالی می‌دادند؛ دیو در ادبیات و اسطوره‌های ایرانی همواره حضور داشته است، مثلاً در داستان‌های شاهنامه ۱۰ دیو از جمله دیو خشکسالی، دروغ، آز و طمع، شهوت، غرور و... وجود دارد که چون خاستگاه آیین هل‌هله کوسه از اسطوره‌هاست، حضور دیو خشکسالی را نیز در این آیین می‌بینیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان ادامه داد: در این آیین مشاهده می‌کنیم که نبرد اهورایی و اهریمنی شکل می‌گیرد و اهریمن تلاش می‌کند تا زمین نابود شود و انسان‌ها از بین بروند یعنی دوست ندارد، تولد و زایش و نعمت و روزی رقم بخورد. مشروح این آیین‌های نمایشی و بازی‌های محلی و آیین‌هایی از این دست که از دیرباز در روزگار خشکسالی برپا می‌شده و مرسوم بوده است در چند عنوان از آثار و کتاب‌هایم از جمله «فولکلور مردم بختیاری»، «ادبیات عامه بختیاری»، «زیارت در فرهنگ بختیاری» و «بازی و سرگرمی در مناطق بختیاری» به تفصیل اشاره شده است.

قنبری با یادآوری اینکه خشکسالی بر طبق عقیده ایرانیان باستان هم‌عرض با دروغ و دشمن قرار گرفته است، توضیح داد: کشاورزان و دامداران همواره چشم بر آسمان دارند تا نعمت الهی ببارد و کشت و کار آنها را رونق ببخشد. در این استان بخش عمده‌ای از مردم روزی خود را از طریق کشاورزی و دامپروری کسب می‌کنند و اگر خشکسالی اتفاق بیفتد، حقیقتاً با چالش جدی روبه‌رو می‌شوند. 

وی تصریح کرد: خداوند بندگان خود را دوست دارد لذا باید با کارها و رفتارهای خوب و رعایت حدود دینی و اخلاقی در پیشگاه پروردگار روسفید باشیم و بتوانیم از او خواسته‌هایمان را طلب کنیم؛ طلب باران در واقع این پیام را دارد که انسان‌ها پناهی جز خدا ندارند و خداوند متعال سرچشمه همه نعمت‌ها اما انسان سرتاپا نیاز است لذا با دعا و نماز و راز و نیاز، رحمت و نعمت الهی را طلب می‌کند.

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: آیین‌های باران‌خواهی موسمی و غیرموسمی در برخی مناطق اصالت خود را حفظ کرده‌اند و هر چه به سمت مناطق روستایی و عشایری برویم این اصالت، پررنگ‌تر است. این آیین‌ها در واقع بخشی از زندگی و فرهنگ عامه است و وقتی کشاورز و دامدار با معضل خشکسالی مواجه می‌شود در قالب این آیین‌ها و دعاها و البته آداب و مناسک دینی مانند نماز استسقا به خداوند پناه می‌برد و طلب باران می‌کند.

انتهای پیام