چین بهاره چای، روزهای پایانی خود را طی می کند. استان گیلان و بخش هایی از استان مازندارن، تولید کننده چای هستند. اگر این روزها از باغ های چای عبور کنید، زنان و مردانی را می بینید که برگ های نورسته چای را می چینند. برگ های چیده شده برای فرآوری به کارخانه های چای می روند و در زمان فرآوری، تا شعاع چندکیلومتری کارخانه ها، عطر چای هر رهگذری را وسوسه می کند تا از نوشیدن یک لیوان چای ایرانی که بدون اسانس های معطر است، لذت ببرد.

از وقتی «آقامحمد خان قاجار قوانلو» (۱۲۴۴-۱۳۰۸) کشت چای را در گیلان ترویج کرد، او را کاشف السلطنه خواندند و ملقب به «پدر چای ایران» شد. کاشف السلطنه، ابتدا بوته های چای را در باغ خود کشت نمود و در لاهیجان ترویج کرد، حالا چای بعد از برنج، دومین محصول کشاورزی در گیلان است.

اما در کنار این محصول تولیدی چندسالی است موضوع «توریسم چای» نیز مورد توجه قرار گرفته است. سال ۱۳۹۸، کتابی با عنوان «راهنمای کاربردی آشنایی با توریسم چای (ایران)» به قلم همیرا زمانی فراهانی منتشر و در سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت.

این کتاب تلاش دارد از یک محصول کشاورزی کشور، جاذبه گردشگری ایجاد نماید و وضعیت اقتصادی باغداران و کارخانه داران چای را بهبود ببخشد. در این کتاب مخاطب ضمن آشنایی با نوشیدنی چای، گونه‌ها، روند تولید و آماده‌سازی آن با برگزاری اجرایی این نوع توریسم در ایران و جهان آشنامی شود.

اگرچه این سبک از گردشگری در باغ های چای گیلان به خوبی ترویج نشده است، اما در سال های اخیر شاهد اجرای برخی از برنامه های گردشگری محدود با محوریت چای بوده ایم. به عنوان نمونه، تنها «موزه چای کشور» در جوار آرامگاه کاشف السلطنه در شهر لاهیجان میزبان برگزاری مراسم هایی پیرامون چای بوده است.

در آخرین برنامه که ششم اردیبهشت ماه سال جاری برگزار شد، از لوح ثبتی «مهارت سنتی فرآوری چای دستی» رونمایی و اعلام شد این مهارت سنتی موسوم به «دَس چای» به عنوان میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

فرض کنید گردشگران با حضور در باغ های چای، با تاریخچه کشت این محصول آشنا مطلع شوند که چگونه یک گیاه بیگانه، دومین محصول کشاورزی گیلان شده است؟ و در نهایت از نزدیک شیوه سنتی فرآوری چای را ببیند.

یکی از نویسندگان کتاب «چای درایران به روایت عکس‌های تاریخی»، درباره نخستین تلاش ها برای کشت چای در ایران می گوید: در دوره صفویه نوشیدن قهوه در ایران رواج داشت. مصرف چای از زمان «فتحعلی شاه قاجار» به تدریج ابتدا بین طبقه اشراف و سپس بین عامه مردم متداول شد. چای در دوره قاجار و پهلوی، کالایی پر مصرف و در زمره سومین تا پنجمین قلم وارداتی کشور بود، بنابراین دولت اهتمام زیادی برای تولید داخلی و احداث کارخانه های چای بویژه در دوره پهلوی نمود.

محسن سنجری، می افزاید: از نیمه دوره قاجار تلاش هایی برای کشت چای در ایران صورت گرفت. نخستین فردی که قبل از کاشف السلطنه برای کشت چای تلاش کرد،«حسینعلی تبریزی» بود. برخی منابع هم از «محمدحسین اصفهانی» نام می برند که البته سند متقنی ارائه نداده اند.

در مرکز اسناد وزارت امور خارجه به سندی به تاریخ ۱۳۱۸ هجری قمری برمی‌خوریم که فردی به نام «محمد حسین»، تاجر چای فروش «که اظهار اطلاع از نحوه کشت چای می نماید و خود در ممالک چین به زراعت چای مشغول بوده توسط وزارت خارجه به حاکم مازندران معرفی می گردد تا به او امکان لازم جهت کشت چای بدهند». ولی در همین تاریخ «کاشف السلطنه» در هند بود و مدتی قبل از این نامه فردی به نام «عبدالحسین خان» را از بمبئی همراه با مقادیری تخم چای روانه ایران کرد و او در چند منطقه از جمله دماوند، مازندران و گرگان اقدام به کشت چای نمود و ظاهرا تلاش او به ثمر ننشست.

کارشناس سازمان چای، یادآور می شود: شواهد موجود، گواهی می دهد کشت چای در ایران تصمیمی با بن مایه ی دولتی بود تا یک تلاش فردی. حتی کاشف السلطنه در گزارش خود به صراحت قید کرده، روزی که برای دریافت حکم کنسولگری بمبئی به حضور مظفرالدین شاه می رسد، شاه بدون هیچ سابقه قبلی از او می‌خواهد که در مدت حضور در هند برای این خواسته تلاش کند و اشاره می‌کند که از مدت ها قبل در فکر کشت چای بوده و افراد دیگری در این خصوص تلاش کرده اند، اما به موفقیت نرسیده اند.

سنجری، درباره شیوه سنتی فرآوری چای می گوید: تا قبل از تاسیس کارخانه های چای، برگ های چای را با شیوه های ابتدایی در کف اتاقی می ریختند تا پلاس شود. سپس افراد، برگ های پلاس شده را در پارچه ای ریخته و آن را با دست یا پا مالش می دادند. پس از تخمیر در وسیله ای موسوم به فرم چای خشک کنی که مکانیزم آن شبیه خشک کن های معمول بود، خشک می کردند. این فرم ها به تقلید از خشک کن های شرکتی به نام «سیروکو» که توسط کاشف السلطنه در موسسه چایکاری به کار می رفت، با هدایت کارشناسان چینی ساخته می شد.

وی، درباره روند صنعتی شدن فرآوری چای هم می گوید: دولت از سال ۱۳۰۵ با برنامه ریزی مدونی اقدام به توسعه صنعت چای کرد. ابتدا در اسفند ۱۳۰۵ «موسسه چایکاری» را تاسیس کرد که بعدها شعبات آن در رشت، آستارا و نوشهر فعلی ایجاد شد. مرحوم کاشف السلطنه در زمان سرپرستی موسسه چایکاری لاهیجان باغ چای وسیعی در لاهیجان احداث کرد و نهال های چای به صورت رایگان بین چایکاران توزیع می شد. او یک مجموعه تولید چای خشک در مقیاس کوچک از ژاپن خریداری نمود و با آن چای تولید می کرد. این مجموعه چای خشک کنی، اکنون در محل موسسه چایکاری موجود است.

 سپس کاشف السلطنه با دستور «وزیر فواید عامه» جهت آوردن تخم چای و ابزارآلات تهیه چای و استخدام چند کارشناس چینی در سال ۱۳۰۷ عازم شد که در انتهای همین سفر به دلیل پرت شدن خودروی او در گردنه «کتل ملو»، فوت می کند. کارشناسان چینی پس از ورود به ایران تحت ریاست «ژرز پروتیوا» که استاد مدرسه عالی فلاحت کرج بود در امر چایکاری و چای سازی فعالیت می کنند. سال ۱۳۱۰، در زمین مجاور موسسه چایکاری، اولین کارخانه چای سازی تاسیس می شود و پس از آن شاهد حمایت های دولتی برای تاسیس دیگر کارخانه های چای هستیم.

دلایل افول تولید چای خارج از موضوع است. اما برخی از باغداران تلاش دارند با اصلاح سبک باغداری و فرآوری چای، به سمت گردشگری با محوریت چای بروند. و توریسم چای، در سال های اخیر ایده ای نو در توسعه گردشگری است.

مالک تنها باغ چای به سبک ژاپنی در شهرستان املش طرح هایی در حوزه گردشگری چای دارد.علی اکبر داداش پور در این زمینه می گوید: طرح های من بلندمدت است. اما سرمایه و زمان می‌خواهد. من باغ کهنه پدرم را اصلاح و با اهداف توسعه توریسم اصلاح ساختاری کردم، تا گردشگر از نزدیک شیوه تولید و کشت چای را ببیند. گردشگر با حضور در باغ می تواند در برداشت برگ سبز سهیم شود، از نزدیک شیوه خشک کردن برگ ها را ببیند و در نهایت برگ سبزی را که خود چیده به عنوان سوغات ببرد.

وی، می افزاید: این طرح گام به گام در حال اجراست. سال ۱۳۹۶ دستگاهی از ژاپن خریدم و بوته های چای یک هکتار باغ پدری را تماما از پایه بریدم و پس از رشد مجدد، بوته ها را به صورت پلکانی آرایش کرده و بوته های مزاحم را حذف کردم. میان ردیف هر پله، راهروهایی ایجاد شد تا دسترسی ماشین آلات هرس و برداشت برگ ها راحت تر باشد.

سپس در جوار باغ، کارگاهی ایجاد کردم که به شیوه سنتی و نیمه کارگاهی چای فرآوری می شود. در این شیوه برگ های چای با حرارت ملایم و رعایت اصول بهداشتی تبدیل به چای سیاه می شود.

انتهای پیام