طلای یزدی یکی از مشهورترین انواع طلای ایرانی است که توسط زرگران شهر یزد ساخته می‌شود و از جهات مختلفی مانند عیار، رنگ، درخشندگی، طرح و نحوه ساخت با دیگر انواع طلا تفاوت‌هایی دارد.
یکی از این تفاوت‌ها که از گذشته تاکنون وجود داشته و طلاهای ساخته شده در یزد را همیشه مورد توجه قرار داده، عیار ۲۰ مصنوعات طلای این استان است، در حالی که به طور معمول عیار مصنوعات طلا در کشورمان ۱۸ است و همین خلوص بالا، رنگ و درخشندگی بهتری به مصنوعات طلای یزدی‌ها داده است.
یکی از روش‌های سنتی برای پرعیار کردن و خالص سازی طلا در سالیان گذشته که روش‌های صنعتی کنونی برای این کار وجود نداشت، تیزاب کاری بوده است.
این روش به دلیل نیاز به طلای با خلوص بالا در ساخت زیورآلات، اهمیت ویژه‌ای بخصوص در بین زرگران یزدی داشته، هرچند که در گذشته تنها راه برای دستیابی به طلای با عیار بالا محسوب می‌شده است.
با پیشرفت فناوری و ورود طلای صنعتی خارجی، این هنر سنتی در خطر فراموشی قرار گرفته بود تا این که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در تاریخ ۲۵ آذر ۱۳۹۸ پرونده ثبت این شیوه را بررسی و آن را در فهرست آثار ملی ناملموس کشورمان به نام یزد ثبت کرد.
اما این که تیزاب کاری چیست و چه تاریخچه‌ای دارد؟ یا این که جزئیات فرآیند تیزاب کاری، ابزارهای مورد استفاده، تهدیدات و پیشنهادات حفاظتی این هنر سنتی چه هست؟ را میتوانید در این گزارش مطالعه کنمید.
شیوه سنتی تیزاب‌کاری
تیزاب‌کاری فرآیندی برای پر عیار کردن و خالص‌سازی طلا در گذشته بوده است؛ در این روش با استفاده از یک محلول اسیدی به نام تیزاب، ناخالصی‌های موجود در آلیاژ طلا حذف می‌شده و در نهایت، طلای خالص و با عیار بالا به دست می‌آمده است.
این شیوه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین روش‌های تصفیه طلا در ایران شناخته می‌شود. تیزاب کاری در واقع تنها راه ممکن برای تهیه طلای خالص در گذشته بوده تا این که با ورود طلای سوئیسی دارای عیار ۹۹.۹۹ و رواج طلای صنعتی، این روش به تدریج کم‌رنگ و تا حدودی به فراموشی سپرده شده به نجوی که امروزه تنها تعداد محدودی از زرگران یزدی همچنان از این شیوه برای خالص‌سازی و عیار کردن طلا استفاده می‌کنند.
تاریخچه تیزاب‌کاری در ایران
قدمت دقیق این روش مشخص نیست اما ساخت زیورآلات زرین در ایران، چندین هزار سال قدمت دارد.
برخی شواهد نیز نشان می‌دهد که روش تیزاب کاری حداقل از دوران اشکانیان در ایران مورد استفاده بوده است.
در دوره صفوی، تعداد زیادی از کارگاه‌های زرگری از این روش برای خالص‌سازی طلا استفاده می‌کردند.
فرآیند انجام تیزاب‌کاری
فرآیند تیزاب‌کاری شامل چند مرحله اساسی است؛ در ابتدا، وزن طلای موردنظر اندازه‌گیری شده و برای کاهش عیار آن، دو برابر وزن طلا، نقره به آن اضافه می‌شود.
این ترکیب را در یک بوته زرگری قرار داده و در کوره مخصوص ذوب می‌کنند؛ پس از ذوب شدن، آلیاژ طلا و نقره درون یک سطل آب ریخته می‌شود تا آلیاژ به صورت ذرات متخلخل درآید و فرآیند تیزاب‌کاری با نفوذ بهتر اسید در تمام ذرات انجام شود.
در مرحله بعد، ذرات آلیاژ درون یک ظرف استیل قرار گرفته و تیزاب به آن اضافه می‌شود؛ تیزاب تمامی فلزات به جز طلا را در خود حل می‌کند و پس از مدتی، گرد طلای خالص در ته ظرف باقی می‌ماند.
پس از طی این مرحله، گرد طلای باقی‌مانده با آب گرم شسته و خشک می‌شود و سپس همراه با بوره(یکی از نمک‌های اسید بوریک) درون بوته زرگری ذوب شده و به شکل شمش طلا در می‌آید.
طلای به دست آمده دارای عیار بالا و خلوص زیاد بوده و برای استفاده در ساخت زیورآلات آماده است.
در کنار بازیافت طلا، نقره موجود در آلیاژ نیز در اسید حل می‌شود که برای بازیابی نقره، به محلول باقی‌مانده، آب اضافه می‌شود و سپس یک قطعه مس درون آن قرار می‌گیرد.
این فرآیند باعث رسوب نقره در ته ظرف به صورت گرد سفیدرنگ می‌شود که پس از ذوب مجدد قابل استفاده خواهد بود.
مکان‌ها و ابزارهای تیزاب کاری
در گذشته، این روش در بسیاری از کارگاه‌های زرگری یزد انجام می‌شد اما امروزه فقط در کارگاه‌های محدودی مانند کارگاه «حسین مقیمی» در یزد انجام می‌شود.
در تیزاب کاری، از ابزارهایی مانند تیزاب، فلز نقره، بوته زرگری، کوره زرگری، سطل آب، ظرف استیل، انبر زرگری و بوره استفاده می‌شود و هر یک از این ابزارها نقش مهمی در انجام صحیح فرآیند خالص‌سازی طلا دارند و بدون آنها امکان اجرای این روش وجود نخواهد داشت.
چالش‌ها و تهدیدات هنر تیزاب‌کاری
علاوه بر تهدیدات ناشی از ورود طلای صنعتی و کاهش تعداد زرگران سنتی که این حرفه سنتی را در خطر فراموشی و نابودی قرار داده است، این روش دارای مخاطرات بهداشتی نیز هست.
بخارات سمی حاصل از تیزاب‌کاری ممکن است باعث بیماری‌های ریوی و حتی مرگ شود.
البته افزایش مالیات بر تولیدات زرگری سنتی، هزینه‌های بالای انجام این روش و کاهش سودآوری آن، از دیگر عوامل تهدیدکننده این هنرصنعت به شمار می‌روند.
پیشنهاداتی برای حفظ تیزاب‌کاری
به نظر می‌رسد برای حفظ این حرفه قدیمی اقداماتی مانند برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای انتقال دانش آن به نسل‌های جدید می‌توان موثر واقع شود.
ثبت این روش در فهرست میراث معنوی کشور برای جلوگیری از نابودی آن و بهبود شیوه‌های تیزاب‌کاری و هماهنگ‌سازی آن با فناوری‌های جدید برای افزایش ایمنی و کارایی نیز در این باره می‌تواند مفید باشد.
البته ثبت این شیوه در فهرست آثار جهانی نیز می‌تواند به حفظ و احیای این هنر سنتی در کشورمان کمک کند.
انتهای پیام
نظرات