«اسفندیار خدایی» کارشناس مسائل بین الملل در یادداشتی برای ایسنا نوشت: دیپلماسی همیشه یکی از موثرترین ابزارها برای جلوگیری از جنگ و حل اختلافات از طریق گفت‌وگو بوده است. با این حال، مذاکرات همیشه موفق نبوده‌اند و تاریخ نشان می‌دهد که برخی از جنگ‌ها نتیجه شکست‌های دیپلماتیک بوده‌اند. بررسی نمونه‌های تاریخی چهار شرط ضروری برای موفقیت دیپلماسی در جلوگیری از جنگ را آشکار می‌کند:

۱. وجود انگیزه جدی برای رسیدن به توافق در طرفین
۲. وجود موازنه قدرت
۳. حمایت قدرت‌های بزرگ خارجی از توافق
۴. وجود یک چارچوب یا نهاد قابل اعتماد برای مذاکرات

این چهار پیش‌نیاز دیپلماسی از نظریات «هانس مورگنتا» و «جان میرشایمر»، استخراج شده‌اند. مورگنتا در کتاب «سیاست میان ملل»، بر اهمیت انگیزه‌های واقعی از هر دو طرف برای رسیدن به توافق تأکید می‌کند و تعادل قدرت را عامل کلیدی در حفظ صلح می‌داند. میرشایمر نقش حیاتی قدرت‌های بزرگ در ایفا کردن نقش سازنده، نه مخرب، در بحران‌های بین‌المللی را برجسته می‌کند. این نظریات بر ضرورت وجود چارچوب‌های معتبر برای مذاکرات و ایجاد شرایطی برای توافق میان کشورهای مختلف به منظور جلوگیری از تشدید تنش‌ها تأکید دارند.

این چهار شرط دیپلماسی برای جلوگیری از جنگ را به همراه نمونه‌های تاریخی بررسی می‌کنیم:

۱. وجود انگیزه جدی برای توافق در طرفین

مذاکرات صلح زمانی موفقند که طرف‌های درگیر به این نتیجه رسیده باشند که ادامه جنگ هزینه‌بردارتر از صلح است و منافع آنها در حصول به یک توافق است. بسیاری از جنگ‌ها تنها زمانی پایان یافته‌اند که هر دو طرف به نقطه‌ای از خستگی و بن‌بست و گرفتاری رسیدند.

معاهده وستفالی (۱۶۴۸) – پایان جنگ ۳۰ ساله
جنگ ۳۰ ساله ویرانی عظیمی در سراسر اروپا به بار آورد. جمعیت‌ها کاهش یافتند، اقتصادها نابود شدند و منابع نظامی تهی شدند. طرف‌های درگیر با درک اینکه ادامه جنگ غیرقابل تحمل است، به توافق صلح رسیدند.

توافق‌نامه کمپ دیوید (۱۹۷۸) – صلح بین مصر و اسرائیل

پس از چندین جنگ، مصر و اسرائیل متوجه شدند که ادامه جنگ فقط هزینه‌های سنگین به همراه دارد. توافق‌نامه کمپ دیوید که توسط ایالات متحده میانجی‌گری شد، منجر به توافق صلح پایدار شد.

آتش‌بس جنگ کره (۱۹۵۳) – بن‌بست نظامی بین ایالات متحده و چین

جنگ کره به بن‌بست نظامی رسید و امکان پیروزی کامل برای هیچکدام ممکن نبود. پس از سال‌ها تلفات سنگین و بدون پیروزی قاطع، هر دو طرف به توافق آتش‌بس رسیدند.

برجام (۲۰۱۵) – توافق بر سر برنامه هسته‌ای ایران

تحریم‌های اقتصادی علیه کشورمان و نگرانی‌های غرب از فعالیت‌های هسته‌ای ایران، هر دو طرف را به سمت مذاکرات سوق داد و توافق حاصل‌شد. گرچه بعداً ترامپ از برجام خارج شد، اما این امکان هم وجود داشت که ادامه پیدا کند.

۲. موازنه قدرت

وقتی یک طرف خود را به‌طور قابل توجهی قوی‌تر از طرف دیگر می‌بیند، ممکن است جنگ را به جای مذاکره ترجیح دهد. اما وقتی‌که تعادل و موازنه قدرت برقرار شود، احتمال موفقیت مذاکرات افزایش می‌یابد.

بحران موشکی کوبا (۱۹۶۲) – برابری قدرت بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی

در اوج جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی موشک‌های هسته‌ای را در کوبا قرار داد. ایالات متحده تهدید به اقدام نظامی کرد، اما شوروی قدرت کافی برای انتقام داشت. با درک خطر، هر دو طرف بحران را از طریق دیپلماسی حل کردند.

کنفرانس یالتا (۱۹۴۵) – تقسیم قدرت پس از جنگ جهانی دوم

در پایان جنگ جهانی دوم پس از شکست آلمان، متحدان اروپا را برای جلوگیری از بروز درگیری‌های جدید تقسیم کردند. اگرچه این تقسیم قدرت به جنگ سرد منجر شد، اما این موازنه جدید از درگیری‌های مستقیم بین قدرت‌های بزرگ جلوگیری کرد.

صلح وستفالی (۱۶۴۸) – موازنه قدرت‌ها در اروپا

گروه‌های کاتولیک و پروتستان تنها پس از رسیدن به موازنه نظامی به این نتیجه رسیدند که هیچکدام نمی‌توانند دیگری را حذف کنند، لذا به توافق رضایت دادند تا به حداقل خواسته‌های خود برسند.

۳. نقش قدرت‌های بزرگ خارجی

در بسیاری از درگیری‌ها، مداخلات خارجی جنگ‌ها را طولانی کرده‌اند. با این حال، هنگامی که قدرت‌های بزرگ از صلح حمایت می‌کنند، راه‌حل‌های دیپلماتیک بیشتر امکان‌پذیر می‌شوند.

جنگ داخلی سوریه – تأثیر منفی مداخلات خارجی

قدرت‌های بزرگ مانند روسیه و ایالات متحده، همراه با بازیگران منطقه‌ای ترکیه، عربستان و ایران، از جناح‌های مختلف در سوریه حمایت کردند. دخالت خارجی جنگ را طولانی‌تر کرده و راه‌حل‌های دیپلماتیک را مسدود ساخت.

جنگ روسیه و اوکراین (۲۰۲۲) – طولانی شدن به دلیل تأثیرات خارجی

این جنگ تا حدی به دلیل مخالفت‌های غربی و حمایت نظامی از اوکراین ادامه پیدا کرده است. تلاش‌ها برای دیپلماسی به دلیل رقابت‌های ژئوپولیتیکی متوقف شده است. اکنون که آمریکا به رهبری ترامپ بطور جدی به دنبال توافق است، امکان نیل به یک توافق بیشتر شده است.

آتش‌بس اسرائیل با حماس و حزب‌الله (۲۰۲۴)

رژیم صهیونیستی فقط وقتی به توافق و پایان جنگ رضایت داد که دریافت نابودی حماس و حزب‌الله ممکن نیست و ادامه جنگ فقط به هزینه‌ها و تلفات بیشتر منجر می‌شود.

۴. وجود یک مکانیزم معتبر برای مذاکرات

در بسیاری از موارد، نهادهایی مانند سازمان ملل نقش مهمی در میانجی‌گری ایفا کرده و تنش‌ها را کاهش داده و توافق‌ها را تسهیل کرده‌اند.

نقش سازمان ملل در پایان دادن به جنگ ایران و عراق (۱۹۸۸)

یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های میانجی‌گری سازمان ملل در خاورمیانه، پایان جنگ ایران و عراق بود. قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت چارچوبی رسمی برای مذاکرات فراهم کرد که در نهایت منجر به برقراری آتش‌بس شد. نقش شخصی خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل در متقاعد کردن دو طرف به پذیرش صلح حیاتی بود. این نمونه نشان می‌دهد که یک سازوکار بین‌المللی معتبر چگونه می‌تواند طرفین جنگ را به میز مذاکره بکشاند.

معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (۱۹۶۸)

معاهده NPT چارچوبی را برای جلوگیری از اشاعه تسلیحات هسته‌ای و ترویج خلع سلاح فراهم کرد. این معاهده با ایجاد سازوکارهای نظارت و راستی‌آزمایی، از تشدید رقابت‌های تسلیحاتی جلوگیری کرده و به کاهش تنش‌های جهانی کمک کرد. این نمونه نشان می‌دهد که توافق‌های دیپلماتیک ساختاریافته چگونه می‌توانند امنیت بلندمدت را تضمین کنند.

تاریخ نشان می‌دهد که دیپلماسی زمانی موفق است که چهار شرط کلیدی برقرار باشد: هر دو طرف باید انگیزه قوی برای مذاکره داشته باشند، تعادل قدرت باید وجود داشته باشد، قدرت‌های بزرگ نباید مذاکرات را مختل کنند و یک مکانیزم معتبر برای دیپلماسی باید موجود باشد. هنگامی که این شرایط برقرار است، جنگ‌ها جلوگیری می‌شوند؛ و هنگامی که این شرایط وجود نداشته باشد، تلاش‌های دیپلماتیک معمولاً شکست می‌خورند و به درگیری منجر می‌شوند.