حمیدرضا شریفی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص روش‌های کاهش هدر رفت آب در سیستم‌های آبیاری کشاورزی با تأکید بر اینکه باید از روش‌های آبیاری سنتی و سطحی مانند کرتی، نواری و جویچه‌ای که بازدهی کمتری دارند به سمت روش‌های نوین آبیاری مانند بارانی، قطره‌ای و زیرسطحی با بازدهی بیشتر برویم، افزود: البته بهره‌برداران به‌خوبی کارایی مطلوب روش‌های نوین آبیاری را درک کرده و گرایش زیادی به سمت آنها دارند، اما به دلیل هزینه بالایی که اجرای این سامانه‌ها دارند و یا در برخی مناطق با محدودیت‌هایی مانند شوری آب، امکان بهره‌برداری از آنها وجود ندارد.

وی افزود: اگر امکان استفاده از روش‌های نوین آبیاری وجود نداشته باشد، در روش‌های سطحی نیز شیوه‌هایی برای بازدهی بیشتر وجود دارد ازجمله تسطیح اراضی که امروز دستگاه‌های تسطیح لیزری در بسیاری از مناطق کشور موجود است، یا آبیاری یک‌درمیان جوی‌چه‌ها که این روش در برخی مناطق توسط بهره‌برداران برای آبیاری محصولاتی مانند چغندرقند و پنبه استفاده می‌شود.

شریفی اظهار کرد: کاهش دبی جریان، در روش نواری و جویچه‌ای پس از رسیدن آب به انتهای نوار یا جوی چه، دبی ورودی تا حدود نصف دبی اولیه کاهش می‌یابد که برای اجرای این شیوه مدیریتی لازم است امکان تنظیم دبی ورودی به‌وسیله شیر یا دریچه وجود داشته باشد؛ همچنین استفاده از مالچ‌های پلاستیکی تیره یا روشن (در زراعت صیفی‌جات و باغات) یا انواع مالچ‌های طبیعی (کاه و کلش، چیپس چوب، برگ درختان) در باغات ازجمله روش‌های سطحی آبیاری است که همگی جنبه عملی دارند و نمونه‌های زیادی از کاربرد آنها در مناطق مختلف کشور وجود دارد.

۱۰ شرکت فناور و دانش‌بنیان، ارائه‌دهنده محصولات و خدمات هوشمندسازی آبیاری

این فعال حوزه آب با اشاره به وضعیت استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های آبیاری هوشمند برای بهینه‌سازی مصرف آب، گفت: هوشمندسازی آبیاری در مقیاس بزرگ و توسعه‌یافته در ایران و حتی دنیا هنوز انجام‌ نشده است. بسیاری از کارهایی که انجام‌شده در مقیاس پایلوت و محدود است و خالی از اشکال نیست.

شریفی مشکل اصلی استفاده از این فناوری را، هزینه‌های زیاد آن دانست و گفت: در ایران حدود ۱۰ شرکت فناور و دانش‌بنیان، محصولات و خدمات هوشمندسازی آبیاری را عرضه کرده‌اند که در مرحله ارزیابی و صحت سنجی هستند و نمی‌توان با اطمینان توسعه آنها در مقیاس بزرگ را توصیه کرد. در استان خراسان رضوی نیز محصولات و خدمات دو یا سه شرکت در مرحله ارزیابی است و هنوز نمی‌توان توصیه نهایی در رابطه با آنها انجام داد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی  در خصوص روش‌های شناسایی و جلوگیری از نشتی در سیستم‌های توزیع آب در بخش کشاورزی یادآور شد: در مرحله انتقال و توزیع آب در یک شبکه آبیاری تلفاتی وجود دارد که عمده آنها تبخیر، نشت عمقی یا جانبی و مصرف آب توسط علف‌های هرز است. چنانچه شبکه انتقال و توزیع آب از نوع کانال‌های آبیاری باشد، پوشش دادن آنها با استفاده از مصالح مانند بتن و یا استفاده از کانال‌های بتنی پیش‌ساخته مفید است، اما در سال‌های اخیر، اغلب انتقال و توزیع آب با استفاده از لوله به‌ویژه لوله‌های پلی‌اتیلن انجام می‌شود. نشتی آب در این نوع انتقال اغلب در محل شیرفلکه‌ها و اتصالات اتفاق می‌افتد. روش معمول تشخیص نشتی، اندازه‌گیری دبی جریان در دو مقطع از لوله است. استفاده از لوله و اتصالات باکیفیت، اجرای صحیح عملیات نصب و بازبینی مرتب خطوط شبکه برای بهره‌برداری مطلوب و شناسایی نشتی‌ها مؤثر هستند.

اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی کم ارتباط با مصرف آب

وی با بیان اینکه اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی نیازمند اقدامات زیاد و متنوعی است که برخی از آنها ارتباط کمتری با مصرف مستقیم آب‌دارند؛ تصریح کرد: برخی از این اقدامات شامل انجام عملیات به زراعی تغذیه گیاهی مناسب، افزایش ماده آلی خاک، جلوگیری از خسارات ناشی از آفات و بیماری‌ها، رعایت تناوب زراعی، تسطیح لیزری، انتقال آب با لوله و کانال، توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، یکپارچه‌سازی اراضی، توسعه مکانیزاسیون و احداث سایبان در باغات موجب تولید بیشتر در واحد آب مصرفی و ارتقاء بهره‌وری آب می‌شود.

شریفی اضافه کرد: به نژادی در تولید بذر، نهال، طیور، دام سنگین و سبک، زنبورعسل و انواع ماهی به‌منزله تولید بیشتر به ازای هر واحد آب مصرفی است.

وی بابیان اینکه اصلاح روش‌های کشت مانند کشت نشائی، کشت‌های حفاظتی، کشت گلخانه‌ای، انتقال کشت بهاره به پاییزه در برخی محصولات، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و کاربرد زائدات و ضایعات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی به‌عنوان خوراک دام و طیور و آبزیان نیز موجب کاهش تلفات آب خواهد شد، گفت: انتقال‌یافته‌های پژوهشی به عرصه‌های کشاورزی و افزایش ضریب رسوخ دانش، تغییر ذائقه و رژیم غذایی جامعه متناسب با توان اکولوژی و منابع آب کشور، اصلاح الگوی کشت با هدف کاهش مصرف آب (سطح کشت و نوع محصولات متناسب با منابع آب قابل‌برنامه‌ریزی دشت‌های کشور باشد) در اصلاح الگوی مصرف مؤثر است.

وی با اشاره به اهمیت موضوع اقتصاد و بازار در مصرف آب، اظهار کرد: قیمت‌گذاری با هدف توسعه محصولات کم آب طلب و محدود کردن محصولات با نیاز آبی بالا، پرداخت پاداش بهره‌وری، صادرات و واردات بر مبنای آب مجازی محصولات، توسعه بیمه محصولات کم آب طلب نیز در اصلاح الگوی آب تأثیرگذار است.

استفاده از آب دریا توصیه نمی‌شود

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی در خصوص  استفاده از منابع آب غیرمتعارف مانند آب باران یا آب دریا برای تأمین نیازهای آبی بخش کشاورزی گفت: استفاده مستقیم از آب باران با افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک، افزایش ماده آلی خاک و کشاورزی حفاظتی میسر است. در برخی مناطق با توپوگرافی خاص، امکان جمع‌آوری باران در یک منبع و استفاده از آن برای آبیاری کامل یا تکمیلی برخی زراعت‌ها به‌خصوص گندم و جو نیز امکان‌پذیر است.

وی یادآور شد: شیوه آبیاری سیلابی با احداث بندسار در بسیاری از مناطق ازجمله خراسان رضوی برای تولید محصولاتی مانند هندوانه و گندم و آبیاری درختانی مانند بادام هنوز رایج است. البته تمام موارد فوق در شرایط و مناطق خاص امکان‌پذیر است و نمی‌توان آنها را در بسیاری از دشت‌های حاصلخیز کشور و استان به اجرا درآورد.

شریفی در رابطه با استفاده از آب دریا یا آب‌های خیلی شور، گفت: نتایج تحقیقات در مقیاس پایلوت مثلاً برای تولید برخی گیاهان شورزیست گزارش‌ شده اما در مقیاس بزرگ و توسعه‌یافته نمی‌توان آنها را توصیه کرد.

مدیریت آب نیازمند برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت

این فعال حوزه آب با اشاره به داشتن استراتژی‌هایی برای مدیریت بحران آب در مواقع خشکسالی، اظهار کرد: بسیاری از راهبردها در این زمینه نیاز به برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت دارد. اهم موارد با توجه به شرایط پیش رو با توجه به اینکه در روزهای اسفند قرار داریم و کشت گیاهان پاییزه مانند گندم، جو و کلزا انجام‌شده، باید تلاش جهت حفظ و به محصول رساندن این محصولات اساسی البته در مزارع با وضعیت مطلوب باشد. همچنین منابع آب به باغات دارای بازدهی که گیاهان چندساله هستند اختصاص یابد.

وی با توصیه بر اینکه سطح کشت محصولات بهاره، باید بر اساس آب باقیمانده و با اولویت محصولات راهبردی و دارای مزیت انجام شود، خاطرنشان کرد: در کشت محصولات جدید باید تلاش شود از ارقام مقاوم به تنش کم‌آبی و خشکی استفاده شود و تغذیه گیاهی متناسب با شرایط خشکی برنامه‌ریزی شود؛ به‌عنوان‌مثال استفاده به‌موقع از کودهای پتاسه و اسیدهای آمینه به تحمل گیاهان در شرایط تنش کمک می‌کند.

شریفی با تأکید بر اینکه توجه به روش‌های پیش‌آگاهی طغیان آفات گیاهی در مبارزه به‌موقع و کاهش خسارت مؤثر است، توسعه کشاورزی حفاظتی به مفهوم خاک‌ورزی کمتر و باقی گذاشتن قسمتی از بقایای گیاهی را در جهت حفظ رطوبت خاک و کاهش تنش‌های خشکی مفید دانست و گفت: توسعه سایبان در باغات و کشت متراکم درختان از روش‌های مؤثر در بهره‌برداری مؤثر از منابع آب است.

وی بابیان اینکه استفاده از انواع مالچ‌های مصنوعی و معدنی با هدف کاهش تبخیر و کنترل علف‌های هرز در زمره راهبردها در شرایط خشکسالی است، افزود: استفاده از روش‌های مختلف کم‌آبیاری مانند آبیاری یک‌درمیان جوی چه ها، طولانی کردن دور آبیاری، حذف نوبت‌های آبیاری در دوره‌ای از رشد گیاه که حساس به تنش آبی نیست، کاهش دبی جریان پس از رسیدن آب به انتهای زمین، انجام آبیاری در صورت امکان در شب برای به حداقل رساندن تلفات تبخیر، توسعه سامانه‌های نوین آبیاری با تأکید بر روش آبیاری زیرسطحی و انتقال آب با لوله به‌عنوان یکی از راهبردهای بلندمدت توصیه می‌شود که در این زمینه در استان و کشور پس از بیش از ۳۰ سال اقدام شده و تاکنون حداکثر ۴۰ درصد اراضی مجهز به سامانه‌های نوین هستند که این توسعه تا ۷۰ درصد هم قابل‌برنامه‌ریزی است.

پیش‌بینی مواجهه باغات و مزارع با تنش آبی در سال ۱۴۰۴

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی اعلام کرد: اگر همین روند ادامه داشته باشد، در سال آینده باوجود مشکل، به دلیل کمبود بارش، از حجم منابع آب سطحی کاسته خواهد شد و تغذیه منابع آب زیرزمینی هم کمتر شده، بنابراین مناطقی که وابسته به منابع آب سطحی مانند رودخانه هستند، به دلیل کمبود دبی رودخانه امکان آبگیری مناسب به‌ویژه در پایین‌دست را از دست خواهند داد و باغات و مزارع با تنش آبی مواجه می‌شوند.

وی ادامه داد: در مناطق وابسته به منابع آب زیرزمینی که در استان خراسان رضوی غالب هستند، کاهش دبی چاه‌ها و چشمه و قنات موجب اخلال در آبیاری اراضی، به هم خوردن حقابه‌ها، احتمال بروز تنش‌های اجتماعی و در نهایت کاهش عملکرد محصولات کشاورزی می‌شود و در صورت افزایش دما بیش از شرایط معمول و درنتیجه اضافه شدن نیاز آبی گیاهان، شدت تنش آبی و شرایط خشکسالی خسارات بیشتر به محصولات زراعی و باغی را محتمل می‌کند.

انتهای پیام