در حال حاضر بیش از ۱۶۵۰ گونه گیاهی در این سطح ۶۵۰ هزار هکتاری پراکنده بوده که با مطالعات انجام شده تاکنون بیش از ۳۱۵ گونه به عنوان گیاهان دارویی صنعتی و خوراکی شناخته شده است که این میزان از تنوع گونه‌های گیاهان دارویی در این سطح از مراتع باعث شده که استان همدان به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی برای کشت انواع گیاهان دارویی محسوب شود.

هر ساله فصل بهار با رویش گونه‌های گیاهان دارویی خودرو بسیاری از شهروندان برای چیدن گیاهان دارویی راهی کوه و صحرا و دشت می‌شوند تا از این موهبت الهی به صورت رایگان، سالم و عاری از هرگونه مواد شیمیایی و صنعتی برای برداشت استفاده کنند که متاسفانه در این میان برخی از افراد به جای برداشت در حد نیاز و مصرف اقدام به برداشت بی‌رویه و غیر اصولی و بیش از حد عُرف کرده و به صورت خواسته و ناخواسته موجب از بین رفتن بسیاری از گونه‌های گیاهان دارویی خودرو می‌شوند.

اما اینکه برای حفظ و جلوگیری از برداشت بی‌رویه این منابع خدادادی در عرصه منابع طبیعی استان به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های مهم ژنتیکی گیاهان دارویی با توجه به فرارسیدن فصل بهار و آغاز برداشت این گونه‌های گیاهی چه تدابیری و اقداماتی در نظر گرفته شده است؟ برداشت چه نوع از گیاهان دارویی و خوراکی و گاها صنعتی در عرصه مراتع ملی ممنوعیت داشته و یا باید در حد مجاز و اصولی برداشت شود؟

خطر انقراض گیاهان مرتعی و دارویی با برداشت غیراصولی

رئیس اداره آموزش و ترویج اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در این زمینه اظهار کرد: استان همدان با دارا بودن ۶۶۵ هزار هکتار مرتع به عنوان یک استان مرتعی بوده که عمده پوشش آن را مراتع تشکیل داده است.

سیدمحمدامین مشعریان در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به اینکه در این پوشش مرتعی افزون‌بر ۱۶۵۰ گونه گیاهی اعم از گیاهان دارویی، خوراکی و صنعتی وجود دارد، افزود: هر ساله یکی از جمله موارد مشکلات به‌ویژه در فصول بهار موضوع برداشت گیاهان خوراکی مرتعی و دارویی از این مراتع به‌صورت سنتی توسط برخی از مردم بوده، به‌طوری‌که برای استفاده خود و یا فروش اقدام به برداشت این گیاهان به‌صورت غیر اصولی می‌کنند.

وی با بیان اینکه متاسفانه این برداشت غیر اصولی و سنتی و برداشت گیاه با خارج کردن ریشه گیاه از خاک ممکن است در مواردی موجب انقراض و از بین رفتن برخی از این گونه‌های گیاهی شود، تصریح کرد: این موضوع یکی از جمله مشکلاتی بوده که حتما باید با آموزش و فرهنگ‌سازی نحوه برداشت اصولی گیاهان از مراتع را به مردم فرا داد.

مشعریان خاطرنشان کرد: باید این موضوع مهم به مردم آموزش داده شود که اگر قرار است برداشت گیاه از مراتع داشته باشند از کدام مناطق نسبت به برداشت اقدام کنند؟ و این برداشت از گیاهان مراتع با همکاری منابع طبیعی و آبخیزداری باشد.

وی روش برداشت انواع گونه‌های گیاهان از مراتع را در حفظ گونه‌های گیاهی سطح مراتع مهم دانست و اظهار کرد: مردم در هنگام برداشت گونه گیاهان خوراکی این نوع از گیاهان را از ریشه برداشت نکنند بلکه می‌توانند با یک وسیله بُرنده نسبت به جدا کردن گیاه از سطح خاک بدون آسیب به ریشه گیاه این کار را انجام دهند تا سال بعد نیز گیاه بواسطه داشتن ریشه در خاک بتواند رشد کند و برای سال آینده نیز قابل برداشت باشد.

مشعریان با اشاره به ضرورت آموزش در بحث برداشت گونه‌های گیاهی از سطح مراتع، بیان کرد: در بحث آموزش به تمامی شهرستان‌های سطح استان اعلام کرده‌ایم که موضوع آموزش را برای روزهای پیش رو در همین رابطه با همکاری دهیاران و بهره‌برداران در دستور کار قرار دهند.

وی همچنین اضافه کرد: علاوه بر این تولید محتوا توسط رادیو و تلویزیون و نیز تولید محتوا برای نشر در شبکه‌های اجتماعی در همین رابطه توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در حال انجام است.

مشعریان با تاکید بر اصلاح روش برداشت گیاهان از سطح مراتع، گفت: مردم باید با آموزش لازم یاد بگیرند که چگونه از گیاهان خوراکی، دارویی و صنعتی سطح مراتع برداشت داشته باشند تا این نحوه صحیح برداشت موجب تداوم و استمرار برداشت هر ساله گونه‌های گیاهی بوده و از انقراض این گونه‌ها جلوگیری شود.

چالش‌ها و شرایط توسعه و رشد گیاهان دارویی

سعید الیاسی، رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با بیان اینکه با توجه به سیاست‌های ابلاغی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری اقلام گیاهان دارویی و خوراکی و صنعتی به سه دسته اقلام غیرمجاز یا ممنوعه، اقلام مجاز مشروط و اقلام  مشترک (بین منابع طبیعی، زراعی و گلخانه‌ای) تقسیم می‌شود، اظهار کرد: اقلام غیرمجاز در واقع گونه‌هایی هستند که در حال انقراض بوده و جزو ذخایر ژنتیکی تمدید شونده بوده و بهره‌برداری از آنها در عرصه‌های منابع طبیعی مطلقا ممنوع است و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان موظف هستند ضمن اطلاع‌رسانی عمومی از صدور مجوز بهره‌برداری و گواهی حمل این محصولات خودداری کنند.

وی گفت: گونه‌هایی نظیر شقاقل، پر سیاوشان، زیره سیاه، کرفس وحشی ،گل بنفشه، سنبل‌الطیب، قره‌قات، شمشاد، شقایق ایرانی ، انواع لاله‌ها، سوسن چلچراغ، انواع قارچ خوراکی، سیر کوهی و گز علفی،ریزوم ثعلب، ریشه کوکب، ریشه ختمی، ریشه کاسنی، ریشه ریواس وحشی، ریشه چوبک، ریشه روناس،خاس، ریشه زنبق وحشی، ریشه کوکب وحشی، ریشه شیرین بیان، ریشه سریش، برگ مورد، بن سرخ، پیاز وگل لاله سرنگون، گل اروانه‌، پیاز گل نرگس، بذر جاشیر، برداشت درختچه‌های گز، مان شوکه، گز روغنی، مرزه خوزستانی، سورنجان، بیلهر، سرخدار و شمشاد از جمله اقلام غیر مجاز و گونه‌های درحال انقراض به شمار می‌رود.

وی ادامه داد: دسته دوم اقلامی هستند که بهره‌برداری از آنها الزاماً در قالب کتابچه طرح مصوب در کمیته فنی منابع طبیعی و از طریق انعقاد با بهره‌برداران و مجریان طرح‌های منابع طبیعی امکانپذیر است.

الیاسی بیان کرد: گونه‌هایی نظیر گلپر، اسفند، خارشتر، شیرخشت، مریم نخودی، علف گاوزبان، گل گاوزبان، گل نرگس، آویشن، کاکوتی، بارهنگ، بابونه، موسیر، شاتره، ریواس، زرشک وحشی، نسترن وحشی، بنه، بلوط، سماق، زالزالک، اسفناج وحشی، بذر باریجه، بذر آنغوزه، گل بومادران، گل کاسنی، گل گندم، قدومه‌شیرازی، بارهنگ، بابونه، شاتره، برگ کنار، برگ اکالیپتوس، میوه محلب، میوه روناس، میوه ناخنک، سماق، گردو و فندق جنگلی، گلابی وحشی و سیب وحشی را می‌توان از جمله اقلام و گونه‌های مجاز برشمرد.

وی افزود: بهره‌برداری از این گیاهان دارویی و خوراکی مجاز مشروط، در حد عرف مصارف خانواده روستایی ساکن محل بلامانع بوده اما حمل و خارج کردن این محصولات از محل بدون صدور مجوز و گواهی مشخصات و حمل ادارات کل منابع طبیعی ممنوع است.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان تصریح کرد: دسته سوم اقلام مشترک بین منابع طبیعی زراعت و گلخانه‌ای بوده که در مورد این نوع از گیاهان دارویی خوراکی و صنعتی نظیر گلرنگ، پنیرک ، موسیر، کنگر، گاوزبان و شیرین‌بیان لازم است اشخاص حقیقی و حقوقی قبل از برداشت و یا خرید محصول از اداره منابع طبیعی یا جهادکشاورزی شهرستان مربوطه استعلام و پس از بازدید کارشناسان ناظر شهرستان و تایید زراعی یا گلخانه‌ای و باغی بودن محصول، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان می‌تواند بدون اخذ بهره مالکانه نسبت به صدور گواهی حمل محصول اقدام کند.

الیاسی ادامه داد: در صورت تایید اینکه محصول از عرصه‌های ملی و منابع طبیعی برداشت شده باشد مراتب برای انجام اقدامات قانونی توسط ادارات کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان‌ها در سامانه 'سمطا" انجام می‌گیرد.

وی گفت: در صورت عدم اخذ مجوز محصول برداشت شده قاچاق محسوب شده و طبق ماده ۲۵ مکرر قانون اصلاح قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز به نفع دولت ضبط خواهد شد.

رئیس اداره امور مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اضافه کرد: با توجه به مصوبات سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور مبنی بر اصلاح و بهبود مراتع از طریق کشت و توسعه گیاهان دارویی این اداره کل با مشارکت جوامع محلی اقدام به کاشت بذور گیاهان دارویی و خوراکی نظیر جاشیر، ریواس، کنگر و موسیر می‌کند و بذور گیاه توسط اداره منابع طبیعی در اختیار مرتع‌داران قرار می‌گیرد.

الیاسی همچنین با بیان اینکه شاخص‌ترین گونه‌های گیاهی استان همدان گون سفید بوده که از آن کتیرا به دست می‌آید و موسیر و شیرین بیان نیز از جمله سایر گونه‌های شاخص همدان هستند، اضافه کرد: در برخی از مناطق استان مانند شهرستان بهار و اسدآباد موسیر به صورت زراعی در اراضی کشاورزی توسط اهالی کاشته می‌شود که این امر از یک طرف موجب اشتغال‌زایی، تولید و درآمدزایی بیشتر در واحد سطح شده و از طرفی فشار برداشت بی‌رویه از سطح مراتع را کاهش می‌دهد.

وی خاطرنشان کرد: از سایر گونه‌های دارویی که در سطح وسیع و انبوه در بخش کشاورزی استان‌ تولید می‌شود گیاهانی مانند سیر رازیانه کلزا و گشنیز سیاهدانه را می‌توان نام برد.

الیاسی با بیان اینکه گیاهان دارویی این استان با توجه به طریقه مصرف آنها بین اهالی منطقه به دو گروه دسته‌بندی شدند، اظهار کرد: در گروه اول گیاهانی که به عنوان سبزیجات و میوه‌ها کاربردهای غذایی دارند، به صورت خام، غذاهای مجزا یا به همراه غذاهای دیگر مصرف می‌شود و به عنوان مواد اصلی در تهیه برخی از غذاها چاشنی‌ها و ادویه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان ادامه داد: گیاهانی مانند موسیر، ریواس،سماق، کنگر، تره وحشی، شنگ، کرفس کوهی، والک، پیازک و پنیرک نیز در گروه اول قرار دارند ضمن اینکه گروه دوم گیاهانی هستند که تنها با هدف کاربرد دارویی برداشت شده و شمار آنها بسیار بیشتر از گونه‌های گروه نخست است.

 الیاسی افزود: این گروه از گیاهان شامل آویشن، بومادران، بابونه، گل‌ختمی، پونه کوهی، خاکشیر، گون، باریجه، چای‌کوهی، کاسنی، گزنه، زنیان، شقایق‌نعمانی، علف مار، شیرین‌بیان، بادرنجبویه، خارخسک، روناس، سنبل طیب، شاهتره، مرزنجوش و پرسیاوش می‌شود.

رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در ادامه با اشاره به چالش‌های اساسی در رشد و توسعه گیاهان دارویی، گفت: نبود صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و فرآوری گیاهان دارویی، فقدان نظارت بر افراد شاغل در بخش گیاهان دارویی به ویژه در بحث کیفیت، عدم ساماندهی مناسب عطاری‌ها و تولیدکنندگان عرقیجات از چالش‌های اساسی در  رشد و توسعه گیاهان دارویی است.

الیاسی اظهار کرد: عدم آشنایی کشاورزان با نحوه کاشت داشت و برداشت برخی از گونه‌های با ارزش اقتصادی بالا، عدم آشنایی سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی با گیاهان دارویی، وجود خشکسالی و مشکلات توسعه کشت گیاهان دارویی به صورت دیم، فقدان مکانیزاسیون پیشرفته، بومی و سنتی بودن تجهیزات از دیگر موانع و چالش‌های اساسی در بحث رشد و توسعه گیاهان دارویی به شمار می‌رود.

به گزارش ایسنا، مراتع مهم‌ترین ذخیره‌گاه ژنتیک گونه‌های منحصر به‌فرد گیاهان دارویی، خوراکی و صنعتی با ارزش بوده که در همین رابطه ضمن اینکه حفاظت از این رویشگاه‌ها و ذخایر ژنتیک در اولویت برنامه‌های سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری قرار دارد علاوه بر آن به‌ منظور حفاظت و جلوگیری از برداشت غیرمجاز گونه‌های نادر و در حال انقراض به‌عنوان ذخیره‌گاه‌های ارزشمند همچنین حفاظت برای نسل‌های آینده، مشارکت بیشتر تشکل‌ها و بهره‌برداران به‌عنوان عوامل اجتماعی در تمامی مراحل و فرایندها لازم و ضروری است.

انتهای پیام