محمود فتوحی شامگاه چهارشنبه هفتم خرداد، در پنجمین دوره جایزه ادبی محمد قهرمان که در مجتمع شریعتی جهاددانشگاهی مشهد برگزار شد، اظهار کرد: محمد قهرمان، پژوهشگر برجسته سبک هندی و شعر عصر صفوی در جایی می‌گوید که خود را واجد صلاحیت برای اظهار نظر در باب علل پیدایش، ویژگی‌ها و انحطاط شعر این دوره نمی‌داند؛ سخنی که به نظر من بسیار حکیمانه است. اما پرسش اینجاست که چرا کسی چون محمد قهرمان، با آن دانش و تجربه از پاسخ دادن به پرسش‌های بزرگ و مهمی که در حوزه ادبیات عصر صفوی مطرح است، امتناع می‌کند و چرا خاموش است؟
وی با بیان اینکه اگر به کارنامه پژوهشی قهرمان، که در کتابخانه دانشکده علوم ادبیات دانشگاه فردوسی موجود است نگاهی بیندازیم، درمی‌یابیم که یک کارمند ساده بلحاظ اداری چه نقش مهمی در تاریخ فرهنگ ما ایفا کرده است، اضافه کرد: در واقع کوشش‌های او باعث شده هر پژوهشگری که می‌خواهد در این زمینه تحقیق کند، وامدار او باشد.
این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد گفت: قهرمان حدود ۳۰ هزار صفحه دست‌نوشته در این حوزه گردآوری کرده است؛ ۹ هزار صفحه تصحیح شعر، ۹ هزار صفحه تصویر شعر و ۳ هزار و ۵۰۰ صفحه تصحیح تذکره «هشت بهشت» عرفات العاشقین، که از منابع اصلی شناخت ادبیات عصر صفوی و تألیف‌شده در هند است، بخشی از اقدامات او بود که این تذکره، مدت‌ها منبع اصلی بسیاری از تاریخ‌های ادبی بوده است.
قهرمان با بررسی ۱۸ هزار نسخه خطی، دیوان صائب را تدوین کرد
فتوحی درباره روش کار قهرمان عنوان کرد: اگر دیوان «صائب تبریزی» را در نظر بگیریم که حدود ۷۷ هزار بیت دارد، می‌بینیم که قهرمان با بررسی و مقابله ۱۸ نسخه خطی که اغلب گزیده و ناقص هستند و شش نسخه چاپی به تدوین این دیوان همت گماشته است.
وی با اشاره به اینکه استاد قهرمان با حافظه‌ای قوی و تسلطی مثال‌زدنی نه‌تنها ابیات را جمع‌آوری و تدوین کرده، بلکه با مراجعه به دو فرهنگ لغت معتبر عصر صفوی از جمله «مصطلحات الشعرا» و «بهار عجم» معانی و مفاهیم اشعار را نیز بررسی کرده است، افزود: او ضمن این کار هر بیت تازه‌ای را که در نسخه‌ها می‌یافت و در مجموعه اصلی نبود، به آن اضافه می‌کرد.
این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: استاد قهرمان افزون بر این، ابیاتی را از فرهنگ‌ها و دیوان‌های دیگر استخراج می‌کرد که در آن این ۷۷ هزار بیت موجود نبود. این امر نیازمند حافظه‌ای شگفت‌انگیز، تمرکز بالا، سبک‌شناسی قوی و قدرت حفظ تصویر و ایماژ بود. او با این روش به بررسی و ارزیابی مجموعه اشعار می‌پرداخت. این تنها یک نمونه از دقت و وسواس او در کار بود؛ بعنوان مثال او همواره به «صائب تبریزی» ارادت ویژه‌ای داشت و در بررسی دیوان‌های دیگر نیز ظرایف و نکات دقیقی را کشف می‌کرد.
فتوحی اضافه کرد: ایشان استعاره‌ای را در دیوان ناظم هروی یافته و به دکتر شفیعی کدکنی پیشنهاد کرده بود تا مقاله‌ای درباره آن بنویسند؛ اما در نهایت خود استاد قهرمان این موضوع را مطرح کرد و این دقت نظر در یافتن نکاتی که امروزه کمتر به آن توجه می‌شود، قابل ستایش است.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا قهرمان با آن همه تجربه و دانش در حوزه سبک هندی، خود را فاقد صلاحیت برای اظهار نظر درباره پیدایش، تفکر و انحطاط این سبک به ویژه مسئله انحطاط که بسیار مهم است، می‌دانست؛ گفت: باید در ادامه برای پاسخ به این پرسش نیز سوال پرسید که آیا این محافظه‌کاری ناشی از سیطره گفتمان فصاحت علمایی است که صداهایی مانند صدای بهار که به زعم آنها مبتذل بود یا صدای اخوان را به حاشیه می‌راندند و آیا قهرمان نیز مقهور این صداها بود و می‌خواست با عمل خود نشان دهد که این سبک منحط شده است؟
این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: قهرمان در رویکرد خود به سبک هندی، دیدگاه‌های خاصی دارد که می‌توان از مقدمه‌هایی که بر دیوان‌ها نوشته است، استخراج کرد. نخست اینکه او با واژه «سبک هندی» به شدت مخالف است و در ۴ مقدمه از مقدمه‌های دیوان‌هایی که تصحیح کرده، این مخالفت را ابراز می‌کند. استدلال او این است که بسیاری از شاعران بزرگ از ایران به هند رفته‌اند و این سبک ریشه ایرانی دارد.
فتوحی تصریح کرد: با این حال او اصطلاح ایرانی دیگری را برای آن وضع نکرده است. من شخصاً معتقدم که سبک هندی تلاقی‌گاه ۲ نگرش زیباشناختی است؛ نمی‌توان بلاغت هندی را نادیده گرفت. مفاهیمی مانند اغراق و تناسب از بلاغت هندی وارد شعر فارسی شده‌اند.
این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: در زمانی که رودکی شعر فارسی را آغاز کرد، رساله‌هایی در سبک هندی به وجود داشت که به مقوله تناسب رکن رکین شعر عصر صفوی می‌پرداختند؛ لاهوری نیز وقتی به هند رفت، تحت فشار بود تا در شعر خود تناسب را رعایت کند، به همین دلیل او مجبور شد ۱۵ هزار بیت از دیوان خود را با عنوان «دیوان تناسبات» که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است، عرضه کند و نشان دهد که در اشعارش تناسب را رعایت کرده است.
انتهای پیام
نظرات