در دل کویری‌ترین استان کشور، جایی که آفتاب با خاک گرم گفت‌وگو می‌کند، هنرمندان خراسان جنوبی سال‌هاست که با زبان دست، تاریخ و فرهنگ خود را روایت می‌کنند. صنایع‌دستی در این استان نه یک شغل، که شیوه‌ای از زندگی‌ست؛ تداوم اصالتی که از نیاکان به ارث رسیده و در خانه‌ها، کارگاه‌ها و دل‌های مردم این سرزمین ریشه دوانده است.
همزمان با روز جهانی صنایع‌دستی فرصتی فراهم شده تا این گنجینه‌های فرهنگی از سایه انزوا به روشنای توجه عمومی آورده شوند.
استان خراسان جنوبی با بیش از ۱۲۰ رشته شناسایی‌شده و ۸۰ رشته فعال، یکی از قطب‌های اصلی صنایع‌دستی کشور است.
قالی‌بافی؛ زبان تصویری تاریخ و باور مردم کویر
قالی‌بافی در خراسان جنوبی، قدمتی چندصدساله دارد. از نقوش اصیل محلی گرفته تا رنگ‌های گیاهی و طرح‌هایی که هرکدامشان روایت‌گر اسطوره، باور یا طبیعت این اقلیم‌اند. قالی خراسان جنوبی به‌ویژه در شهرستان‌هایی چون مود، خوسف، بیرجند و درح، همواره زبان گویای مردمانی بوده که با صبر و حوصله، تار و پود تاریخ را در هم تنیده‌اند.
آنچه قالی این منطقه را متمایز می‌کند، استفاده از نخ‌های پشمی دست‌ریس و رنگ‌های گیاهی بومی مانند روناس و اسپرک است. این ویژگی‌ها نه‌تنها ارزش هنری فرش را دوچندان می‌کند، بلکه بر سلامت و دوام آن نیز می‌افزاید. بسیاری از این قالی‌ها اکنون زینت‌بخش خانه‌ها و موزه‌هایی در اروپا و کشورهای خلیج فارس هستند.
در روستاهای خراسان جنوبی، هنوز هم دارهای قالی در خانه‌ها برپاست. بانوانی که در سکوت و آرامش، روایت‌هایی از عشق، سختی و ایمان را گره می‌زنند و می‌بافند. این قالی‌ها نه صرفاً کالایی تزئینی، که اسناد فرهنگی یک قوم‌اند؛ بی‌نیاز از ترجمه، برای جهانیان خواندنی.
قالی‌بافی امروز نیز با حمایت‌هایی چون اعطای نشان ملی، بیمه هنرمندان و تسهیلات تولید، دوباره در حال احیا و رونق گرفتن است. حضور خراسان جنوبی در نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی صنایع‌دستی، سبب شده تا چشم‌های بیشتری به این تار و پود پررمز و راز خیره شود.
نمدمالی؛ هنری اصیل
نمد یکی از صنایع دستی خراسان جنوبی است که به اصطلاح نسج نابافته است با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت ایجاد می شود. ساختن نمد براساس خاصیت جَعدیابی و دیگر پوسته ای شدن الیاف پشم است و به عنوان زیر انداز، و کَپَنَک (کُرگوش)که لباس ویژه چوپانان منطقه است کاربرد دارد.
نقش سه گل، پنج گل، درختچه، اشکال هندسی، خطوط از انواع نقشه‌های رایج در نمدهای منطقه می باشند. گاهی نمدمال، نام خود یا صاحب نمد و اسماء مذهبی را روی نمد می نویسد.
نمدمالی از جمله فنونی است که در بیرجند و بعضی از روستاهای شهرستانهای نهبندان، سربیشه و سرایان رایج بوده است که از آن جمله می توان روستای سلم آباد شهرستان سربیشه وروستای مَرَک از توابع شهرستان بیرجند را نام برد.
نمد در کاربردهای زیر انداز، و کَپَنَک (کُرگوش)که لباس ویژه چوپانان منطقه می باشد کاربرد دارد.
انواع نقشه های رایج در نمدهای منطقه عبارتند از: نقش سه گل، پنج گل، درختچه، اشکال هندسی، خطوط، سطوح و علائم که بعضاً به نقش نام نمدمال یا صاحب نمد و اسماء مذهبی در روی نمد نیز می پردازند.
سوزن‌دوزی؛ روایت زنانه‌ای از نقش و نغمه
یکی از فاخرترین هنرهای دستی خراسان جنوبی، سوزن‌دوزی است؛ هنری زنانه، ظریف و در عین حال عمیق. این هنر که بیشتر در مناطق مرزی چون درمیان، سربیشه و نهبندان رواج دارد، بر پارچه‌های ساده، جان می‌نویسد و روایت می‌سازد. نقوش سوزن‌دوزی در این مناطق اغلب هندسی و برگرفته از طبیعت کویری است.
سوزن‌دوزی در خراسان جنوبی نه‌فقط کاربرد زینتی دارد، بلکه بخشی از هویت پوشش محلی نیز به‌شمار می‌رود. در جشن‌ها و مراسم سنتی، لباس‌هایی که با هنر دست زنان سوزن‌دوز مزین شده‌اند، بیانگر منزلت، سلیقه و خلاقیت اجتماعی هستند. این هنر به‌ویژه در میان دختران جوان نسل جدید در حال بازتعریف و احیاست.
در سال‌های اخیر، طرح‌های سنتی سوزن‌دوزی با خلاقیت‌هایی نو به مانتو، کیف، کفش و اکسسوری‌ها راه یافته و بازار جدیدی از مخاطبان شهری و بین‌المللی را جذب کرده است. همین روند باعث شده تا کارگاه‌های خانگی بسیاری در این حوزه شکل گیرد که به اشتغال‌زایی زنان روستایی کمک کرده‌اند.
حمایت از این هنر در قالب اعطای برند منطقه‌ای، آموزش رایگان به نسل نو و فراهم‌سازی بستر فروش دیجیتال از اقدامات رو به جلوی استان در حفظ این میراث زنانه است.
سفالگری؛ هنر آتش و خاک
سفالگری در خراسان جنوبی، به‌ویژه در روستای خراشاد و منطقه مود، تاریخی کهن دارد. خاک نرم این مناطق، همراه با ذوق بومی و آتش آجرپزخانه‌های سنتی، آثاری را پدید آورده که با ساده‌ترین خطوط، عمیق‌ترین مفاهیم را منتقل می‌کنند.
سفال‌های این استان با لعاب‌های طبیعی، فرم‌های خاص و کاربردهای سنتی و مدرن، همیشه مورد توجه گردشگران و مجموعه‌داران بوده‌اند. بسیاری از ظروف، گلدان‌ها و ظروف آیینی ساخته‌شده در این منطقه، بازتابی از زیباشناسی ایرانی در ساده‌ترین شکل‌اند.
با آموزش نسل جدید سفالگران، کارگاه‌های کوچک خانوادگی، و حمایت‌هایی چون معرفی در جشنواره‌های ملی، امروز سفال خراسان جنوبی جایگاه دوباره‌ای در بازار یافته است. افزون بر آن، هنرمندان توانسته‌اند با ترکیب نقش‌های بومی با فرم‌های نو، محصولات خود را به فضای طراحی معاصر نیز وارد کنند.
رشد برندهای خانگی در این حوزه، نشان از آینده‌ای روشن برای سفال استان دارد. آثاری که روزی در تنورهای گلی پخته می‌شدند، امروز در ویترین نمایشگاه‌های بین‌المللی درخشندگی می‌یابند.
کپوبافی، چرم‌دوزی، حوله‌بافی و نمدمالی؛ تنوع در اوج اصالت
خراسان جنوبی تنها محدود به قالی، سفال و سوزن‌دوزی نیست. هنرهایی چون کپوبافی در طبس، حوله‌بافی در روستاهای بیرجند، نمدمالی در نهبندان، و چرم‌دوزی در سراسر استان، نشان‌دهنده تنوع شگفت‌آور صنایع‌دستی در این منطقه‌اند.
کپوبافی، هنری از جنس نی‌های بیابانی و نخ‌های پنبه‌ای است که به تولید سبد، زیرانداز و ظروف خانگی می‌انجامد. این هنر ساده و کم‌هزینه، منبع مهمی برای اشتغال زنان طبسی شده است. در سوی دیگر، نمدمالی و حوله‌بافی نیز با کاربردهای سنتی و درمانی، همچنان بازار خود را دارند.
چرم‌دوزی به‌ویژه در شهرستان‌هایی چون فردوس و قائن، با ترکیب هنر دست و طراحی مدرن، محصولاتی چون کیف، کفش و کمربند را تولید می‌کند که قابلیت رقابت با برندهای مشهور داخلی را دارند. همچنین ترکیب چرم و سوزن‌دوزی در برخی کارگاه‌ها، نوآوری‌های چشم‌گیری به‌وجود آورده است.
این تنوع هنری، خراسان جنوبی را به یک قطب بالقوه برای تبدیل شدن به پایتخت صنایع‌دستی شرقی کشور بدل کرده است.
گلیم بافی؛نمایانگر فرهنگ و هنر اصیل
گلیم بافی یکی از هنرهای دستی خراسان جنوبی است که به خاطر طراحی‌های زیبا و رنگ‌های شاداب خود شناخته می‌شود. گلیم‌ها معمولاً از الیاف طبیعی مانند پشم و پنبه بافته می‌شوند و به عنوان تزئینات منزل و پوشش‌های سنتی در ایام نوروز مورد استفاده قرار می‌گیرند. این محصولات به خاطر سبکی و قابلیت شستشو، به عنوان گزینه‌ای مناسب برای استفاده در فضاهای مختلف شناخته می‌شوند.
گلیم بافی در خراسان جنوبی به عنوان یک هنر سنتی، نمایانگر فرهنگ و هویت محلی است. هر گلیم با طرح‌ها و رنگ‌های خاص خود، داستان‌ها و نمادهای فرهنگی را به تصویر می‌کشد. بافندگان با استفاده از تکنیک‌های سنتی و مهارت‌های خود، آثار هنری منحصر به فردی را تولید می‌کنند که به عنوان نشانه‌ای از هنر و ذوق ایرانیان شناخته می‌شود.
در ایام نوروز، گلیم‌های دستباف به عنوان هدیه‌ای زیبا و کاربردی به خانواده‌ها و دوستان اهدا می‌شوند. این هنر نه تنها به عنوان یک صنعت اقتصادی مهم در خراسان جنوبی شناخته می‌شود، بلکه به حفظ هویت فرهنگی و سنت‌های محلی نیز کمک می‌کند. حمایت از بافندگان و ترویج این هنر می‌تواند به رونق اقتصادی و فرهنگی استان کمک کند.
صنایع‌دستی؛ میراثی زنده، امیدی جهانی
سید احمد برآبادی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی از اجرای ۶۴ برنامه متنوع و هدفمند در هفته صنایع‌دستی امسال خبر داد وگفت: این برنامه‌ها با هدف ترویج، آموزش، تجلیل و توسعه زیرساخت‌های بازار صنایع‌دستی در سراسر استان برگزار می‌شود.
وی با اشاره به برنامه‌های پیش‌بینی‌شده گفت: افتتاح بازارچه‌های صنایع‌دستی، کارگاه‌های تازه تأسیس، برگزاری جشنواره‌های محلی و ملی، شب‌بازارها، موکب‌های فرهنگی با تولید زنده صنایع‌دستی و نمایشگاه‌های سیار از جمله این فعالیت‌ها است.
همچنین تجلیل از پیشکسوتان، بانوان هنرمند، دارندگان نشان ملی، و بررسی مسائل هنرمندان در نشست‌های تخصصی با مسئولان از دیگر بخش‌های مهم این هفته خواهد بود.
وی ادامه داد: در ۱۰ سال گذشته حوزه مله بافی احیا شده که با دیگر نقاط کشور به طور کامل متفاوت است و از آن برای تولید محصولات و ملزومات معنوی و دینی استفاده می‌شود.
به گفته وی تولیدات صنایع دستی براساس ذهن و تفاوت‌های فرهنگی هر منطقه تولید می‌شود و در خراسان جنوبی از بیش از ۴۰۰ رشته صنایع دستی کشور، بیش از ۱۲۰ رشته را در خراسان جنوبی شناسایی کرده‌ایم که بیش از ۷۰ رشته آن فعال است.
وی متذکر شد: درگذشته از تولیدات صنایع دستی برای تأمین مایحتاج زندگی استفاده می شده است که رابطه تنگاتنگی با معیشت مردم داشته اما امروز صنایع دستی بیشتر برای تولید و فروش آن در دیگر نقاط کشور انجام می‌شود.
به گفته وی یکی دیگر از ویژگی‌های صنایع دستی این است که با سرمایه گذاری کم، اشتغال بیشتری ایجاد می‌شود که در توسعه اقتصادی استان و معرفی فرهنگ ما به دیگر نقاط کشور مؤثراست.
به گفته وی در خراسان جنوبی رشته‌های دارای مزیت بیشتری وجود دارد که یکی از آنها توبافی است و از بیش از ۱۱ هزار و ۳۰۰ نفر صنعتگر آموزش دیده بیش از ۳ هزار و ۵۰۰ نفر در صنایع نساجی اشتغال دارند و خراشاد هم به عنوان روستای جهانی صنایع دستی ثبت شده است.
برآبادی از وجود بیش از ۶۰۰ کارگاه گوهر سنگ خبر داد که بیش از هزار و ۲۰۰ نفر در کارگاه‌های سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی اشتغال دارند و در استان و در همه شاخه‌ها تنها دو زنجیره ارزش زرشک و گوهر سنگ وجود دارد.
برآبادی یکی دیگر از چالش‌ها این حوزه را بحث تسهیلات دانست و افزود: هر کس که یک نوبت تسهیلات بگیرد تا ۷ سال دیگر نمی‌تواند تسهیلات دریافت کند که بخشی از این مشکلات مربوط به قوانین کشوری است که برای همه نقاط کشور یکسان دیده شده، حال اینکه با توجه به مشکلات موجود، خراسان جنوبی و یا حداقل مناطق مرزی باید به طور ویژه در نظر گرفته شوند.
وی با بیان اینکه حوزه صنایع دستی از میزان شاغلین بیشتری برخوردار است، یادآور شد: میزان اعتبارات مربوط به صنایع دستی در شوراهای برنامه ریزی شهرستان‌ها مشخص می‌شود.
برآبادی ادامه داد: برگزاری دوره‌های آموزشی در رشته‌های گوناگون، با همکاری فنی‌وحرفه‌ای و استادکاران بومی، از مهم‌ترین اقدامات ماست تا نسل نو با کیفیت حرفه‌ای وارد این حوزه شوند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی خراسان جنوبی گفت: صنایع‌دستی نه‌تنها بخشی از هویت فرهنگی ماست، بلکه می‌تواند محور اشتغال‌زایی، گردشگری و توسعه صادرات در استان باشد. خراسان جنوبی با ظرفیت‌های عظیم و نگاه آینده‌محور، آمادگی دارد سهم بزرگی از بازار صنایع‌دستی ایران و منطقه را به خود اختصاص دهد.
انتهای پیام
نظرات