بازارها از ارکان مهم اقتصادی شهرها هستند که از دوران باستان وجود داشته و تاکنون نیز پابرجا هستند ولی این اماکن تجارت و مبادله کالا در برخی از شهرها و طی ادوار مختلف از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و هستند.

بازارها در کهن‌شهر یزد که به‌ عنوان اولین شهر خشتی جهان در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است نیز با توجه به واقع شدن این شهر در مسیر پرتردد تجاری جاده ابریشم، نقشی حیاتی و استراتژیک داشته‌اند.

بازار یزد از قرن چهارم هجری رشد و رونق بیشتری یافت به طوری که حاکمان دوره‌های اتابکان، آل کاکویه و تیموریان با گسترش شهرها و تجارت، شروع به ساخت بازارهای دیگر در درون حصار شهر و امتداد مهم‌ترین راه‌های اصلی شهر کردند؛ هر چند که در طی قرون متمادی با تغییر و گسترش حصار شهر، مکان و وضعیت بازارها نیز تغییر یافت.

مجموعه بازارهای قدیمی یزد با معماری اصیل ایرانی اسلامی، مناره‌ها و بادگیرهای زیبایی که دارند، از چندین راسته‌بازار، تیمچه، سرا، مسجد، مدرسه، حسینیه، میدان، کاروانسرا، آب‌انبار، لَرد و کارگاه‌های تولیدی شکل گرفته‌اند و هنوز در بین مردم از  اهمیت ویژه‌ای برخوردارند به طوری که علاوه بر جنبه تجاری، یکی از جاذبه‌های تاریخی و پربازدید شهر یزد نیز به شمار می‌روند.

البته این بازارها در دوران پهلوی اول که تب مدرنیته شدن حکومت وقت را فرا گرفته بود، با ایجاد خیابان(خیابان قیام فعلی) به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد و برخی از فضاهای اصلی آن مانند بازار محمدعلی‌خان، بازار پنجه علی و بازار ارسی‌دوزها به ‌کلی ویران شد.

در مجموعه بازار تاریخی یزد که محل فروش صنایع‌دستی قدیمی و سنتی از جمله زیورآلات، منسوجات، ادویه‌جات و شیرینی‌های یزدی بودند، علاوه بر فروش و تبادل کالا، برخی کارگاه‌های تولیدی مانند کارگاه مازاری‌(محل ساییدن حنا و برگ طبیعی)، کارگاه حلوایی(محل تبدیل کنجد به حلواارده) و کارگاه رنگرزی (محل رنگ‌آمیزی الیاف نخی و پشمی) نیز وجود داشته که بر اساس نوع فعالیت از تفاوت‌هایی در نوع معماری برخوردار بودند.

مجموعه بازار یزد شامل بازار دروازه مهریز، بازار تبریزیان، بازار زرگرها، پنجه علی، مسگری، بازار حاجی قنبر، محمدعلی‌خان متعلق به دوره زندیه، قیصریه و بازارخان مربوط به قرن سیزدهم هجری و دوران ناصرالدین شاه هستند.  البته بازارهای تاریخی دیگری مانند بازار زندیه جعفرخان، بازار قجری میرزا کریم، بازار ایلخانی سراج‌ها، بازار قجری حضرت‌ عباسی، بازار پهلوی ریسمانیان و بازار نخود بریزی نیز در این شهر وجود دارند که همگی به ثبت ملی رسیده‌اند.

لازم به ذکر است که در بازارهای یزد، حدود ۲۰ تیمچه نیز وجود دارد که بیانگر رونق این بازارها و ازدیاد رفت ‌و آمد تجار به یزد بوده است؛ تیمچه‌ها در واقع کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده‌ای در دل بازار هستند که از لحاظ اقتصادی، نسبت به کاروانسراها گران‌تر بوده‌اند.

مجموعه این بازارها طی ادوار گذشته نه تنها از ناحیه گذر زمان و عوامل طبیعی بلکه به لحاظ بروز تغییرات غیراصولی ایجاد شده از سوی کسبه و فعالان بازار، هم از نظر سیما و منظر و هم از نگاه کالبدی و حتی از دیدگاه امنیتی دچار نواقص و مشکلاتی اساسی شده بود و هرچند در سال‌های اخیر به صورت موردی مرمت‌هایی در آن صورت گرفته ولی در نهایت میراث فرهنگی استان را بر آن  داشته که با مرمتی اساسی به شکل مشارکتی برای تمام ذینفعان و دستگاه‌های متولی نسبت به ساماندهی این مجموعه تاریخی اقدام کند.

تعهدی جامانده از ثبت جهانی بافت تاریخی یزد

مجید علومی مدیر پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد در گفت‌وگو با ایسنا، در رابطه با این طرح اظهار کرد: معمولاً عناصری مانند مساجد جامع، ارگهای حکومتی و بازارها نشان‌دهنده اهمیت شهرهای تاریخی در جریان مطالعات روی آنهاست و شهر تاریخی یزد از تمامی این عناصر برخوردار بوده است.

وی با اشاره به بازار تاریخی یزد به وسعت ۱۷ هکتار، گفت: این بازار در برخی ادوار تاریخ مانند دوره قاجار از رونق خاص و بااهمیتی برخوردار بوده و خوشبختانه با وجود این که در دوران معاصر برخی خیابان‌کشی‌ها باعث تخریب و نابودی بخش‌هایی از این بازار شده ولی هنوز شاکله این بازار وجود دارد و در برخی بخش‌ها بسیار فعال در برخی دیگر نیز نیمه جان فعالیت می‌کند.

علومی با بیان این که بازار در بافت تاریخی شهر یزد به عنوان یک رگ حیاتی ایفای نقش می‌کند، خاطرنشان کرد: بازار یزد نه تنها کارکرد اقتصادی، بلکه در گذشته از کارکردهای اجتماعی و حتی بعضاً کارکرد سیاسی نیز برخوردار بوده است به طوری که بازاریان و کسبه در گذشته و دوران کنونی، نقش موثری در وقایع سیاسی جامعه داشته و دارند.

وی به شرایط کنونی بازار یزد به لحاظ کالبدی و خسران زیاد وارد شده به این مجموعه تاریخی از لحاظ سیما و منظر اشاره کرد و یادآور شد: پلان مدیریت و مرمت و احیای بازار تاریخی یزد جزو برنامه‌های میان مدت و از تعهدات استان در پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی شهر محسوب می‌شود که در سالیان گذشته مغفول مانده بود.

وی گفت: هرچند تا قبل از این و به‌ صورت مقطعی اقداماتی مانند مرمت پشت‌بام‌های بازار و مرمت گنبد چهارسوق انجام شده بود ولی هیچگاه نگاه کلی، تخصصی و فنی در خصوص مرمت و احیای این مجموعه مورد اهتمام قرار نگرفته بود که خوشبختانه با پیگیری‌های مدیرکل میراث فرهنگی استان و نگاهی که از دوران تصدی فرمانداری یزد به موضوع بازار تاریخی شهر داشتند، مرمت و ساماندهی این مجموعه در دستور کار قرار گرفت.

راه‌ندازی دفتر فنی طرح در دل بازار

مدیر پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد از تشکیل دفتر فنی این طرح در داخل بازار و استقرار آن در مسجد بیاق‌خان بازار در همین راستا خبر داد و افزود: راه‌اندازی این دفتر تاثیر خوبی در اغنای بازاریان پیرامون این که طرح ساماندهی بازار مانند گذشته فقط یک حرکت موضعی کوتاه مدت نیست، داشته است.

وی متذکر شد: این دفتر علاوه بر بررسی طرح‌ها و مستندات موجود در مورد بازار یزد، ضمن برگزاری بازدیدهایی از تجربیات سایر شهرهای تاریخی مانند میراث جهانی بازار بزرگ تبریز نیز استفاده کرد به طوری که مقرر شد بازار تاریخی یزد در قالب یک طرح مشارکتی بین میراث فرهنگی، شهرداری و سایر دستگاه‌های خدمات‌رسان و البته کسبه بازار عملیاتی شود.

علومی با اشاره آغاز عملیات اجرایی مرمت و ساماندهی بازار پس از نشست‌های متعدد با دستگاه‌های همکار و بازاریان، ابراز امیدواری کرد که بازار تاریخی یزد که از پتانسیل بسیار بالایی نیز برخوردار است با انجام این اقدامات به ‌جایگاه حقیقی خود برسد و بتواند علاوه بر رونق اقتصادی گذشته، بیش از قبل جاذب گردشگران باشد و به یکی از بازارهای مطرح کشور تبدیل شود.

بازگشت پویایی و زندگی به بازار تاریخی شهر

مدیر پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد با تاکید بر این که مجموعه بازارهای تاریخی شهر با توجه به این که شاهد ایجاد مراکز و مجتمع های تجاری بسیاری زیاد و حتی بیش از ظرفیت جمعیتی در شهر هستیم، نیازمند اقدامات زیادی برای زنده و پویا بودن است، گفت: طرح در حال اجرا می‌تواند با ایجاد جاذبه‌های جدیدی در  بازار نیمه‌جان تاریخی شهر، آن را پررونق‌تر، عزتمندتر و قابل رقابت‌تر با سایر مراکز تجاری نوین شهر کند.

وی با اشاره به کوچ بسیاری از کسبه قدیمی بازار به مجتمع‌های تجاری، عنوان کرد: قطعاً با اجرای طرح مرمت و احیای این بازار در آینده شاهد حس تعلق خاطر بیشتری از سوی کسبه بازار به این مجموعه خواهیم بود؛ هرچند که در حال حاضر نیز شاهد شور و اشتیاقی بین کسبه برای مرمت بازار هستیم.

وی به اجرای این طرح به صورت پایلوت در دو راسته شاهزاده فاضل و راسته ملااسماعیل(حضرت عباسی) اشاره و تصریح کرد: خوشبختانه به رغم موضع‌گیری‌ها و تردیدهای ابتدای این عملیات مرمتی، امروز شاهد تغییر دیدگاه کسبه و افزایش تعامل با آنها در این خصوص هستیم.

همه استان پای کار مرمت بازار تاریخی یزد

علومی از تهیه طرح مرمتی بازار از سوی دفتر فنی خبر داد و گفت: هرچند تمام استان پای کار مرمت بازار تاریخی یزد آمده‌اند ولی مهمترین سهم مشارکت در این طرح برعهده بازاریان و کسبه این مجموعه است و طرح براساس مشارکت بازاریان پیش می‌رود به طوری که کسبه هر راسته با مشارکت در یکی از قسمت‌های طرح مثلاً تامین هزینه‌های نورپردازی یا مرمت سقف و دیگر بخش‌ها، به اجرای این طرح در همان راسته کمک خواهند کرد.

وی با اشاره به تقسیم کار بین دستگاه‌های مختلف، گفت: میراث فرهنگی در حوزه جداره‌سازی، شهرداری در بخش کف‌سازی، سایر دستگاه‌های خدمات رسان نیز در جابجایی و به روزرسانی زیرساخت‌ها و تاسیسات بازار فعالیت دارند و خوشبختانه استانداری، دادستانی و دیگر دستگاه‌های مربوطه نیز برای اجرای مناسب طرح همت گمارده‌اند.

وی ابراز امیدواری کرد؛ با مشارکت و مطالبه کسبه بازار شاهد تداوم اجرای طرح و ساماندهی بازار تاریخی شهر باشیم و علاوه بر اتمام مرمت و احیای دو راسته در دست اقدام که تا پایان سال جاری به طول خواهد کشید، سایر بخشهای این بازار گسترده نیز در دستور کار قرار گیرد.

به گفته مدیر پایگاه میراث جهانی یزد، در حال حاضر فعالیت‌های مرمتی و بهسازی بازار برای جلوگیری از مزاحمت برای کسب اصناف و فعالان بازار به صورت شبانه بعضاً از ساعت ۲۱ تا ۴ بامداد و در روزهای پنجشنبه نیز از بعدازظهر و در روزهای تعطیل جمعه نیز از صبح انجام می‌شود.

کاهش فاجعه‌بار و تدریجی تاب‌آوری بازار تاریخی

نجمه نادری مسئول فنی طرح نیز در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن اشاره به آسیب‌شناسی در مورد طرح‌های اجرا شده در محدوده بازار طی ۲۰ سال اخیر، گفت: بر همین اساس عمده اقدامات صورت گرفته از سوی شهرداری و غالباً محدود به کف سازی و اندود بدنه به‌ صورت موردی و جزئی بود.

وی ادامه داد: متاسفانه بررسی‌ها نشان داد که طی دهه‌های اخیر شاهد ترویج رویه‌ی کاملاً غلط مداخله کسبه در کالبد بازار نیز بوده‌ایم که این اقدامات منجر به آسیب‌پذیری شدید و فرسایش کالبدی بازار به شکل خطرناکی در سالهای اخیر شده بود و بیشترین این تداخلات نیز مربوط به تراشیدن جرزها(پایه‌های بنا) بوده است.

نادری در این باره خاطرنشان کرد: از قریب به ۴۰ سال قبل و با ورود کاربری‌های زرگری و طلافروشی، تمایل مالکین و کسبه به افزایش تعداد پلاک از طریق تقسیم کردن غیرمجاز پلاک‌ها اتفاق افتاده و همین موضوع باعث شد که برای‌ افزودن به فضای مغازه اقدام به تراشیدن جرزها کنند و بعضاً نیز در این رابطه شاهد سوداگری‌های مالی نیز مواجه بودیم و عملاً نیز میراث فرهنگی در برخورد با این تخریب‌های غیرمجاز به دلایل مختلف مانند درهای بسته و نبود ساز و کارهای لازم، در برخورد با این تخلفات ناتوان بوده است.

به گفته این فعال میراث فرهنگی استان، براساس بررسی‌های انجام شده در راسته بازار شاهزاده فاضل ۵۰ درصد از جرزها مورد تخریب و تراشیدن قرار گرفته و باعث شده که آسیب‌پذیری بازار و به نوعی تاب‌آوری آن در برابر عوامل مخاطرات کاهش یابد و مطابق پیش‌بینی‌ها، در صورت عدم انجام مداخلات لازم که هم اکنون در دست اقدام است، عمر بازار به ویژه در بخش کاربری‌های زرگری کمتر از یک دهه خواهد بود.

وی به گزارش دهه‌های گذشته مبنی بر فرو ریزش‌های عجیب مغازه‌هایی در بازار خان و بازار زرگری اشاره و عمده علل این حوادث را مداخلات نادرست کسبه ذکر کرد و افزود: یکی دیگر از این قبیل مداخلات، حفر چاه‌های غیرمجاز در بازار برای دفع فاضلاب بوده که با توجه به عبور قنوات و کانال‌های زیرزمینی در این منطقه با نظر به این که در گذشته در زیر بازار علاوه بر قنوات، راهروهای زیرزمینی برای برقراری ارتباطات بازار که بیرون از حصار شهر قرار داشته و هنوز هم پابرجاست، منجر به بروز این حوادث شده است.

نادری خاطرنشان کرد: مطابق پایش‌های صورت گرفته، بازار نیمه بازارهای شمالی یعنی سمت راست خیابان قیام در معرض خطر نسبتاً بسیار بالایی قرار دارد و با کوچک‌ترین لرزش یا در واقع یک مداخله ناشی از بار افقی مثل برف سنگین و انفجاری در فاصله ۲۰۰ تا ۵۰۰ متری یا مخاطراتی از این جنس که می‌تواند بار اضافی و شوکی را به آن وارد کند، بازار تحمل نخواهد کرد و فاجعه‌ای روی خواهد داد.

وی گفت: در همین راستا نیز علاوه ‌بر بحث سامان‌دهی بازار، موضوع ایمنی آن نیز به‌ عنوان یک دغدغه جدی در دستور کار دفتر فنی بازار قرار گرفته است.

طرحی جامع برای نونواری بازار تاریخی شهر

به گفته مسئول دفتر فنی بازار، اقدامات مرمتی و ساماندهی بازار قطعاً بدون مشارکت و ورود تمام دستگاه‌های ذی‌نفع مقدور و محقق نخواهد شد لذا در همین راستا تاکنون افزون بر ۴۰ نشست با ذینفعان و دستگاه‌های متولی در محدوده بازار برای رسیدن به یک پلان و برنامه مشترک برگزار شده و این برنامه مشترک شامل موضوعات زیرساختی اعم از ساماندهی انشعابات گاز، اصلاح شبکه‌ آبرسانی در بازار با توجه به استفاده بعضاً از لوله‌های سیمانی، اصلاح شبکه دفع فاضلاب به ویژه برای مواجه با بحرانهایی مانند وقوع سیلاب و نیز ساماندهی کابل‌های برق بازار به صورت زیرزمینی است که همزمان با اقدامات مرمتی و ایمن سازی بازار پیش خواهد رفت.

وی با بیان این که دفتر بازار به ‌عنوان یک عامل هماهنگ‌کننده در این رابطه به ایفای نقش می‌پردازد، تاکید کرد: کسبه بازار به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین وجوه مشارکت در این طرح هم به لحاظ مادی و هم معنوی نقش‌آفرین هستند چرا که علاوه بر این که بیشترین مخاطرات را تحمل خواهند کرد، بیشترین فایده این طرح نیز شامل حال آنها خواهد شد لذا توجیه مناسب کسبه و در جریان قرار گرفتن آنها از فرایند اقدامات نیز از سوی دفتر فنی بازار دنبال می‌شود.

نادری در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به شناسایی افزون بر دو هزار و ۵۰۰ پلاک در محدوده بازار تاریخی یزد، گفت: به‌ همین تعداد مالک، کسبه، مستأجر و بعضاً در مواردی بیش از این تعداد وراث در مورد پلاک‌های بازار وجود دارد که قطعاً حرکت و اقدامات را در محدوده بازار کند و سخت می‌کند ولی از آنجایی که راهی جز بازگرداندن ایمنی به بازار نداریم، تلاش داریم با اطلاعرسانی لازم کار را پیش ببریم که خوشبختانه تاکنون نیز همکاری خوبی را از سوی کسبه بازار شاهد بوده‌ایم.

وی گفت: قطعاً برخی افراد در جریان این مرمت‌ها و ایمن‌سازی‌ها دچار ضرر و خسران نیز خواهند گرفت و پذیرش این موضوع در شرایط اقتصادی حاضر دشوار است لذا همکاری مردم و مسئولیت اجتماعی و نقش رسانه برای اطلاع‌رسانی و ترغیب و تشویق کسبه برای همکاری در این برهه حساس بسیار تاثیرگذار خواهد بود.

وی بازگرداندن وجه اصیل بازار و اهتمام به سیما و منظر آسیب دیده‌ی بازار را یکی دیگر از برنامه‌هایی مورد انتظار در این طرح ذکر کرد و گفت: تلاش‌ داریم بخش اصالتی بازار بازگردانده شود و ماهیت و و لایه‌های تاریخی موجود در بازار آشکارسازی شود و بخش‌های الحاقی از جمله نصب تابلوها و چیدن مبلمان و رفع نیازهای پنهان بازار و مراجعان به آن به نحوی متناسب با یک بازار تاریخی تامین و ایجاد شود.

تعریف مدل‌های مشارکتی متفاوت برای هر راسته 

نجمه نادری از ایجاد مشاعاتی مانند سیستم صوتی و شبکه‌ی اعلام حریق در قالب پیش‌بینی‌های زیرساختی در این طرح یاد کرد و گفت: این مشاعات به صورت زیرساختی در طرح ساماندهی بازار دیده شده که در صورت تأمین مالی خود کسبه به مرحله اجرا درخواهد آمد.

وی با تاکید بر این که مدل مشارکت کسبه بازار در این طرح مدل ثابتی نیست، تصریح کرد: مدل مشارکت در هر بازار متناسب کاربری، تمکن مالی کسبه و متناسب با نیاز بازار تعریف می‌شود و به محض ورود سهم کسبه اقدامات مرمتی از سوی پیمانکار و با نظارت میراث فرهنگی آغاز می‌شود و بعد مرحله مرمت بدنه و نورپردازی توسط میراث فرهنگی و اقدامات تاسیساتی توسط دستگاه‌های خدمات رسان انجام می‌شود و در نهایت شهرداری اصلاح کف‌سازی و دستگاه‌های تامنی کننده زیرساخت، مرحله نهایی کار را انجام خواند داد.

این فعال میراث فرهنگی ابراز امیدواری کرد با اتمام طرح ساماندهی بازارهای شاهزاده فاضل و حضرت عباسی، سایر راسته‌های بازار که در مجموع هم اکنون ۲۳ راسته هستند نیز مشارکت خوبی داشته باشند و بتوانیم با اعتبار هر ساله میراث و مشارکت کسبه، هر ساله چهار راسته بازار را مرمت و در بازه ۵ تا ۶ ساله کل مجموعه بازار تاریخی یزد را به طور کامل ساماندهی کنیم.

نادری در پایان نیز متذکر شد: البته در این طرح ساماندهی، الحاقات دیگر بازار مانند کاروان‌سراها، پاساژ ها و سراها که شامل ۱۸ مکان هستند نیز شناسایی شده که در صورت مشارکت کسبه آنها، این فضاهای تجاری هم مورد ساماندهی قرار خواهند گرفت و در حال حاضر شاهد ارائه درخواست‌هایی در این رابطه به دفتر فنی بازار هستیم که در مرحله طراحی، هماهنگی‌های اولیه و برآورد هزینه‌ها هستند.

انتهای پیام