ایران، کشوری با معماری دیرینه و ارزشمند است و سال‌هاست که بحث حفاظت، مرمت و احیای ارزش‌های گذشته مطرح بوده و همه کارشناسان بر این باورند که حفظ ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی، هویت ملی را می‌سازد. مسجد، مکانی مقدس برای عبادت روزانه و نمادی از فضای مقدس و معنوی است و معماران در طول تاریخ اسلام همواره با رویکردهای مختلف تلاش کرده‌اند تا این مفهوم، یعنی تقدس را به مخاطبان و نمازگزاران خود القا کنند.

وقتی از معماری در ایران صحبت می‌کنیم، معماری به‌عنوان بستری برای زندگی انسانی خلق شده است، ‌وجود انسان محدود به نیازهای مادی نیست، بلکه موجودی با سطوح وجودی مختلف است، از نیازهای مربوط به سلامتی مانند خوردن و خوابیدن و نیاز به سرپناه که از مرتبه مادی وجود انسان نشات می‌گیرد تا نیازهای روانی که طیف وسیعی از نیازها ازجمله امنیت تا اشتغال را در بر می‌گیرد و همچنین سطوح معنوی وجود انسان با ویژگی‌ها و نیازهای خاص خود، جوهره و ماهیت اصلی انسانیت را در خود نهفته کرده است.

در واقع، ایران یکی از غنی‌ترین سرزمین‌ها از نظر برخورداری از میراث و دستاوردهای فرهنگی محسوب می‌شود و یکی از مظاهر آن، شهرسازی و معماری خاص و شناخته‌شده در سطح جهانی است. با توجه به این‌که ما چگونه زندگی امروز خود را در نظر داریم و چگونه به فردا می‌اندیشیم و چگونه از گذشته خود بهره می‌بریم، موجب شده است که ساخت شهرها و ایجاد عناصر معماری از حساسیت ویژه‌ای برخوردار شود. از این رو، باید اهمیت گذشته و حال را بشناسیم و آن را تقویت کنیم.

مهم‌ترین ویژگی معماری اسلامی-ایرانی، تکامل بر محور وحدت و توحید است، زیرا در عرفان اسلامی، تمام هستی به یک مبدا بازمی‌گردد. از قرون اولیه اسلامی، هنر اسلامی در ابعاد مختلف از آموزه‌ها و اندیشه‌های ارزشمند اسلام الهام گرفته است؛ چه در آثار اولیه که سادگی و فرم‌های بی‌پیرایه را نشان می‌دهند و چه در آثار معاصر که دارای تزئینات فراوان‌تری هستند، با این حال، در میان همه این آثار، یکپارچگی و اصل وحدت به‌عنوان روح هنر مشاهده می‌شود.

ایران، یکی از غنی‌ترین نمونه‌های معماری بومی از دستاوردهای فرم و سازه در جهان است. در طول دوران اسلامی، به یکی از نمونه‌های موفق معماری مفهومی، معناگرا و عرفانی تبدیل شده است، تاثیر فرم کالبدی و معماری به‌عنوان ظرف فضایی که خود معلول فرهنگ اجتماعی است، در بازنمایی این مفاهیم و معانی موثر واقع شده است.

از ویژگی‌های برجسته معماری اسلامی این است که سرشار از تزئینات و زیورآلات بوده و نقوش به کار رفته در معماری اسلامی از حالت واقعی به حالت انتزاعی تبدیل شده‌اند، یعنی از یک سو، جهان با تمام متعلقاتش زیبا و از سوی دیگر، انسان عاشق آنها است، اما به‌طور پنهانی و نمادین به انسان می‌گوید که باید حقیقت ابدی را دوست داشته باشد، بدون اینکه ماهیت آن را تغییر دهد.

مهمترین ویژگی معماری اسلامی،  مبتنی بر وحدت بودن است، زیرا در عرفان اسلامی، تمام هستی به یک منبع واحد بازمی‌گردد. معماری مقدس و عرفانی اسلامی، بیش از هر چیز، در وجود مسجد تجلی می‌یابد که مظهر بازآفرینی و تکرار هماهنگی، نظم و آرامش در طبیعت است و خداوند آن را به‌عنوان خانه دائمی مسلمانان برای عبادت تعیین کرده است.

در دوره صفویه، با مطرح شدن تفکر شیعی در جامعه و رسمیت یافتن تشیع و با توجه به تفکرات خاص آن زمان، از نظر علمی با روند متفاوتی روبرو می‌شویم. از نظر فلسفی و سیاسی نیز تاثیر مستقیمی بر هنر و معماری آن زمان مشاهده می‌شود. پیروی از اندیشه اشراق و بینش‌های عرفانی، همه اشکال هنرهای ایرانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و معماری و نقاشی، اگرچه در قالب زمان - مکان و از این رو دو بعدی و سه بعدی هستند، در این دوران، فضاهای جدید بسیاری را به خود دیده‌اند. هنر و معماری اسلامی ایرانی این دوره، تجلی نمادین حرکت از کثرت جهان خارج به وحدت در پیشگاه خداوند است.

در آثار هنری این دوره از فرهنگ ایرانی، نه فقط شاهد گستردگی اندیشه‌های عرفانی در هنر هستیم، بلکه شاهد تنوع اشکال آن نیز هستیم. در تفکر شیعی در جهان سنتی، هیچ تمایزی بین امر طبیعی و ماوراء طبیعی وجود ندارد و همه مراتب وجود را در یک تعامل زنجیره‌ای به هم پیوسته به یکدیگر مرتبط می‌داند، بنابراین همه جهان‌بینی‌های سنتی به نوعی بر این حقیقت اساسی بنا شده‌اند که حقیقت، سلسله مراتبی است و جهان به حلقه فیزیکی و مادی آن محدود نمی‌شود.  

معماری معاصر نیازمند توجه ویژه معماران به مقوله هنر در سازه‌ها است. امروزه، ساختمان‌ها بدون هنر هویت و ارزش خود را از دست داده‌اند و به موجوداتی بی‌روح تبدیل شده‌اند. وجود هنر در معماری (با توجه به پیشینه معماری ایرانی-اسلامی) جایگزین ارزش‌ها می‌شود و به معماری هویتی مستقل و ارزشمند می‌بخشد. اگر معماران و دانشجویان این رشته به جنبه هنری ساختمان‌ها توجه کنند، هویت اسلامی-ایرانی به سازه‌های معاصر باز خواهد گشت و بحران هویت در دنیای مدرن از بین خواهد رفت. حیف است که همه این ارزش‌ها را داشته باشیم و آنها را با چیزهای بی‌ارزش جایگزین کنیم.

پژوهشگران این پژوهش فعالیت‌های زیر را برای بهبود زیبایی در معماری پیشنهاد کردند:

معنا بخشیدن و ارائه تعریف مناسب از موضوع معماری، استخراج هدفمند و صحیح نیازهای فضایی؛ در واقع باید در نظر بگیریم که موضوع از ما چه انتظاری دارد و ما از فضا چه انتظاری داریم.

توجه به ارزش‌ها و مفاهیم زیربنایی فرم‌ها و همچنین تاثیر آنها بر فضای معماری؛ هر فرم باید با توجه به معنای مورد نیاز فضاها انتخاب شود.

توجه ویژه به شباهت و هماهنگی تزئینات و معماری ساختمان؛ تزئینات و اصول باید مکمل یکدیگر باشند.

منبع: مقاله «بررسی ارزش‌های معماری مقدس مساجد سنتی بر اساس ارتقاء کیفیت طراحی معنوی در معماری مساجد مدرن» منتشر شده در نشریه «مهندسی معماری و شهرسازی» (Architectural Engineering & Urban Planning)

انتهای پیام