معماری مساجد تلفیقی از سنت‌های بومی ایران و هنر اسلامی است که در قالب ایوان‌ها، گنبدها، مناره‌ها و کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز جلوه‌گر می‌شود و  موزه‌های زنده از سیر تحول معماری ایرانی، اسلامی به شمار می‌روند. همدان نیز از این قاعده مستثنی نیست و در این کهن‌شهر جلوه‌های بی‌نظیری از مساجد تاریخی دیده می‌شود. 

مسئول موزه وقف همدان در نشست "بررسی و تحلیل مساجد تاریخی همدان" که در دفتر ایسنا برگزار شد، با اشاره به جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی، اظهار کرد: مسجد یکی از اساسی‌ترین پیکره‌های معماری اسلامی است و حضرت رسول اکرم(ص) نخستین مسجد را بنیان گذاشت.
خسرو محمدی ادامه داد: با گسترش فرهنگ اسلامی در ایران، آفریقا و آسیای غربی، ترکیبی تازه از معماری اسلامی و معماری کهن سرزمین‌ها شکل گرفت.

وی افزود: قدیمی‌ترین مسجد همدان، مسجد جامع است که حضور مردم در آن در منابع تاریخی متعدد ثبت شده است. آنچه امروز از این مسجد باقی مانده، عمدتاً مربوط به دوره صفویه و قاجار است. 

محمدی ادامه داد: کاوش‌های حیاط مرکزی این مسجد نشان‌دهنده پیچیدگی باستان‌شناسی همدان و بازسازی‌های مکرر آن است. برای نمونه، در کاوش‌های سال ۱۳۸۳، یک کارگاه عصاری زیر مسجد کشف شد که مربوط به دوره صفوی است.

وی درباره تاریخ‌گذاری آثار تاریخی یادآور شد: در باستان‌شناسی دو نوع تاریخ‌گذاری داریم، مطلق و نسبی، اگر اثر دارای تاریخ مشخص باشد، تاریخ‌گذاری مطلق و در غیر این صورت با مقایسه انجام می‌شود. بر این اساس، قدیمی‌ترین شواهد مسجد جامع به دوره صفویه تعلق دارد.

این باستان‌شناس در ادامه به مسجد پیغمبر اشاره کرد و گفت: این مسجد جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا مزار حضرت حجی(ع) در آن واقع شده و نشانه‌هایی از فرهنگ یهودیت و معماری اسلامی دوره قاجار در کنار هم مشاهده می‌شود.

محمدی با اشاره به اینکه حضور پیروان ادیان مختلف، از جمله یهودیان، ساختار اجتماعی و دینی شهر همدان را متأثر کرده بود، ادامه داد: در دوره‌های مختلف، اقلیت‌های دینی همدان مجبور به مهاجرت یا تغییر دین شدند، گروهی از یهودیان به اجبار یا اختیار مسلمان شدند که به آنوسی‌ها مشهورند.

به گفته مسئول موزه وقف همدان، پس از آن، مسلمانان بر آرامگاه حضرت حجی(ع) مسجدی بنا کردند و این ترکیب میان دو دین الهی یهودیت و اسلام شکل گرفت.

وی اضافه کرد: مسجد پیغمبر همچون مسجد جامع، درهم‌تنیدگی معماری با عناصر شهری را نشان می‌دهد. موقوفات و وقف‌نامه‌هایی مانند آنچه شیخ موسی ثبت کرده، موجب گسترش مسجد شدند. این مسجد ظرفیت بزرگی برای گردشگری و فرهنگ دارد، اما تاکنون به درستی معرفی نشده است.

محمدی در ادامه درباره بنای شاخص گنبد علویان، بیان‌ کرد: در این بنا، پیوستگی فرهنگی قطع شده است، بسیاری از آثار همدان مانند گنبد علویان یا مسجد پیامبر هنوز روایت کامل و قابل‌فهمی برای مردم ندارند.

به عقیده این باستان‌شناس امروز با طرح جهانی شدن هگمتانه، فرصت بازنگری ویژه در آثار تاریخی همدان فراهم شده است.

وی درباره پیشینه تاریخی مساجد همدان توضیح داد: معماران دوره اسلامی از تجربه معماران پیش از اسلام استفاده کردند و شباهت زیادی میان مساجد اولیه و بناهای مذهبی پیش از اسلام وجود دارد. 

این محقق اضافه کرد: حتی در حمام‌ها و خانه‌های همدان، از الگوهای مشابه چهارتاقی و گنبددار استفاده شده است و در میان مساجد، مسجد علویان نمونه بارزی از این الگوست. 

محمدی با بیان اهمیت پژوهش درباره علویان، گفت: ما چهارصد سال تاریخ حضور علویان در همدان را بازگو نکرده‌ایم. منابع محدود است و توجه پژوهشگران بیشتر به دوره‌های سلجوقی و عباسی معطوف شده است. علویان میان مردم همدان محبوب بودند و آثار شاخصی همچون گنبد علویان از آن‌ها برجای مانده است.

وی درباره روند مسجدسازی در همدان، مطرح کرد: قبل از صفویه، همدان بیشتر یک شهر مرزی بود و مسجدسازی در آن محدود بود. در دوره صفویه، با تثبیت دین رسمی بیشتر امامزاده ساخته شد و مسجدسازی محدود بود. در دوره قاجار، با تثبیت مذهب و پایان دولت صفوی، حجم زیادی از مساجد ساخته شد که بیشتر به نام واقف یا توسعه‌دهنده شناخته می‌شوند. با این حال، معماری مساجد قاجاری ریشه در سنت‌های کهن دارد.

محمدی با بیان اینکه مسجدسازی در همدان از آغاز اسلام سابقه کهنی دارد، گفت: فراز و نشیب‌هایی در مسجدسازی همدان وجود داشته که ارتباط مستقیم با وضعیت اجتماعی، اقتصادی و امنیتی شهر داشته است.

مسئول موزه وقف همدان تأکید کرد: مسجد پیغمبر که مزار حضرت حجی(ع) در آن واقع شده هم زیارتگاه و هم محل نماز است و ترکیبی کم‌نظیر در ایران و جهان اسلام است که به همراه کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های ارزشمند، جایگاه مساجد همدان را در تاریخ معماری و فرهنگ مذهبی ایران برجسته می‌سازد.

تأکید بر جایگاه مساجد در هویت شهری همدان 

در ادامه یک پژوهشگر حوزه معماری اسلامی، با اشاره به اهمیت جایگاه مساجد در ساختار شهری گفت: یکی از مسائل بسیار مهم در بحث معماری اسلامی، عبادتگاه است.

زهرا پورشعبانیان ادامه داد: مسجد مهم‌ترین فضای معماری به شمار می‌آید که اثر آن به وضوح در تصویر شهرها دیده می‌شود. کانون مرکزی بسیاری از شهرها مسجد است.

وی افزود: در شهرها معمولا بازار، فضاهای اقتصادی و حتی عناصر اجتماعی حول محور مسجد شکل می‌گرفته، در واقع، مسجد عامل اصلی هم‌پیوندی این فضاها بوده و ساختار شهری در کنار آن گسترش یافته است. 

پورشعبانیان با اشاره به منابع مکتوب تاریخی درباره مساجد همدان، اظهار کرد: منابع قرون سوم و چهارم هجری به مسجد جامع همدان و قرار گرفتن آن در کنار بازار اشاره کرده‌اند، اما از نظر معماری، سازه کنونی عمدتاً حاصل تحولات دوره‌های بعدی است. 

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: به‌ عنوان مثال، مسجد جامع همدان یک بنای چهارایوانی ناقص است که امروزه تنها سه ایوان آن باقی مانده است.

پورشعبانیان درباره مسجد پیغمبر که مقبره حضرت حجی(ع)، گفت: ریشه این الگو در معماری اسلامی وجود دارد. نمونه بارز آن مسجد جامع دمشق است که در آن، آرامگاه‌های یهودی همچنان در ساختار مسجد باقی مانده‌اند. این نشان می‌دهد که در معماری اسلامی، ترکیب فضاهای دینی پیشینه طولانی دارد.

وی تغییرات ایجاد شده در ظاهر مسجد پیغمبر را یکی از مشکلات اصلی آن دانست و اظهار کرد: بسیاری از مردم به دلیل همین تغییرات نمی‌توانند با هویت اصلی مسجد ارتباط بگیرند. نماهای سیمانی، گچ‌کاری‌های جدید و الحاقات غیرضروری موجب شده بافت سنتی بنا کمتر دیده شود. اگر این زوائد حذف و فضای داخلی مسجد به شکل دوره قاجار بازگردد، هم هویت تاریخی بنا آشکارتر می‌شود و هم می‌توان از آن به‌عنوان یک مکان زیارتی ـ مذهبی استفاده بهینه کرد.

این پژوهشگر حوزه معماری اسلامی با مقایسه ساختار مساجد همدان و مساجدی همچون مسجد امام یا مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان، افزود: در همدان بسیاری از مساجد ساختار جامع دارند و در عین حال بخشی از بافت محله به شمار می‌روند. به‌عنوان مثال، مسجد پیغمبر از نوع جامع است، اما اغلب مساجد همدان بیشتر در زمره مساجد محله‌ای قرار می‌گیرند و به همین دلیل ممکن است کارکرد و جلوه آن‌ها در زندگی روزمره متفاوت به نظر برسد.

وی ادامه داد: این دسته از مساجد معمولاً فضایی بسته‌تر و تاریک‌تر دارند و معماری آن‌ها ساده‌تر و کوچک‌تر است. از بیرون هم جلوه تزئیناتی چندانی ندارند، چرا که شرایط اقلیمی و بافت شهری در طراحی آن‌ها تأثیرگذار بوده است. برای نمونه، تزئینات کاشی‌کاری گسترده معمولاً در مساجد جامع اصلی دیده می‌شود، در حالی که مساجد محله‌ای اغلب از این تزئینات بی‌بهره‌اند.

پورشعبانیان با طرح پرسشی درباره گنبد علویان، گفت: سؤال مهم این است: چرا به آن "گنبد علویان" می‌گویند در حالی‌که گنبد ندارد؟ بسیاری از بناهای مشابه نیز تغییراتی داشته‌اند. 

وی اضافه کرد: ما در مسئله روایت‌سازی ضعیف عمل کرده‌ایم. معرفی یک بنا یعنی روایت آن، باید توضیح دهیم که پیکره معماری و تغییرات آن چیست و چه کسانی در آن‌جا دفن هستند.

به گزارش ایسنا، مساجد نه تنها آثار معماری، بلکه مرکز اجتماع، آموزش و فرهنگ نیز بوده‌اند. بسیاری از این بناها در کنار مدارس، بازارها و میدان‌های اصلی شهر ساخته شده و نقش مهمی در زندگی اجتماعی مردم ایفا کرده‌اند. در همدان نیز مساجد در طول تاریخ مرکز بسیاری از اتفاقات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و نمادی از هنر، معماری و هویت شهر بوده‌اند اما متأسفانه تاکنون آن‌طور که باید معرفی نشده و هنوز به عنوان جاذبه‌های کم‌نظیر گردشگری مذهبی شناخته نمی‌شوند.

انتهای پیام