این دو بحران، که چون تاروپودی در هم تنیده، حیات منابع طبیعی و بقای جوامع انسانی را به خطر انداخته‌اند، نه‌تنها تهدیدی برای خاک و آب این سرزمین هستند، بلکه آینده‌ای شکننده را برای میلیون‌ها نفر از ساکنان آن رقم زده‌اند.
گزارش‌ها درخصوص فرونشست در مناطق مختلف کشور تکان‌دهنده و ترسناک است و استان مرکزی به عنوان یکی از استان‌های خشک کشور، از این فاجعه بی‌بهره نبوده و سالهاست که بحران کم آبی و خشکسالی در این استان جولان می‌دهد و این جولان در برخی مناطق به فرونشست منجر شده است.
وضعیت نامطلوب دشت‌های استان که سالهاست به ممنوعه شدن آنها منجر شده شاهدی بر این مدعاست و در این میان، ساوه به عنوان یکی از کم‌آب‌ترین مناطق استان که اتفاقا علیرغم این ویژگی، قطب صنعت و کشاورزی استان و کشور است، وضعیت بسیار حساسی را در این عرصه تجربه می‌کند.
ایسنا در سال‌های اخیر با انتشار گزارش ها و گفت‌وگوهای متعددی به این موضوع پرداخته است و در گزارشی با عنوان «فرونشست زمین در ساوه، یک معادله و پنج مجهول» که در ۱۴ شهریورماه ۱۴۰۰ بر روی خروجی این خبرگزاری قرار گرفت به ابعاد گوناگون بحران کم آبی و وقوع پدیده فرونشست در گفت‌وگو با کارشناسان و مسئولان و تکالیفی که در این خصوص وجود دارد و فرونشست زمین در برخی نقاط استان از جمله ساوه پرداخت.
سالی ۱۲ تا ۱۵ سانتی‌متر فرونشست در مناطق شرقی و مرکزی دشت ساوه
امروز که ۴ سال از آن گزارش می گذرد، دشت ساوه شرایط بدتری را تجربه می کند.
مدیر امور منابع آب ساوه ضمن تشریح وضعیت موجود شهرستان در حوزه کم آبی و فرونشست، در گفت‌وگو با ایسنا، عوامل متعددی را در تشدید این بحران‌ها در ساوه مؤثر می‌داند.
امید حبیبی در این باره گفت: حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، بهره‌برداری بیش از حد از آبخوان‌ها، الگوی کشت ناصحیح با تمرکز بر محصولات آب‌بر و غیراستراتژیک مانند محصولات زراعی پرمصرف، راندمان پایین آبیاری در کشاورزی به دلیل استفاده از روش‌های سنتی، توسعه نامتوازن و انتقال آب بین‌حوضه‌ای بدون توجه به حقابه زیست‌محیطی و خشکسالی‌های پی‌درپی ناشی از تغییر اقلیم، از مهم‌ترین دلایل کاهش منابع آبی در ساوه هستند.
وی افزود: این عوامل منجر به افت سالانه ۱.۱ متری سطح ایستابی، کسری ۸۲ میلیون مترمکعبی ذخیره مخازن(معادل ۲۷ درصد نیاز سالانه شهرستان) و فرونشست زمین به‌ویژه در مناطق شرقی و مرکزی دشت ساوه با نرخ ۱۲ تا ۱۵ سانتی‌متر در سال شده است.
نابودی ظرفیت ذخیره‌سازی آب‌های زیرزمینی، زمینه‌ساز فرونشست
حبیبی هشدار داد، فرونشست زمین که عمدتاً ناشی از برداشت بیش از حد آب زیرزمینی و وجود لایه‌های رسی در منطقه است، پیامدهای فاجعه‌باری به دنبال دارد. این پدیده باعث پر شدن منافذ خالی آبرفت‌ها تحت فشار لایه‌های بالایی می‌شود که در نتیجه تخلخل آبخوان‌ها را از بین می‌برد و این منابع حیاتی به‌تدریج نابود می‌شوند. این فرآیند نه‌تنها ظرفیت ذخیره‌سازی آب زیرزمینی را کاهش می‌دهد، بلکه به تخریب زیرساخت‌های شهری و روستایی مانند ساختمان‌ها، جاده‌ها، پل‌ها و شبکه‌های آب و برق منجر می‌شود.
وی افزود: فرونشست می‌تواند خسارات جانی و مالی سنگینی به بار آورد و به‌عنوان یک تهدید بلندمدت، پایداری اقتصادی و زیست‌محیطی منطقه را به خطر بیندازد. مناطق شرقی دشت ساوه به دلیل شدت برداشت‌های غیرمجاز و ویژگی‌های زمین‌شناختی، بیش از سایر نقاط در معرض این خطر قرار دارند.
کاهش ۴۰ درصدی بارش‌ها در ساوه/سیاست‌های ناکافی و ضرورت اصلاح حکمرانی آب
وی با اشاره به وضعیت بارش‌ها گفت: میزان بارش سال جاری در ساوه تنها ۱۰۶.۶ میلی‌متر بوده که نسبت به سال گذشته ۴۰ درصد و نسبت به میانگین بلندمدت ۴۵ درصد کاهش داشته است. این کاهش شدید بارندگی، همراه با افزایش دما و تغییر الگوهای اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی، فشار مضاعفی بر منابع آبی ساوه وارد کرده است. این شرایط، همراه با مدیریت ناپایدار منابع آب، وضعیت را به سمت بحرانی‌تر شدن سوق داده و نیاز به اقدامات فوری و هماهنگ را بیش از پیش ضروری کرده است.
حبیبی در خصوص سیاست‌های کنونی دولت و مجلس در مواجهه با بحران آب اظهار کرد: این سیاست‌ها، در مقیاس بحران موجود ناکافی و ناسازگار هستند. حکمرانی آب در کشور نیازمند اصلاحات ساختاری و اساسی است، زیرا وزارت نیرو به‌تنهایی قادر به مدیریت این بحران نیست.
او خواستار عزم ملی، تغییر فرهنگ عمومی در بهره‌برداری از منابع آب و همکاری بین‌دستگاهی در سطوح مختلف شد و گفت: نهادهایی مانند وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست، شهرداری‌ها و سازمان‌های محلی باید در یک چارچوب هماهنگ عمل کنند تا بتوان به راه‌حل‌های پایدار دست یافت. نبود هماهنگی بین این نهادها و تصمیم‌گیری‌های پراکنده، یکی از دلایل اصلی ناکامی در مدیریت منابع آب بوده است.
وی نقش رسانه‌ها را در مدیریت بحران آب حیاتی دانست و گفت: رسانه‌ها می‌توانند با تولید محتوای آموزشی، افزایش حساسیت عمومی نسبت به مصرف بهینه آب و ایجاد حس نیاز به تغییر در الگوهای بهره‌برداری، نقش کلیدی در این حوزه ایفا کنند. رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی شفاف درباره وضعیت منابع آب، مردم را به صرفه‌جویی و مصرف مسئولانه ترغیب کنند.
وی همچنین خواستار تولید برنامه‌های آموزشی در رسانه‌ها شد که به کشاورزان و شهروندان نحوه استفاده بهینه از آب را آموزش دهد، مانند ترویج روش‌های آبیاری نوین یا انتخاب محصولات کم‌آب‌بر. تغییر فرهنگ مصرف آب، به‌ویژه در بخش کشاورزی که بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در ساوه است، می‌تواند فشار بر منابع زیرزمینی را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد.
از کشورهای موفق الگو بگیریم
حبیبی به تجربیات موفق کشورهای دیگر در مدیریت منابع آب اشاره کرد و پیشنهاد داد که ایران می‌تواند از این الگوها بهره ببرد.
وی به تجربیات کشورهایی مانند آفریقای جنوبی با مدیریت تقاضا، اطلاع‌رسانی شفاف و سهمیه‌بندی هوشمند در زمان بحران، کالیفرنیا با قانون‌گذاری خاص برای آب‌های زیرزمینی و برنامه‌های تعادل پایدار آبخوان‌ها، مراکش با تغییر الگوی کشت به محصولات کم‌آب‌بر، سنگاپور با بازچرخانی آب و فاضلاب برای استفاده مجدد و استرالیا با ایجاد بازار آب برای مدیریت بهینه منابع اشاره کرد.
وی افزود: این تجربیات می‌توانند به‌عنوان الگویی برای تدوین سیاست‌های بومی در ایران مورد استفاده قرار گیرند. به‌عنوان مثال، بازچرخانی آب در سنگاپور می‌تواند در مناطق خشک مانند ساوه برای تأمین آب بخش‌های صنعتی و کشاورزی به کار گرفته شود، در حالی که بازار آب استرالیا می‌تواند به تخصیص عادلانه منابع بین کاربران مختلف کمک کند.
چند پیشنهاد
حبیبی پیشنهادهای سیاستی برای مدیریت بحران آب، ارائه کرد که شامل تشکیل سازمان‌های حوضه‌ای با اختیارات واقعی برای مدیریت یکپارچه منابع آب، شفافیت کامل در ارائه داده‌های منابع آب به‌منظور جلب اعتماد عمومی، تعیین سقف برداشت برای هر آبخوان بر اساس ظرفیت آن، تعرفه‌گذاری پلکانی آب متناسب با میزان مصرف، قراردادهای تشویقی برای کاهش مصرف کل، خرید تضمینی محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران یا پسته، توسعه کشت گلخانه‌ای با فناوری‌های کم‌آب و تغییر الگوی کشت به سمت محصولات مقاوم به کم‌آبی است.
وی توضیح داد: این اقدامات می‌توانند به کاهش فشار بر آبخوان‌ها و استفاده پایدار از منابع آب کمک کنند. به‌عنوان مثال، توسعه کشت گلخانه‌ای می‌تواند مصرف آب را تا ۹۰ درصد کاهش دهد، در حالی که خرید تضمینی محصولات کم‌آب‌بر انگیزه کشاورزان را برای تغییر الگوی کشت افزایش می‌دهد، حمایت مالی از کشاورزان برای تأمین تجهیزات آبیاری نوین نیز ضرورت دارد.
حبیبی بر اهمیت مشارکت مردم در مدیریت منابع آب تأکید کرد و گفت: تشکیل انجمن‌های آب‌بران و ذینفعان می‌تواند نقش کلیدی در این زمینه ایفا کند. این انجمن‌ها می‌توانند با ایجاد پل ارتباطی بین مردم و نهادهای دولتی، به تدوین برنامه‌های محلی، نظارت بر اجرای آنها و جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز کمک کنند.
وی افزود: در ساوه، که بخش کشاورزی نقش مهمی در اقتصاد منطقه دارد، مشارکت کشاورزان در این انجمن‌ها می‌تواند به کاهش تنش‌های آبی و توزیع عادلانه منابع منجر شود. این انجمن‌ها با آموزش و توانمندسازی، به‌عنوان بازوی اجرایی نهادهای دولتی عمل کنند.
وی همچنین با بیان اینکه بحران کم‌آبی می‌تواند به فرصتی برای توسعه پایدار تبدیل شود، گفت: با تمرکز بر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا و نیاز آبی پایین، مانند گیاهان دارویی یا محصولات باغی مقاوم به خشکی، توسعه روش‌های نوین کشاورزی مانند آبیاری قطره‌ای، هیدروپونیک و کشاورزی دقیق، و مطالعه دقیق منابع آب با استفاده از مدل‌سازی پیشرفته و فناوری‌های سنجش از دور، می‌توان از منابع موجود به‌صورت بهینه استفاده کرد.
این مقام مسئول تاکید کرد: این رویکرد نه‌تنها به حفظ منابع آب کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به توسعه اقتصادی منطقه، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و کاهش وابستگی به محصولات آب‌بر منجر شود. به‌عنوان مثال، توسعه کشت گیاهان دارویی می‌تواند ضمن کاهش مصرف آب، بازارهای صادراتی جدیدی برای ساوه ایجاد کند.
لزوم بروزرسانی فوری قوانین حکمرانی آب
به گزارش ایسنا، حبیبی در بخش چالش‌های قانونی و حقوقی، به ضعف‌های موجود در قوانین حکمرانی آب اشاره کرد و گفت: این قوانین نیاز به بروزرسانی فوری دارند. ابهام در حقوق آب، تداخل با حقوق عرفی در مناطق روستایی، ضعف در ضمانت‌های اجرایی مانند جرایم مؤثر برای برداشت غیرمجاز، عدم الزام به استفاده از کنتورهای هوشمند برای چاه‌ها و نبود دادگاه‌های تخصصی آب یک چالش جدی است.
او همچنین تصمیم‌گیری‌های جزیره‌ای و چندپارگی نهادی را از موانع اصلی مدیریت منابع آب دانست و گفت: این پراکندگی باعث شده سیاست‌ها به صورت هماهنگ اجرا نشوند. بی‌توجهی به حقابه زیست‌محیطی، مانند تأمین آب تالاب‌ها، رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های طبیعی، به تخریب محیط‌زیست و تشدید بحران منجر شده است.
وی خواستار تدوین قوانین شفاف، ایجاد نهادهای قضایی تخصصی برای رسیدگی به تخلفات آبی و تقویت نظارت بر برداشت‌ها شد و تأکید کرد: بدون اصلاحات ساختاری در حکمرانی آب، جلب مشارکت مردمی، استفاده از فناوری‌های نوین و هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف، مدیریت بحران آب در ساوه و سایر مناطق کشور امکان‌پذیر نخواهد بود.
وی از همه ذینفعان، از جمله کشاورزان، رسانه‌ها، نهادهای دولتی و سازمان‌های محلی، خواست تا با همکاری و تعهد به حفاظت از منابع آب، از تخریب بیشتر آبخوان‌ها جلوگیری کنند و هشدار داد: ادامه روند کنونی می‌تواند به نابودی کامل آبخوان‌های ساوه، تشدید بحران‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی و به خطر افتادن پایداری منابع آب برای نسل‌های آینده منجر شود.
حبیبی خواستار اقدام فوری برای نجات منابع آب ساوه شد و گفت: این بحران تنها با همکاری جمعی و تغییر نگاه به مدیریت آب قابل حل است.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب ساوه نیز، مدیریت غیرمنسجم منابع آبی، برداشت‌های بی‌رویه کشاورزی و اجرای پروژه‌های غیرضروری را از عوامل کلیدی تشدید بحران کم‌آبی در ایران می‌داند و با تأکید بر ضرورت اصلاح سیاست‌ها، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، و ترویج سواد آبی، راهکارهایی برای آینده‌ای پایدار ارائه می‌دهد.
تخصیص غیرمنطقی آب به پروژه‌های صنعتی و کشاورزی
بابک غفاری در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه بحران کم‌آبی در کشور نتیجه ترکیبی از عوامل مدیریتی، فنی و اجتماعی است، اظهار کرد: مدیریت غیرمنسجم و نگاه موضعی به منابع آبی در سطح کلان، یکی از اصلی‌ترین موانع در مسیر مدیریت پایدار آب است. این نبود هماهنگی بین نهادهای مختلف، از وزارت نیرو گرفته تا سازمان‌های محلی، باعث شده که برنامه‌ریزی‌های کلان آبی به نتیجه مطلوب نرسد. در ساوه، برای مثال، این مشکل در تخصیص غیرمنطقی آب به برخی پروژه‌های صنعتی و کشاورزی بدون ارزیابی دقیق نیاز آبی به وضوح دیده می‌شود.
وی همچنین برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز آب، به‌ویژه در بخش کشاورزی، را از دیگر عوامل کلیدی بحران دانست و تصریح کرد: بخش کشاورزی بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور را مصرف می‌کند، اما بهره‌وری پایین و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری مانند غرقابی، هدررفت آب را به شدت افزایش داده است. در منطقه ساوه، برداشت‌های غیرمجاز از آبخوان‌ها باعث کاهش شدید سطح آب زیرزمینی شده و برخی چاه‌های کشاورزی را خشک کرده است.
پروژه هایی که اعتماد عمومی را هدف می گیرند
او همچنین از عملکرد غیرمسئولانه برخی تصمیم‌گیران در تخصیص آب به پروژه‌هایی که از نظر فنی و نیاز آبی توجیه‌پذیر نیستند انتقاد می‌کند و معتقد است این پروژه‌ها نه‌تنها منابع آبی را هدر می‌دهند، بلکه اعتماد عمومی به مدیریت آب را کاهش داده‌اند.
غفاری بی‌توجهی به هشدارهای سازمان‌های مرتبط، مانند سازمان حفاظت محیط زیست یا شرکت‌های آب و فاضلاب، در تدوین برنامه‌های توسعه را یکی دیگر از مشکلات اساسی دانست و تاکید کرد: در بسیاری از موارد، طرح‌های عمرانی و صنعتی بدون در نظر گرفتن پلان آبی کشور اجرا می‌شوند، که نتیجه‌ای جز تشدید بحران ندارد. در ساوه، ما بارها هشدار داده‌ایم که ادامه این روند، پایداری منابع آبی منطقه را به خطر می‌اندازد.
بحران کم‌آبی تنها یک مسئله زیست‌محیطی نیست
مدیرعامل آبفای ساوه با بیان اینکه بحران کم‌آبی تنها یک مسئله زیست‌محیطی نیست و تأثیرات آن بر ساختارهای اجتماعی و جمعیتی نیز عمیق است، تصریح کرد: آب نقش غیرقابل‌انکاری در زندگی مردم دارد و کمبود آن به تغییرات گسترده در ترکیب جمعیتی مناطق منجر شده است. انتقال آب بین منطقه‌ای، که به عنوان راه‌حلی موقت برای تأمین نیازهای مناطق کم‌آب استفاده می‌شود، چالش‌های اجتماعی متعددی ایجاد کرده است. در ساوه، این سیاست‌ها به مهاجرت گسترده روستاییان به شهر و افزایش تنش‌های اجتماعی بر سر تخصیص آب منجر شده است.
وی افزود: وقتی منابع آبی یک منطقه کاهش می‌یابد، مردم مجبور به جابجایی می‌شوند. این جابجایی نه‌تنها ساختارهای اجتماعی را به هم می‌ریزد، بلکه می‌تواند به مشکلات سیاسی و حتی امنیتی منجر شود.
او نمونه‌هایی از اعتراضات محلی در مناطق مختلف ایران را یادآوری می‌کند که ناشی از اختلاف بر سر منابع آبی بوده‌اند و می گوید: این تغییرات جمعیتی در بلندمدت می‌تواند به کاهش پایداری مناطق و حتی معضلات ملی منجر شود. به عنوان مثال، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها در برخی مناطق، نه‌تنها معیشت کشاورزان را تهدید کرده، بلکه به بیکاری، فقر و افزایش حاشیه‌نشینی در شهرها دامن زده است. مدیریت بحران آب باید با دیدی جامع‌تر به این تأثیرات اجتماعی توجه کند تا از تشدید نابرابری‌ها جلوگیری شود.
رسانه‌ها روی آموزش کشاورزان سنتی تمرکز کنند/ ترویج «سواد آبی» در سطح ملی انجام شود
غفاری بر نقش کلیدی رسانه‌ها در آگاهی‌بخشی درباره بحران آب تأکید کرد و گفت: رویکرد کنونی رسانه‌ها کافی نیست. مصرف خانگی و تجاری آب تنها حدود ۶ درصد از کل مصرف را تشکیل می‌دهد، در حالی که بخش عمده آب در کشاورزی مصرف می‌شود. بنابراین، تمرکز صرف بر آموزش عمومی برای کاهش مصرف خانگی، مشکل را به طور اساسی حل نمی‌کند. رسانه‌ها باید روی آموزش کشاورزان سنتی تمرکز کنند و روش‌های آبیاری مدرن و کم‌آب‌بر را ترویج دهند.
وی بیان کرد: در ساوه، شرکت آب و فاضلاب کمپین‌های محلی با همکاری رسانه‌ها راه‌اندازی کرده تا کشاورزان را با فناوری‌های نوین آبیاری آشنا کند. با این حال، ترویج «سواد آبی» باید به صورت اصولی و علمی در سطح ملی انجام شود و مردم باید درک کنند که آب یک منبع محدود است و مدیریت آن نیازمند همکاری جمعی است. رسانه‌ها می‌توانند با تولید محتوای آموزشی جذاب و هدفمند، این فرهنگ را نهادینه کنند.
قوانین بی اثر، نتیجه نظارت ضعیف و نبود ضمانت اجرایی
غفاری در مورد سیاست‌های دولت و مجلس در مواجهه با بحران آب گفت: قوانین موجود، اگرچه متعدد هستند، اما به دلیل ناکارآمدی و عدم اجرای دقیق، تأثیر چندانی نداشته‌اند. برای مثال، قوانین مربوط به کنترل برداشت‌های غیرمجاز آب وجود دارد، اما نظارت ضعیف و نبود ضمانت اجرایی، این قوانین را بی‌اثر کرده است.
او افزود: در ساوه، ما با کمبود منابع انسانی و مالی برای نظارت بر چاه‌های غیرمجاز مواجه هستیم. این مشکل در سطح ملی هم دیده می‌شود. اصلاح این قوانین و تقویت نظارت برای جلوگیری از هدررفت آب ضروری است.
به جای انتقال آب، باید روی مدیریت تقاضا و افزایش بهره‌وری تمرکز کرد
وی همچنین در خصوص پروژه‌های انتقال آب گفت: این راه‌حل‌ها موقتی است و مشکلات بلندمدت را حل نمی‌کنند. این پروژه‌ها نه‌تنها منابع آبی را از یک منطقه به منطقه دیگر منتقل می‌کنند، بلکه تعادل اکولوژیک را بر هم زده و به تنش‌های اجتماعی دامن می‌زنند. به جای انتقال آب، باید روی مدیریت تقاضا و افزایش بهره‌وری تمرکز کرد.
غفاری نیز معتقد است که ایران می‌تواند از تجربیات کشورهای موفق در مدیریت منابع آبی الگو بگیرد چراکه برخی کشورهای توسعه یافته با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از فناوری‌های نوین، بهره‌وری آب را به حداکثر رسانده و با سرمایه‌گذاری در بازچرخانی آب و اصلاح شبکه‌های آبیاری، توانسته‌اند بحران کم‌آبی را مدیریت کنند.
مدیرعامل آبفای ساوه با بیان پیشنهادهای مشخصی برای مدیریت منابع آبی گفت: برنامه‌ریزی جامع‌نگر نخستین اقدام است. توسعه هر پروژه باید بر اساس پتانسیل آبی منطقه انجام شود. برای مثال، در ساوه، طرح‌های صنعتی باید با ارزیابی دقیق منابع آبی اجرا شوند.
وی بازنگری در کشاورزی را راهکار دوم دانست و گفت: با توجه به مصرف ۹۰ درصدی آب در کشاورزی، حذف فعالیت‌های کشاورزی پرمصرف در مناطق بحرانی، مانند برخی نقاط ساوه، برای احیای آبخوان‌ها ضروری است. همچنین اجرای پروژه‌های فاضلاب با هدف بازاستفاده از پساب، به شرط تخصیص بخشی از آن به احیای آبخوان‌ها راهکار دیگری است.
غفاری بهره‌گیری از فناوری‌های نوین را راهکار دیگری برشمرد و گفت: استفاده از روش‌های مدرن استحصال آب، کاهش تبخیر در سدها و اصلاح شبکه‌های توزیع آب شرب و کشاورزی، اصلاح شبکه‌های آبیاری کشاورزی و توزیع آب شرب برای کاهش هدررفت، که در ساوه تا ۳۰ درصد منابع را شامل می‌شود، ضرورت دارد.
نهادهای مدنی تخصصی در حوزه آب تشکیل شوند
وی بر نقش نهادهای مدنی در مدیریت آب تأکید کرد و گفت: این نهادها، با هدایت کارشناسان، می‌توانند به سیاست‌گذاری بهتر، کمک کنند. اگر نهادهای مدنی تخصصی در حوزه آب تشکیل شوند، می‌توانند فشار لازم را بر تصمیم‌گیران برای اجرای سیاست‌های پایدار وارد کنند.
غفاری خواستار تمرکز بر آموزش سواد آبی، تقویت نظارت بر برداشت‌ها، و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین برای آینده پایدار شد و گفت: اجرای پروژه‌ای برای احیای آبخوان‌ها از طریق کاهش مصرف کشاورزی و بازچرخانی فاضلاب ضرورتی اجتناب ناپذیر است، اما این اقدامات نیازمند حمایت ملی و بودجه کافی است.
سیاست‌های ناکافی دولت و مجلس در مدیریت منابع آبی
به گزارش ایسنا، ایران سالهاست با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند. کاهش سطح آبخوان‌ها، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها، و تنش‌های اجتماعی ناشی از کمبود آب، ضرورت بازنگری در سیاست‌های کلان را نشان می‌دهد.
یک فعال محیط زیست در ساوه نیز معتقد است که سیاست‌های دولت و مجلس در مدیریت منابع آبی، ناکافی بوده و برخورد قاطعی با تخلفات صورت نگرفته است.
مهدی فرقانی‌پور مدیرعامل جمعیت حافظان طبیعت ساوه و زرندیه نیز با استناد به آیه قرآنی «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ» (هر چیز زنده‌ای را از آب آفریدیم)، بر اهمیت حیاتی آب تأکید کرد و هشدار داد که ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی، تغییرات اقلیمی، توسعه ناپایدار کشاورزی، و فقر مدیریت منابع آبی با بحرانی عمیق مواجه است.
کم‌آبی، بخشی از واقعیت تاریخی ایران
وی با بیان اینکه ایران به دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، از هزاران سال پیش با چالش کم‌آبی دست‌وپنجه نرم کرده است، اظهار کرد: ایران تنها یک‌سوم میانگین بارش جهانی(۷۵ سانتی‌متر) را دریافت می‌کند. در سال‌های گذشته، میانگین بارش کشور حدود ۲۴ سانتی‌متر بود، اما در دو سال اخیر این میزان به ۱۴.۵ سانتی‌متر کاهش یافته است. این کاهش نزولات آسمانی، همراه با توسعه ناپایدار بخش‌های کشاورزی و صنعتی، فشار بی‌سابقه‌ای بر منابع آبی کشور وارد کرده است.
وی افزود: تنها ۱۵ درصد از خاک ایران پوشش گیاهی و جنگلی مناسب دارد و مابقی در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی قرار گرفته است. این شرایط اقلیمی، همراه با فراز و نشیب‌های طبیعی در میزان بارش، کم‌آبی را به بخشی از واقعیت تاریخی ایران تبدیل کرده است. با این حال، تشدید خشکسالی در سال‌های اخیر، کاهش نزولات آسمانی، و به تعبیری «قهر آسمان»، شرایط را دشوارتر کرده است.
فرقانی‌پور یکی از عوامل اصلی بحران را توسعه ناپایدار کشاورزی دانست و گفت: حدود ۸۵ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که عمدتاً به دلیل استفاده از روش‌های سنتی مانند آبیاری غرقابی و کشت محصولات آب‌بر، بهره‌وری پایینی دارد.
کشت محصولات آب‌بر در ساوه/فرونشست در دشت‌های مرکزی و طرازناهید
وی گفت: در ساوه و زرندیه، علیرغم ممنوعه بودن برخی دشت‌ها، سطح زیر کشت تا ۱۰ هزار هکتار افزایش یافته و محصولات آب‌بر کشت می‌شود. این امر به برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی و پدیده فرونشست منجر شده است.
وی در ادامه با تاکید بر اینکه فرونشست زمین، به‌ویژه در دشت‌های مرکزی ساوه و منطقه طراز ناهید، نتیجه خالی شدن سفره‌های زیرزمینی است، تصریح کرد: حدود ۵۰ درصد حجم خاک از منافذ تشکیل شده که نیمی از آن آب و نیمی هوا است. برداشت بی‌رویه آب از چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، این منافذ را خالی کرده و لایه‌های سنگین خاک را فشرده می‌کند. زمین فشرده‌شده دیگر قادر به جذب آب حتی در صورت بارش نیست.
وی با بیان اینکه در بخش صنعت نیز، استفاده از ماشین‌آلات قدیمی و غیربهینه به مصرف بالای آب منجر شده است، افزود: حدود ۸ درصد منابع آبی در صنعت مصرف می‌شود، اما به‌روزرسانی تجهیزات می‌تواند این میزان را کاهش دهد.
میانگین بالای مصرف آب شرب در ایران
این فعال محیط زیستی با بیان اینکه یکی دیگر از چالش‌های مطرح‌شده، مصرف بالای آب شرب در ایران است، گفت: میانگین جهانی مصرف آب شرب ۱۴۰ لیتر به ازای هر نفر در روز است، اما در ایران این رقم به بیش از ۲۰۰ لیتر می‌رسد. یکی از مشکلات دیگر، هدر رفتن آب به جهت پوسیدگی لوله‌ها و نشت آب است که تا ۲۵ درصد هدر رفت تخمین زده شده است.
فرقانی‌پور اسراف و زیاده‌روی در مصرف آب را عامل اصلی این اختلاف دانست و گفت: تغییر سبک زندگی، از جمله استفاده غیرضروری از آب در شست‌وشو یا آبیاری باغچه‌های خانگی، این مشکل را تشدید کرده است.
وی همچنین به هدررفت آب در ادارات، مساجد و حتی کولرهای آبی اشاره کرد و افزود: وقتی مردم می‌بینند که حاکمیت و ادارات در مصرف آب صرفه‌جویی نمی‌کنند، انگیزه خود را برای اصلاح رفتار از دست می‌دهند.
فرقانی‌پور فقر مدیریت منابع آبی را یکی از بزرگ‌ترین موانع حل بحران دانست و با انتقاد از حفر چاه‌های غیرمجاز و نبود نظارت کافی، گفت: سیاست‌های دولت و مجلس در مدیریت منابع آبی، ناکافی بوده و برخورد قاطعی با تخلفات صورت نگرفته است. این ناکارآمدی به مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها و گسترش حاشیه‌نشینی منجر شده که خود مشکلات اجتماعی و اقتصادی جدیدی به دنبال دارد.
وی همچنین به ضرورت مدیریت علمی منابع آبی تأکید کرد و گفت: باید با دانش روز و بینش دقیق، منابع آبی را مدیریت کنیم. سدسازی غیراصولی که منجر به تبخیر سالانه ۳.۲ متر در واحد سطح آب می‌شود، راه‌حل نیست. در عوض، باید با اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری، آب را به سفره‌های زیرزمینی هدایت کنیم.
نقش ناچیز رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی
فرقانی‌پور نقش رسانه‌ها، به‌ویژه رسانه ملی، را در آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی مصرف بهینه آب ناچیز دانست و گفت: انتشار چند زیرنویس یا پیام آنهم در مواقع بحران کافی نیست. باید با برنامه‌های آموزشی، تولید محتوای اثرگذار و استفاده از ابزارهای رسانه‌ای، مردم را نسبت به تبعات بحران آب آگاه کرد. بدون مشارکت مردم، هیچ طرحی موفق نخواهد بود و فرهنگ‌سازی باید از حاکمیت آغاز شود تا به جامعه تسری یابد. فرهنگ‌سازی و آموزش از طریق رسانه‌ها و جریمه متخلفان، انگیزه لازم را برای صرفه‌جویی ایجاد می‌کند.
فرقانی‌پور با اشاره به تجربه کشورهای دیگر، گفت: ژاپن با بارش سالانه ۱۷۰ سانتی‌متر، از آب باران و برف برای مصارف کشاورزی و خانگی استفاده می‌کند. اگر ایران نیز مخازن ذخیره آب باران ایجاد کند، می‌تواند بخشی از نیازهای خود را تأمین کند.
وی افزود: در ساوه تنها ۳۰ درصد فاضلاب تصفیه می‌شود و بخش زیادی از آن بدون تصفیه در کشاورزی استفاده می‌شود که خطراتی مانند شیوع بیماری‌ها را به دنبال دارد. گزارش خبرگزاری ایسنا با عنوان «اینجا سرطان می‌کارند» به این مشکل پرداخته است.
فرقانی‌پور پیشنهاداتی برای مدیریت بحران ارائه کرد و گفت: اصلاح الگوی کشت، جایگزینی روش‌های سنتی کشاورزی با سیستم‌های نوین آبیاری، به‌روزرسانی تجهیزات صنعتی، و جریمه مصرف بی‌رویه آب است.
وی با هشدار درباره تبعات فرونشست زمین، حاشیه‌نشینی و کاهش منابع آبی، خواستار اقدام فوری در سه حوزه اصلاح الگوی مصرف با آموزش و فرهنگ‌سازی، مدیریت علمی منابع آبی با بهره‌گیری از تجارب جهانی و تقویت نظارت بر تخلفات شد و تاکید کرد: نجات منابع آبی ایران نیازمند همکاری همه‌جانبه حاکمیت، رسانه‌ها و مردم است تا این سرمایه حیاتی برای نسل‌های آینده حفظ شود.
به گزارش ایسنا، در ایران بحران کم‌آبی و فرونشست زمین، دو چالش به‌هم‌پیوسته هستند که حیات طبیعی، اجتماعی و اقتصادی کشور را به مخاطره انداخته‌اند.
تا سال گذشته، از مجموع ۶۰۹ دشت کشور، ۴۲۲ دشت در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار داشتند و ۳۵۹ دشت نیز دچار پدیده فرونشست زمین شده بودند و امروز قطعا با توجه به ادامه خشکسالی و البته ادامه برداشت از آب‌های زیرزمینی، شرایط بدتر شده کما اینکه این روزها نشانه‌های واضح فرونشست را در برخی مناطق همچون اصفهان در سطح شهر می‌بینیم.
اما مشکل اینجاست که هنوز تغییر واضح و محسوسی را در نوع رفتار و تصور عموم مردم و البته بهره‌برداران پرمصرف آب همچون کشاورزان و حتی بسیاری از مسئولان، در این حوزه نمی‌بینیم. هشدارهای کمرنگ و دیرهنگام، بهیچوجه کارآمد نیستند و زندگی و کار عموم مردم همچنان بر همان پاشنه قدیمی می‌چرخد و انگار نه انگار که سدها خالی شده‌اند، بارانی در کار نیست و سفره‌های زیرزمینی از نفس افتاده‌اند.
بی‌توجهی مسئولان در طول سالیان متمادی به مسئله آب در ایران که یک مسئله تازه نیست و در تمام قرون شکل‌گیری تمدن در این کشور وجود داشته و نشانه آن شبکه‌های عظیم قنات‌ها هستند، به تدریج دست این کشور پهناور را از منابع آبی خالی کرده و حتی امروز هم که هشدارها رنگ قرمز پررنگ گرفته‌اند نیز از اقدام موثر برای حفظ آنچه باقی مانده و البته تغییر در نگاه و الگوی مصرف این عنصر حیاتی در کشور و استان خبری نیست.
هرچند همین امروز هم برای حفظ اندک منابع باقی مانده و تغییر رویکردها و عادت‌ها در حوزه مصرف آب در تمامی بخش‌ها، دیر نیست. شاید این تغییر نگرش‌ها در کنار اصلاح سیاست‌های مدیریت منابع آبی، توسعه فناوری و زیرساخت‌های پایدار، نقش آفرینی رسانه ها و سازمان‌های مردم نهاد در عرصه آگاهی بخشی و فرهنگ‌سازی، ایجاد نهادهای مستقل نظارتی برای پایش مستمر وضعیت آبخوان‌ها و فرونشست زمین، الگوگیری از کشورهای موفق در این حوزه، اصلاح قوانین مربوط به مالکیت و بهره‌برداری از منابع آبی، تقویت قوانین حفاظت از آبخوان‌ها و ایجاد چارچوب‌های حقوقی برای جبران خسارات ناشی از فرونشست و بسیاری اقدامات دیگر بتواند، هم به مدیریت بحران کم‌آبی و هم کاهش تبعات آن که یکی از وحشتناک‌ترین آنها فرونشست است کمک کند و چه بسا که تهدید کم‌آبی را به فرصتی برای بازسازی پایدار ایران تبدیل کنند.
فرونشست زمین به اکوسیستم طبیعی آسیب می‌زند. تغییر شکل زمین می‌تواند به تخریب زیستگاه‌های طبیعی، از جمله تالاب‌ها و رودخانه‌ها، منجر شود و تنوع زیستی را به خطر بیندازد. زمین‌های فرونشسته در برابر لرزش‌های زمین آسیب‌پذیرتر هستند و این وضعیت می‌تواند شدت و تأثیرات زلزله‌ها را افزایش دهد و چنین شرایط در استان صنعتی مرکزی بویژه شهرستان هایی همچون ساوه با تراکم جمعیتی بالا و حجم عظیم صنایع، خسارت های جبران ناپذیری را به بار بیاورد.
انتهای پیام
نظرات