به گزارش ایسنا، گردوغبار یکی از جدی‌ترین مشکلات محیط‌زیستی در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان است. ایران به‌ویژه در جنوب شرق کشور، به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی خاص، به‌طور مداوم با این پدیده درگیر است. طوفان‌های گردوغبار تنها آسمان را خاکستری نمی‌کنند، بلکه پیامدهای سنگینی برای سلامتی مردم، کشاورزی و حتی زیرساخت‌ها دارند. این ذرات معلق می‌توانند تا ساعتها در هوا بمانند و مشکلات تنفسی و قلبی ایجاد کنند. همچنین از آن‌جا که این پدیده توان جابه‌جایی میلیون‌ها تن خاک را دارد، اثر آن محدود به یک منطقه خاص نیست و می‌تواند بر شرایط آب‌وهوایی و حتی چرخه بارش در مناطق دورتر نیز اثرگذار باشد.

پژوهش‌های پیشین نشان داده‌اند که بادهای شدید، نبود پوشش گیاهی و کمبود رطوبت خاک از عوامل اصلی ایجاد گردوغبار هستند. اما بررسی‌های جدید اهمیت بیشتری برای نقش سامانه‌های جوی و ساختار زمین قائل شده‌اند. در واقع، ترکیب فشارهای جوی، ناهمواری‌های محلی و بادهای فصلی شرایطی فراهم می‌کند که طوفان‌ها شکل بگیرند و گسترش پیدا کنند. در استان سیستان و بلوچستان، به‌ویژه در مناطق زابل و اطراف تالاب خشک هامون، طوفان‌های گردوغبار شدت بیشتری دارند. این مناطق به دلیل بسترهای رسی و خشک خود، به کانون‌های اصلی تولید گردوغبار در ایران تبدیل شده‌اند. در سال‌های اخیر با افزایش دما و کاهش بارش، شدت و فراوانی این پدیده بیشتر هم شده است، به همین دلیل شناخت سازوکار دقیق آن برای مدیریت بحران و کاهش اثرات بسیار ضروری است.

سمیه حاجیوندپایداری، پژوهشگر گروه علوم جغرافیای دانشگاه خوارزمی، با همکاری دانشگاه پیام نور، در همین رابطه پژوهشی را درباره شرایط جوی مؤثر بر وقوع گردوغبار شدید در جنوب شرق ایران انجام داده است. هدف این تحقیق روشن‌کردن عواملی بود که باعث می‌شوند گردوغبار از مناطق مختلف برخیزد و به شهرها و روستاهای منطقه انتقال یابد.

برای انجام این تحقیق، داده‌های ۱۲ ایستگاه هواشناسی در بازه زمانی ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ بررسی شدند. در این داده‌ها دوره‌هایی که دید افقی به کمتر از ۲۰۰ و ۱۰۰ متر رسیده بود به عنوان دوره‌های گردوغبار شدید شناسایی شدند. سپس پژوهشگران از داده‌های مرکز اروپایی پیش‌بینی میان‌مدت جو (ECMWF) و تصاویر ماهواره‌ای MODIS استفاده کردند تا مسیر انتقال ذرات را دنبال کنند. همچنین از مدلی به نام HYSPLIT که توانایی ردیابی ذرات معلق در جو را دارد بهره گرفته شد تا منشاء دقیق گردوغبار و مسیر حرکت آن شناسایی شود.

یافته‌های این پژوهش نشان دادند سه الگوی جوی اصلی در زمان وقوع گردوغبار نقش دارند. در برخی موارد، جریان‌های شدید شمالی همراه با فشارهای جوی خاص شرایط را برای خیزش گردوغبار فراهم می‌کنند. در موارد دیگر، وجود سامانه‌های کم‌فشار در افغانستان و پاکستان و در مقابل سامانه‌های پرفشار در جنوب ایران، طوفان‌ها را تشدید می‌کنند. همچنین مشخص شد که برخی طوفان‌ها از طریق جریانات جنوبی حتی می‌توانند ذرات را از روی تنگه هرمز به سمت ایران بیاورند.

در بخش دیگری از نتایج مشخص شد که این سه الگو باعث انتقال گسترده گردوغبار از مناطق داخلی ایران، افغانستان و حتی شبه‌جزیره عربستان به جنوب شرق کشور می‌شوند. این یعنی گردوغبار تنها نتیجه شرایط محلی نیست، بلکه عوامل فرامرزی هم در شکل‌گیری آن دخالت دارند. چنین یافته‌ای اهمیت همکاری‌های منطقه‌ای برای مقابله با این پدیده را پررنگ‌تر می‌کند.

بر اساس بررسی‌های این تحقیق، هر یک از الگوها ویژگی خاص خود را دارند. در یکی از آن‌ها، ناوه‌های عمیق جوی شرایط را برای خیزش گردوغبار در مناطق مرکزی ایران فراهم می‌کنند. در الگوی دیگر، پشت‌های جوی خاص باعث ایجاد جریان‌های واچرخندی و انتقال ذرات از شرق کشور به جنوب می‌شوند. در سومین الگو نیز پرارتفاعی در کشور شکل می‌گیرد که شرایط را برای انتقال گردوغبار از کویرهای کرمان و اطراف جازموریان مهیا می‌کند. این الگوها در کنار داده‌های ماهواره‌ای تصویر جامعی از منابع و مسیر حرکت گردوغبار ارائه دادند.

اهمیت این پژوهش در آن است که برای نخستین بار نقش دقیق جریان‌های تاوایی مثبت و منفی، و همچنین سهم مناطق فرامرزی در تأمین گردوغبار به‌طور کامل روشن شده است. چنین دانشی می‌تواند در طراحی سامانه‌های هشدار زودهنگام بسیار کمک‌کننده باشد. برای مثال، اگر سامانه‌های جوی خاصی در حال شکل‌گیری باشند، می‌توان وقوع طوفان را پیش‌بینی و هشدارهای لازم را به مردم و مسئولان اعلام کرد.

این یافته‌ها همچنین برای سیاست‌گذاران اهمیت دارد، چرا که نشان می‌دهند مقابله با گردوغبار صرفاً با اقدامات محلی ممکن نیست و نیازمند همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است.

لازم به اشاره است که مقاله علمی و فنی حاصل از این تحقیق در «دوفصلنامه کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی» منتشر شده است که زیر نظر دانشگاه یزد فعالیت می‌کند. انتشار این پژوهش نشان می‌دهد که موضوع گردوغبار و شناخت سازوکارهای آن یکی از دغدغه‌های اصلی جامعه علمی کشور است و پژوهشگران در تلاش‌اند راهکارهایی برای کاهش اثرات آن ارائه دهند.

انتهای پیام