حسین اسماعیلیان چهارشنبه ۹ مهر، در مراسم افتتاح خانه محیط زیست در مشهد ضمن معرفی دستاوردهای این شرکت در زمینه مدیریت آب و فاضلاب و مشارکت‌های مردمی، اظهار کرد: اقدامات اجرایی موثری در بحران آب مشهد در چالش‌های مختلف مانند خشکسالی و کمبود منابع مالی صورت گرفته است؛ مشهد از پیشرفته‌ترین سیستم‌های نظارتی و مدیریت مصرف آب بهره‌مند است.

وی با بیان اینکه پیشرفت‌های زیست‌محیطی مشهد از کاهش مصرف آب تا تصفیه خانه‌های جدید صورت گرفته است، تصریح کرد: دستاوردهای بزرگی در حوزه مدیریت مصرف آب داشته‌ایم؛ مشهد موفق به کاهش ۱۵ تا ۱۶ درصدی مصرف آب در سال جاری نسبت به سال گذشته شده است که اگر این کاهش مصرف آب صورت نمی‌گرفت، مشهد مجبور به جیره‌بندی آب در تابستان امسال می‌شد.

اسماعیلیان بیان کرد: میزان تولید آب در مشهد نسبت به سایر کلان‌شهرهای ایران بسیار پایین‌تر است. سرانه تولید آب در مشهد، معادل ۲۰۰ لیتر به ازای هر شهروند است، که این آمار نسبت به سایر کلان‌شهرها به شدت پایین است، اما در طول سال‌های اخیر با وجود مشکلات اقتصادی و بحران خشکسالی، به عنوان یکی از پیشگامان در مدیریت مصرف آب و کاهش هدررفت آن در کشور شناخته شده است.

وی همچنین از کاهش سرانه مصرف آب در مشهد به حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ لیتر در روز به ازای هر نفر خبر داد و افزود : ۶۵ درصد از مشترکین مشهدی زیر الگوی مصرف آب قرار دارند. طرح‌های موفقیت‌آمیز در راستای بهبود وضعیت فاضلاب شهر مشهد صورت گرفته است. با وجود مشکلات مالی و تنگناهای اقتصادی، این شهر توانسته است ۸۶ درصد از شبکه فاضلاب خود را تکمیل کند که این رقم نسبت به متوسط کشوری بسیار بالاتر است. سه تصفیه‌خانه فاضلاب جدید در مشهد در حال ساخت است که حجم این تصفیه‌خانه‌ها معادل تمامی تصفیه‌خانه‌هایی است که طی ۳۰ سال گذشته در مشهد احداث شده است؛ این پروژه‌ها یکی از اقدامات زیست‌محیطی بزرگ شهر مشهد است.

اسماعیلیان با بیان اینکه یکی از چالش‌های اصلی در ساخت تصفیه‌خانه‌های جدید، تأمین منابع مالی است، عنوان کرد: استفاده از روش‌های مختلف تامین مالی از جمله استفاده از بانک‌های بین‌المللی، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و روش‌های بیع متقابل به کمک این پروژه‌ها آمده و این روش‌ها باعث تسریع در ساخت تصفیه‌خانه‌ها و بهبود وضعیت فاضلاب مشهد شده است. موفقیت‌های دیگری در راستای مشارکت‌های مردمی و دانشگاهی در حوزه آب به دست آمده است. مشهد به عنوان اولین شهر در کشور موفق به دریافت برند "شهر دوستدار آب" از یونسکو شده است. این موفقیت با همکاری شهرداری مشهد و وزارت نیرو حاصل شده است و بر اهمیت مشارکت همه‌جانبه در حفاظت از منابع آبی تأکید دارد.

وی در خصوص طرح «همیاران آب» گفت: یکی از مهم‌ترین طرح‌ها در زمینه آموزش و آگاه‌سازی نسل جوان در خصوص مدیریت مصرف آب است؛ این طرح با همکاری نزدیک وزارت نیرو و آموزش و پرورش اجرا می‌شود و تا کنون نزدیک به ۵۰ هزار دانش‌آموز مشهدی در این طرح شرکت کردند. هدف این طرح، آموزش مفاهیم مصرف بهینه آب به دانش‌آموزان است که به عنوان مربیان و مروجین مصرف بهینه آب در مدارس عمل می‌کنند. این طرح با استفاده از فناوری‌های نوین و سامانه‌های الکترونیکی ارتباطی همچنان ادامه خواهد یافت.

اسماعیلیان با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی مشهد، بحران در منابع آبی دشت مشهد است، تصریح کرد: یکی از پروژه‌های مهم در راستای بهبود وضعیت منابع آبی مشهد، انتقال آب از غرب مشهد و جایگزینی آن با چاه‌های کشاورزی است. این پروژه به منظور کاهش فشار بر منابع آبی دشت مشهد و بهبود وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی اجرا می‌شود. شرکت آب و فاضلاب مشهد اولین شرکتی بود که لجن فاضلاب را به یک فرصت زیست‌محیطی تبدیل کرده است. این لجن‌ها اکنون در بخش کشاورزی استفاده می‌شوند و حتی جنبه صادراتی پیدا کرده‌اند.

خانه‌های محیط زیست باید پل میان دولت و مردم باشند

در ادامه محمدحسین بازگیر، مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی و مسئولیت‌های اجتماعی سازمان حفاظت محیط زیست کشور بیان کرد: اگر در زمینه وضعیت زیست محیطی مردم کنار گذاشته شوند، هیچ پروژه محیط زیستی پایداری وجود نخواهد داشت. گفتمان‌سازی مشارکت مردمی و هم‌افزایی دولت و مردم برای حفاظت از زیست‌بوم‌ها یک ضرورت است؛ لذا خانه‌های محیط زیست باید از طرح‌های تشریفاتی به نهادهایی زنده و کارا تبدیل شوند.

وی در ادامه به پدیده ناترازی اکولوژیک در کشور اشاره کرد و گفت: ردپای اکولوژیکی ایران بیش از سه برابر ظرفیت واقعی است و اگر بخواهیم نیاز فعلی کشور را تأمین کنیم، به وسعتی معادل سه ایران نیاز داریم. این بحران زمانی تشدید می‌شود که سبک زندگی ما، مصرف انرژی، آب و منابع را صرفاً براساس راحتی آنی و نه براساس ظرفیت زیستی زمین تنظیم کرده است. اگر ما در زمستان همان‌قدر خانه را گرم کنیم که در تابستان خنک نگه می‌داریم، انرژی مصرفی به شدت افزایش پیدا می‌کند. در این راستا رفتار رانندگی، حمل‌ونقل تک‌سرنشین و انتخاب خودروهای پرمصرف همه بخشی از این الگوی مصرفی ناهماهنگ با ظرفیت است.

مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی و مسئولیت‌های اجتماعی سازمان حفاظت محیط زیست کشور در بخش دیگری از سخنان خود به وضعیت آب پرداخت و گفت: وقتی منابع آب کاهش یابد، مسائل کیفیتی مانند آلودگی، کاهش قدرت طبیعی رودخانه‌ها در پالایش خود، و کاهش جریان اکوسیستم‌ها تشدید می‌شوند. در دنیا برخی مناطق حتی تا ۱۶-۱۷ بار چرخه آب را بازیافت می‌کنند. در کشور ما مسیر خطی استفاده آب هنوز سلایق غالب است و فاضلاب با عواقبی برای آب زیرزمینی، خاک و اکوسیستم‌های پیرامونی عمدتاً از چرخه خارج می‌شود. نمونه آن در شهر دورود است که دو رود مهم به هم می‌رسند و امکان ساخت تصفیه‌خانه فاضلاب در آن منطقه فراهم بوده، اما این پروژه هنوز به نتیجه کامل نرسیده است.

بازگیر به نظریه حکمرانی اشاره و خاطرنشان کرد: اگرچه مدیریت دولتی و پروژه‌های متمرکز بخشی مفید هستند، اما ضروری است که گذار به حکمرانی شود؛ حکمرانی‌ که بر مشارکت، آموزشِ ذی‌نفعان و هم‌افزایی مردم و دولت تکیه دارد. در این خصوص خانه‌های محیط زیست بسترهایی هستند که ظرفیت مردمی را به همراه تخصص و انگیزه دولت تلفیق کنند. ما در کشور ۱۳۶۹ خانه محیط زیست دارای مجوز داریم، اما حدود ۶۵۰ مورد از آن‌ها غیر فعال هستند. این آمار نشان می‌دهد که ایده خانه محیط زیست هرچند نوآورانه بوده، اما تاکنون در بسیاری از نقاط راه به جایی نبرده است. از این تعداد، خانه محیط زیست در شرکت‌های آب و فاضلاب بسیار نادر است؛ خانه‌ای که امروز افتتاح می‌شود، دومین نمونه در این حوزه است.

مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی و مسئولیت‌های اجتماعی سازمان حفاظت محیط زیست کشور به سه ماموریت اصلی خانه‌های محیط زیست شامل ارتقای فرهنگ محیط زیستی، مسئولیت پذیری اجتماعی و توسعه مشارکت فعال اشاره کرد و افزود: خانه‌های محیط زیست باید محیطی برای «کارکردن با مردم، نه برای مردم» باشند. مردم تصمیم بگیرند، دولت تسهیلگر باشد؛ این تحول هر چند کند اما حیاتی است. اگر به مردم اطمینان دهیم، بستر لازم را فراهم کنیم، توان‌شان را ارتقا دهیم و در تصمیم‌ها شریکشان سازیم، نه تنها پروژه‌ها پایدار خواهند بود، بلکه جامعه نسبت به حفظ طبیعت حساس‌تر خواهد شد.

ضرورت بازنگری در حکمرانی و مردمی‌سازی سیاست‌های محیط‌زیستی

هادی رجایی‌نیا، مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان رضوی با اشاره به اقدامات گسترده صورت‌گرفته در حوزه آب و محیط زیست، نسبت به ناکارآمدی این تلاش‌ها بدون مشارکت جدی مردم هشدار داد و اظهار کرد: با تاکید بر اصل پنجاهم قانون اساسی، بازتعریف نقش مردم در حکمرانی محیط‌زیستی و عبور از الگوهای سنتی مدیریتی یک ضرورت است. با وجود تلاش‌های جدی و امیدبخشی که در حوزه آب مشهد صورت گرفته و هشدارهای واقعی و نگران‌کننده حوزه محیط زیستی، سؤال اساسی این است که چرا با وجود همه این اقدامات، وضعیت ما همچنان بحرانی است؟

وی ادامه داد: این وضعیت نشان می‌دهد که نیاز به بازنگری اساسی در رفتارهای مدیریتی و ساختار حکمرانی خود داریم. شاید آنچه انجام می‌دهیم از نظر خودمان قابل قبول باشد، اما خروجی‌ها نشان می‌دهد به نقطه مطلوب نرسیده‌ایم. با ارجاع به اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مبنایی روشن برای وظایف همه نهادهای حکومتی است. حفاظت از محیط زیست نه یک انتخاب، بلکه وظیفه عمومی است. این وظیفه هم در قانون آمده، هم در آموزه‌های دینی و هم در منافع ملی امروز و فردای ما نهفته است.

رجایی‌نیا افزود: در اینجا سه پرسش مطرح است اول اینکه آیا ما واقعاً به نسل‌های آینده توجه کرده‌ایم یا صرفاً به حفظ منافع و آسایش امروز خود فکر کرده‌ایم؟ دوم آیا حیات اجتماعی رو به رشد را در چارچوب حفاظت محیط زیست دنبال کرده‌ایم یا تخریب آن را توجیه کرده‌ایم؟ و سومین پرسش اینکه آیا فعالیت‌های اقتصادی را که با آلودگی یا تخریب همراهند، محدود کرده‌ایم یا چشم بر آثار بلندمدت آن بسته‌ایم؟  در گذر از دوران سنتی به مدرنیته، ما تقریباً همه امور را دولتی کردیم. هرجا دیدیم مردم می‌توانند کاری انجام دهند، برایش یک اداره تشکیل دادیم. امروز یک دولت بزرگ ساختیم و مردمی را که باید در صحنه می‌بودند، به حاشیه راندیم.

مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان رضوی ادامه داد: اگر بهترین مدیران و بیشترین بودجه‌ها را هم داشته باشیم، بدون مردم، این چرخ‌ها نمی‌چرخد. اگر مردم نخواهند و مشارکت نکنند، همه اقدامات به دور باطل می‌انجامد. ما باید از دوره ابتدایی آموزش محیط زیست را شروع کنیم اما متأسفانه آن‌قدر بحران‌ها ما را درگیر کرده که حتی فرصت آموزش نداریم. اگر بخواهیم از این دور باطل بیرون بیاییم، باید از امروز برای نسل آینده سرمایه‌گذاری کنیم.

وی اظهار کرد: در صورت بی‌توجهی به آموزش، افرادی بدون درک توسعه پایدار و محیط زیست، تصمیم‌گیر آینده کشور خواهند شد، لذا اگر کسی اصول آمایش سرزمین و حکمرانی پایدار را نداند، در هر موقعیتی که قرار بگیرد، تصمیمی اشتباه خواهد گرفت و ما بهای آن را با منابع طبیعی و آینده فرزندان‌مان خواهیم داد. مردمی‌سازی به این معنا نیست که مردم برای دولت کار کنند، بلکه یعنی مردم خودشان تصمیم بگیرند و عمل کنند. لازمه این موضوع هم، توانمندسازی مردم و توسعه انجمن‌ها و نهادهای مردمی است.

رجایی نیا افزود: در کشورهای توسعه‌یافته، مردم در قالب سازمان‌های مردم‌نهاد(NGOها) عضو هستند و بخش بزرگی از بار مسئولیت اجتماعی، محیط زیستی، سیاسی و اقتصادی را خودشان بر دوش می‌کشند. دولت فقط ناظر و تسهیل‌گر است، نه مجری همه چیز. وقتی کشاورز ما می‌گوید چاه خودم پر است، چرا باید نگران دیگران باشم، این یعنی هنوز فرهنگ مصرف درست را نهادینه نکرده‌ایم. این رویکرد، نتیجه حذف مردم از فرآیند آموزش، تصمیم‌گیری و آگاهی‌بخشی است؛ لذا فرهنگ عمومی باید تغییر کند. کشاورز، صنعتگر، شهروند عادی، همه باید درک کنند که هدر دادن منابع طبیعی، به‌ویژه آب، مستقیماً زندگی خودشان و فرزندان‌شان را تهدید می‌کند.

نهضت آموزش عدالت‌محور و برنامه‌های محله‌محور؛ دو اولویت کلان دولت چهاردهم

رجایی‌نیا با اشاره به رویکرد دولت سیزدهم و چهاردهم در مردمی‌سازی سیاست‌ها گفت: دولت چهاردهم با تأکید بر دو محور کلیدی یعنی نهضت توسعه عدالت آموزشی و رفع ناترازی‌ها، مسیر تازه‌ای را آغاز کرده است. در این مسیر، نقش مردم از یک شعار، به یک سیاست کلان تبدیل شده است. شاهد هستیم که مجموعه‌های مردمی با درک درست از این سیاست‌ها وارد میدان شده‌اند. اگر همین رویکرد ادامه یابد، در یکی دو سال آینده شاهد تغییرات جدی در حوزه‌های آموزش و محیط زیست خواهیم بود. برنامه اقدام محله‌محور؛ راهی برای بازگرداندن مردم به صحنه است. طرح برنامه اقدام محله‌محور اجرا می‌شود. از اول مهر، این طرح در خراسان رضوی آغاز شده و هدف آن، واگذاری امور به خود مردم در محلات شهری و روستایی است. رئیس شورای راهبری این طرح استاندار و دبیرخانه آن در دفتر اجتماعی استانداری قرار دارد.

وی تصریح کرد:همه نهادهای مردمی باید وارد این فرآیند شوند. اگر قرار است محیط زیست نجات پیدا کند، فقط از طریق حضور واقعی مردم در تصمیم‌گیری و اجرا ممکن است؛ چراکه ساختارهای فعلی حکمرانی در حوزه محیط زیست بدون تغییر بنیادین به نتیجه‌ای نخواهند رسید. بحران آب و محیط زیست حاصل دهه‌ها بی‌توجهی به توسعه پایدار است.

در ادامه سعید محمودی، مدیرکل سازمان حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، با انتقاد از رویکردهای بخشی‌نگرانه و بی‌توجهی به اصول توسعه پایدار، بحران‌های فعلی آب، خاک و محیط زیست را نتیجه دهه‌ها سوءمدیریت و برنامه‌ریزی نادرست در کشور دانست و افزود: دشواری تفکیک موضوعات آب و محیط زیست، وجود دارد. این دو حوزه آنچنان در هم تنیده‌اند که نمی‌توان به‌طور دقیق گفت کدام یک تابعی از دیگری است، اما آنچه روشن است، این است که در طی ۵۰ تا ۶۰ سال گذشته، هیچ‌یک از این دو حوزه، مسیر درستی را طی نکرده‌اند.

وی افزود: نباید هر بار که بارش زیاد می‌شود بگوییم اوضاع خوب است و هر بار که کاهش می‌یابد، دچار بحران شویم. این نشان می‌دهد که ما برای مسیر آینده برنامه‌ای نداشته‌ایم. بسیاری از مشکلات فعلی کشور را نمی‌توان صرفاً به تغییرات اقلیمی نسبت داد. ما هنوز به‌معنای واقعی وارد مرحله تغییر اقلیم نشده‌ایم؛ آنچه اکنون تجربه می‌کنیم، نوسانات اقلیمی است. ایران در طول تاریخ، خشکسالی‌های شدیدتری را تجربه کرده، اما هرگز دچار بحران‌های ساختاری امروز نبوده است.

محمودی با اشاره به وضعیت بحرانی استان خراسان رضوی از فرونشست زمین، تالاب‌های خشک تا سدهای خالی، گفت: این استان در کنار تهران، یکی از بحرانی‌ترین مناطق کشور از نظر ذخیره سدهاست. همچنین فرونشست زمین در استان به مرحله‌ای نگران‌کننده رسیده است. اکثر تالاب‌های منطقه نیز خشک شده‌اند.حدود ۹۰ درصد آب کشور صرف کشاورزی بی‌حاصل می‌شود. تنها حدود ۷تا ۸درصد از منابع آبی تجدیدپذیر کشور به مصرف شرب می‌رسد. ما شاهد آن هستیم که کشاورزی سنتی با بهره‌وری پایین، سهم بزرگی از آب کشور را هدر می‌دهد.

وی افزود: بحران‌های کنونی حاصل «نگاه جزیره‌ای و بخشی» در حکمرانی منابع طبیعی است و نمی‌توان گفت فقط حوزه آب، یا فقط محیط زیست یا کشاورزی دچار مشکل است. ما با یک ابر بحران ترکیبی مواجه‌ایم. تفکیک بخشی این حوزه‌ها، ما را از درک راه‌حل‌های واقعی باز می‌دارد. راه حل اساسی آموزش عمومی و ارتقای سواد محیط زیستی نسل‌های آینده است. اگر قرار است آیندگان تصمیم‌گیران بهتری باشند، باید توسعه پایدار، آمایش سرزمین و حکمرانی محیط زیستی را از مدرسه بیاموزند. بدون این آموزش، تصمیم‌گیران آینده نیز همان راه اشتباه ما را خواهند رفت.

محمودی اظهار کرد: باور داریم مردم، وقتی با موضوعی به‌طور مستقیم درگیر شوند، بهترین همکار برای حل مسئله خواهند بود. همان‌طور که امروز مصرف سرانه آب شرب در برخی مناطق استان پایین‌تر از میانگین کشوری شده است. اگر مسیر حکمرانی ما تغییر نکند، فرزندان ما نه هوای پاک خواهند داشت، نه آب کافی و نه زمینی قابل سکونت. کشور ما در رتبه‌های اول جهانی در زمینه فرسایش خاک، خشکیدگی تالاب‌ها و هدررفت منابع آبی است. تمامی این‌ها نشان می‌دهد که اگر حکمرانی زمین در کشور اصلاح نشود، آینده‌ای بسیار دشوار در انتظار نسل‌های بعدی خواهد بود.

وی با تأکید بر اهمیت کار جمعی و بین‌بخشی، گفت: امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند هم‌افزایی و همکاری در سطوح مختلف هستیم. اینکه بخواهیم مشکلات حوزه خود را جداگانه حل کنیم، راهگشا نیست. راه‌حل در مشارکت، هم‌فکری و یک نگاه ملی و بلندمدت به مسائل آب و محیط زیست نهفته است.

انتهای پیام