داده‌ها نشان می‌دهد که از ۳۷ دشت مطالعاتی در شهرهای این استان، ۳۴ دشت در وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار دارند. برآورد حدود ۶۰۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در کنار ۱۶ هزار و ۵۶۱ چاه مجاز، فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد می‌کند و از سویی بخش کشاورزی با سهم ۸۱ درصدی، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در استان است.
برای مقابله با این بحران، مجموعه‌ای از راهکارهای سازه‌ای و غیرسازه‌ای از قبیل مدیریت مشارکتی، اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی، توسعه منابع آب غیرمتعارف و بازچرخانی، انتقال آب بین‌حوزه‌ای و بهینه‌سازی الگوی کشت ضروری است؛ موفقیت در مهار این بحران، منوط به عزمی جمعی، تغییر نگرش در مدیریت آب و اصلاح الگوی مصرف در تمامی بخش‌ها به ویژه کشاورزی است.
یک پژوهشگر و کارشناس ارشد سازه‌های آبی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: گرچه خراسان رضوی با مرکزیت کلانشهر مشهد، به عنوان دومین استان پرجمعیت ایران، نقشی حیاتی در اقتصاد، فرهنگ و امنیت غذایی کشور ایفا می‌کند ولی با این حال، این استان در دهه‌های اخیر با چالشی جدی به نام بحران آب مواجه شده است.
سید نوید نبوی با اشاره به اینکه ادامه روند فعلی، نه تنها توسعه پایدار، بلکه زندگی میلیون‌ها نفر در این منطقه را با تهدیدی جدی مواجه کرده است، خاطرنشان کرد: این بحران، ریشه در عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی، الگوی ناپایدار کشاورزی، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و وجود چاه‌های غیرمجاز دارد.
وی با بیان اینکه داده‌ها نشان می‌دهد که بحران آب در خراسان رضوی به مرحله هشدار جدی رسیده است، اظهار کرد: شاخص‌ترین نمود این بحران، وضعیت آبخوان‌ها و دشت‌های استان است.
این پژوهشگر آب با اعلام اینکه از ۳۷ دشت مطالعاتی در این استان، ۳۴ دشت در وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار دارند، تصریح کرد: این به آن معناست که برداشت از منابع آب زیرزمینی در این دشت‌ها بسیار بیشتر از توان طبیعی تغذیه آن‌هاست و ادامه بهره‌برداری به فرونشست زمین و نابودی دائمی سفره‌های آبخوان می‌انجامد.
وی از کمبود منابع تجدیدپذیر خبر داد و گفت: مصرف سالانه آب در استان، ۱.۱ میلیارد مترمکعب بیش از منابع آب تجدید شونده موجود است.
نبوی با بیان اینکه این ناترازی آبی به ویژه در دشت مشهد به وضوح دیده می‌شود، اظهار کرد: جایی که میزان مصرف حدود ۱۱۰۰ میلیون مترمکعب در سال است، در حالی که آب تجدیدپذیر آن تنها به حدود ۴۵۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته است.
وی با اشاره به تخلیه سالانه آبخوان‌ها افزود: بر اساس تحقیقات میدانی، بر اساس پژوهش‌های انجام شده هرساله نزدیک به ۴۰۰ میلیون مترمکعب از حجم آبخوان‌های خراسان رضوی کاسته می‌شود که این استان را در صدر استان‌های دارای بیشترین نابودی منابع آب زیرزمینی در کشور قرار داده است.
این پژوهشگر و کارشناس ارشد سازه‌های آبی درباره عوامل تشدید کننده بحران خاطرنشان کرد: ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی دست به دست هم داده‌اند تا بحران آب در این استان تشدید شود.
وی درباره تغییرات اقلیمی و کاهش بارش افزود: استان در یک دهه اخیر با کاهش متوسط بارندگی از ۲۲۴ میلی‌متر به ۱۹۶.۸ میلی‌متر مواجه بوده است. در سال گذشته نیز کاهشی حدود ۴۰ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت ثبت شده که تأثیر مستقیمی بر ورودی سدها داشته است.
نبوی با اشاره به الگوی ناپایدار کشاورزی، بیان کرد: بخش کشاورزی با سهم ۸۱ درصدی، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در استان است؛ این بخش در زمین‌های آبی، مسئول تقریباً نیمی از کل تلفات سالانه آب‌های زیرزمینی کشور است.
وی در ادامه بر اساس آنچه اعلام شده از وجود حدود ۶۰۰۰ حلقه چاه غیرمجاز فعال در کنار ۱۶هزار و ۵۶۱ چاه مجاز خبر داد و تصریح کرد: این تعداد چاه فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد می‌کند. اگرچه از سال ۱۳۹۲ تاکنون بیش از ۲۰هزار چاه غیرمجاز در استان مسدود شده، اما تعداد چاه‌های باقیمانده همچنان تهدیدآمیز است.
راهکارهای برون‌رفت از بحران
تجربه خراسان رضوی نشان داده که ورود تشکل‌های کشاورزی به مدیریت منابع آبی می‌تواند تعداد شکایات بهره‌برداران را به یک سوم کاهش داده و در کاهش ۱۵ درصدی پروانه‌های بهره‌برداری نقش داشته باشد. تغییر تفکر مدیران و ایجاد اتفاق نظر بین عوامل کلیدی، شرط موفقیت این طرح‌هاست.
میثم مجیدی یک کارشناس آب و خاک اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی و کنترل برداشت را ضروری دانست و گفت: نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های مجاز یکی از ارکان اصلی این راهکار است. خوشبختانه تاکنون حدود ۹۴ درصد از چاه‌های برقی کشاورزی استان به این کنتورها مجهز شده‌اند.
وی با تأکید بر اینکه مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و رفع تصرف از حریم رودخانه‌ها نیز باید با شدت بیشتری ادامه یابد، بر توسعه منابع آب غیرمتعارف و بازچرخانی اشاره کرد و افزود: جایگزینی پساب تصفیه شده به جای آب کشاورزی یک راهکار امیدوارکننده است. اجرای سریع‌تر طرح‌های فاضلاب و استفاده از فاضلاب تصفیه شده در بخش کشاورزی و صنعت می‌تواند فشار بر منابع آب شیرین را کاهش دهد.
مجیدی با ضروری دانستن انتقال آب بین‌حوزه‌ای و بهینه‌سازی الگوی کشت، گفت: اگرچه انتقال آب از سایر حوزه‌ها یا دریای عمان یک راهکار سازه‌ای بحث‌برانگیز است، اما در کنار آن، تغییر الگوی کشت و ترویج کشاورزی پایدار و هوشمند از ضروریات است.
وی افزود: داده‌ها نشان می‌دهد استان‌هایی مانند خراسان رضوی سهم نامتناسبی از تخلیه آب‌های زیرزمینی کشور را دارند، در حالی که سهم آنها از تولیدات کشاورزی کمتر است.
فرونشست زمین، یک بحران جدی
پدیده فرونشست زمین به‌عنوان یک بحران زیست‌محیطی در بسیاری از شهرهای خراسان رضوی به سرعت در حال گسترش است. در خراسان رضوی، این معضل به‌ویژه در دشت‌های نیشابور، کاشمر و تربت‌حیدریه به‌وضوح مشاهده می‌شود و تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها و زندگی ساکنان این مناطق به شمار می‌آید.
یک فعال محیط‌زیست درباره پدیده فرونشست زمین در شهرهای خراسان رضوی هشدار داد و تأکید کرد: این مسئله به دلیل فعالیت‌های انسانی، به ویژه استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، به یک بحران جدی تبدیل شده است.
رضا ناصری با اشاره به اینکه بسیاری از دشت‌های خراسان رضوی به ویژه نیشابور و کاشمر در معرض این خطر هستند، گفت: استخراج غیرمجاز و بیش از حد آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و شرب، موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین می‌شود. این وضعیت، زندگی روزمره مردم و زیرساخت‌های شهری را تهدید می‌کند.
این پژوهشگر زیست محیطی همچنین به نقص در سیستم‌های آب و فاضلاب اشاره کرد و افزود: نشت آب‌های فاضلاب و وجود سیستم‌های معیوب در زیرزمین می‌تواند به ایجاد حفره‌ها و فرونشست زمین کمک کند. در شهرهایی مانند مشهد، این مشکل به دلیل رشد سریع جمعیت و توسعه شهری بیشتر نمایان است.
وی در ادامه تصریح کرد: فرونشست زمین می‌تواند به آسیب به ساختمان‌ها، پل‌ها و جاده‌ها منجر شود و خطرات جدی برای ایمنی ساکنان ایجاد کند. همچنین، این پدیده می‌تواند بر کیفیت منابع آب تأثیر منفی بگذارد و به تغییرات زیست‌محیطی جدی منجر شود.
ناصری با بیان اینکه مدیریت منابع آب و نظارت بر برداشت آب‌های زیرزمینی از ضروریات است، خاطرنشان کرد: باید بهبود روش‌های مدیریت منابع آب و استفاده بهینه از آنها را در دستور کار قرار دهیم. ایجاد سیستم‌های نظارت مؤثر و تشدید قوانین مربوط به حفاظت از منابع آب می‌تواند در جلوگیری از فرونشست زمین بسیار مؤثر باشد.
وی پایان تأکید کرد: آگاهی‌رسانی عمومی درباره خطرات فرونشست زمین و تشویق به استفاده پایدار از منابع آب باید در اولویت قرار گیرد. همچنین، توسعه شهری باید با توجه به شرایط زمین‌شناسی انجام شود تا از آسیب‌های بیشتر جلوگیری گردد.
این فعال محیط‌زیست با ابراز نگرانی از وضعیت کنونی، اظهار امیدواری کرد: مسئولان و مردم به اهمیت این موضوع توجه بیشتری داشته باشند و در راستای حفظ منابع طبیعی و جلوگیری از فرونشست زمین اقدامات جدی‌تری انجام دهند.
وضعیت منابع آبی خراسان رضوی در آستانه یک نقطه غیرقابل بازگشت قرار دارد. با وجودی که ۹۰ درصد دشت‌های این استان در وضعیت ممنوعه و بحرانی هستند و سالانه حجم عظیمی از ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی آن از دست می‌رود، هنوز پنجره امید برای اقدام وجود دارد.
موفقیت در مهار این بحران، منوط به عزمی جمعی، تغییر نگرش در مدیریت آب از رویکردی سازه‌محور صرف به رویکردی پایدار و مشارکت‌جو و اصلاح الگوی مصرف در تمامی بخش‌ها به ویژه کشاورزی است. بدون اقدام فوری و قاطع، تبعات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی این بحران، تمامی دستاوردهای توسعه‌ای منطقه را به مخاطره خواهد انداخت.
انتهای پیام
نظرات