گرچه گناباد با سابقه‌ای تاریخی چند هزار ساله، به عنوان محلی با مجموعه‌ای غنی از آثار تاریخی از دوره‌های مختلف پیش و پس از اسلام شناخته می‌شود اما بر اساس گزارش‌های رسمی، محوطه‌های تاریخی گناباد که می‌توانند حلقه‌های مفقوده تاریخ ایران را کامل کنند، به دلیل کمبود شدید اعتبار، نیروی انسانی و مطالعات منسجم باستان‌شناسی، در معرض خطر فراموشی و تخریب تدریجی قرار دارند.

گناباد در خراسان رضوی، به عنوان یکی از شهرستان‌های باستانی کمتر شناخته شده ایران، از وضعیت باستان‌شناسی بکر و دست نخورده‌ایی برخوردار است. اگرچه بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد این منطقه دست‌کم از ۵۰۰۰ سال پیش (هزاره سوم پیش از میلاد) مسکونی بوده، اما هرگز مطالعات باستان‌شناسی منسجم و برنامه‌ریزی ‌شده‌ای به صورت جدی در آن انجام نشده است و همچنان پازل‌های گمشده بسیاری در نقشه باستانی شهرستان وجود دارد که کشف نشده است. این کمبود پژوهش، سایه‌ای از ابهام بر تاریخ پرحادثه این منطقه انداخته است.

گناباد، منطقه تاریخی بدون مطالعات مدون باستان‌شناسی

تاریخ گناباد نشان می‌دهد که این شهرستان به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب و وجود منابع آبی، همواره محل سکونت انسان‌ها بوده و در طول تاریخ، تمدن‌های مختلفی در آن شکوفا شده‌اند.

شواهد در گناباد از غنای شگفت‌انگیز حکایت دارد؛ کشف یک محوطه مربوط به دوره هخامنشی در چند هفته اخیر، از جمله اکتشافات بسیار ارزشمند و خاص بود. این کشف، برای نخستین بار پاسخگوی این پرسش اساسی بود که ساکنان هم دوره قنات جهانی قصبه، متعلق به دوران هخامنشی، در کجا زندگی می‌کرده‌اند. علاوه بر این، یک محوطه تاریخی دیگر از دوره ساسانی و همچنین سازه‌ای آجری متعلق به قرون میانه اسلامی اخیراً شناسایی شده‌اند. با این وجود، مسئولان محلی تأکید دارند که در قسمت‌های جنوبی شهرستان، محوطه‌های پیش از تاریخ بسیاری وجود دارند که هنوز شناسایی نشده‌اند و قطعاً با کشف آن‌ها، قدمت تاریخی گناباد بسیار بیشتر از آنچه امروز می‌دانیم، خواهد بود.

حمیدرضا محمودی، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان گناباد، در گفت‌وگو با ایسنا اعلام کرد: تاکنون در این شهرستان ۱۰ محوطه تاریخی شناسایی شده و پنج محوطه نیز به ثبت ملی رسیده است.

وی با بیان اینکه اخیراً چند محوطه تاریخی جدید در شهرستان شناسایی و کشف شده است، بیان کرد: شناسایی بیش از ۱۰ محوطه تاریخی شناسایی شده در گناباد نشان می‌دهد که این منطقه در دوران‌های مختلف، رونق و توسعه قابل توجهی داشته و آثار تاریخی متعددی از آن دوران‌ها در این شهرستان باقی ‌مانده است.

محمودی با تأکید بر اینکه بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان گناباد به‌ طور جدی در دستور کار قرار دارد، اظهار کرد: نقشه باستان‌شناسی گناباد به ‌زودی توسط همکاران ما در میراث فرهنگی و همکاری گروه باستان‌شناسی شهرستان تکمیل خواهد شد.

وی ادامه داد: تمامی فعالیت‌های گذشته دوباره مورد بررسی قرار می‌گیرد تا بتوانیم نقشه باستان‌شناسی گناباد را کامل کنیم. در این راستا، موفق به شناسایی چند محوطه جدید نیز شده‌ایم.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان گناباد، از شناسایی سه محوطه تاریخی در چند هفته گذشته خبر داد و افزود: شهر گمشده غور که مربوط به دوره ساسانیان است و همچنین یک شهر اشکانی به عنوان محدوده‌های جدید شناسایی شده‌اند.

وی بیان کرد: علاوه بر این، یک محوطه تاریخی دیگر نیز متعلق به قرون میانه دوره اسلامی است که هفته گذشته کشف شد. این سازه آجری با آجرهایی به ابعاد ۲۵ در ۲۵ و ضخامت ۶ سانتی‌متر، با ملات ساروج و در عمق ۲ متری از سطح زمین ساخته شده است.

محمودی افزود: در اطراف این سازه، قطعات متعددی از سفال‌های لعاب‌دار و بدون لعاب به‌ دست آمده که از نظر سبک و لعاب، قابل ‌انتساب به قرون میانه اسلامی هستند و این موضوع قدمت تاریخی این محدوده را تأیید می‌کند.

وی با بیان اینکه باقی محوطه‌های شهرستان به لحاظ پهنه‌ای مورد بررسی قرار گرفته‌اند، خاطرنشان کرد: محوطه تپه‌های شهر که قبلاً محدوده مشخصی داشت، طبق بررسی‌های باستان‌شناسی و یافته‌هایی که به دست آمده، افزایش یافته است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان گناباد در ادامه اظهار کرد: علیرغم وجود محوطه‌های ارزشمندی که در این منطقه داریم، گناباد تنها شهرستانی است که تاکنون هیچ‌گونه مطالعات منظم، مدون و برنامه‌ریزی شده در سطح استان بر روی آن انجام نشده است.

محمودی با اشاره به اینکه گناباد یک منطقه کاملاً بکر و نیازمند مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسان است، بیان کرد: اگرچه در برخی مواقع، مطالعاتی توسط باستان شناسان به ‌صورت مقطعی و جسته و گریخته انجام شده، اما نیاز است که این مطالعات به ‌صورت منسجم انجام گیرد. در این خصوص، مکاتباتی با استان داشته‌ایم تا تحت عنوان یک پروژه مشخص، بررسی و شناسایی پهنه گناباد در اولویت قرار گیرد.

در مباحث علمی باستان‌شناسی، مطالعات انجام شده در محوطه‌ها به عنوان حلقه‌های گمشده‌ای در تاریخ شناخته می‌شوند، به ویژه در زمینه روابط بین دو تمدن یا بررسی برخی تمدن‌ها. به همین دلیل، نقشه باستان‌شناسی کشور به مطالعات بیشتری نیاز دارد تا این مسائل گمشده شناسایی و تحلیل شوند.

وی با اشاره به این نکته که تا پیش از شناسایی محوطه هخامنشی در گناباد، هیچ اطلاعی از حضور این تمدن در این منطقه نداشتیم، گفت: اگرچه قنات قصبه به دوران هخامنشی مربوط می‌شود، اما از وجود یک تمدن یا شهری که در این منطقه سکونت داشته، بی‌خبر بودیم. اخیراً کارشناسان شهرستان در بررسی‌های خود به این نتیجه رسیدند که این محوطه وجود دارد و هخامنشی‌ها در گناباد سکونت داشته‌اند و آثاری نیز از آنها پیدا شده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان گناباد با تأکید بر اهمیت شناسایی حلقه‌های گمشده در تاریخ کشور گفت: اگر بخواهیم قدمت گناباد را از ۵۰۰۰ سال به ۷۰۰۰ سال قبل‌تر برسانیم، این محوطه‌ها می‌تواند به مطالعات تاریخی کمک شایانی کند.

وی در ادامه با ابراز تأسف از عدم تخصیص اعتبار برای انجام مطالعات محوطه‌ها در گناباد، اظهار کرد: تنها یک اعتبار تجمیعی برای محوطه‌های استان وجود دارد که بر اساس اولویت‌ها برای کاوش‌ها و حفاری‌ها تخصیص می‌یابد و این مبلغ نیز بسیار اندک است.

محمودی با اعلام اینکه در حال حاضر از توان خیرین و حوزه دانشگاهی بهره‌برداری می‌کنیم، ادامه داد: در تمامی کشور شاهد حفاری‌های غیرمجاز هستیم که به آثار و محوطه‌ها آسیب‌های جدی وارد می‌کنند و این مشکل تنها مختص گناباد نیست.

وی خاطرنشان کرد: تعداد آثاری که در کشور داریم نسبت به تعداد نیروهای یگان حفاظت بسیار زیاد است و اعتبارات نیز بسیار کم هستند. با این حال، برای حفاظت از آثار از توان نیروهای مردمی، انجمن‌های میراث فرهنگی، نیروی انتظامی، بسیج و سپاه پاسداران استفاده می‌کنیم.

محمودی با اشاره به شناسایی و دستگیری یک گروه حفاری غیرمجاز اخیر، تصریح کرد: متأسفانه این افراد تبرئه شدند؛ قوانین قدیمی و به ‌روز نشده در برخورد با متخلفان بازدارنده نیست و این یکی از عوامل اصلی است که حفاران غیرمجاز به راحتی در کشور فعالیت می‌کنند و تبلیغ گنج‌یاب، دستگاه فلزیاب و برگزاری کلاس‌های آموزشی آنلاین می‌کنند.

وی افزود: در غرب و شرق کشور افرادی وجود دارند که به راحتی فعالیت می‌کنند، اما متأسفانه برخورد جدی با این افراد انجام نمی‌شود. با این حال، با گزارش‌های به موقع مردمی، محیط و پهنه‌های گناباد برای حفاران غیرمجاز ناامن شده است.

از میان ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی ‌شده در گناباد، ۱۷۷ اثر در فهرست ملی به ثبت رسیده‌اند. در این بین، قنات قصبه، نمایانگر شاهکاری بشری و نشانی از تلاش و سخت‌کوشی مردم کویر در دستیابی به آب و زندگی در این منطقه از دوران هخامنشی به جا مانده است.

محوطه‌های تاریخی که هنوز شناسایی و مطالعه نشده‌اند

با وجود این غنای تاریخی، چالش‌های متعددی در زمینه حفاظت و نگهداری از این آثار وجود دارد. کمبود اعتبارات و نیروی انسانی متخصص، بی‌توجهی به حفاظت و تهدیدات ناشی از حفاری‌های غیرمجاز، همه و همه به خطر افتادن این گنجینه‌ها را به دنبال دارند. به همین دلیل، ضرورت انجام مطالعات باستان‌شناسی منظم و تخصیص منابع مالی کافی، برای شناسایی و حفاظت از این آثار بیش از پیش احساس می‌شود.

فرماندار گناباد، با تأکید بر اهمیت و ارزش آثار تاریخی این شهرستان، تصریح کرد: این گنجینه‌ها باید به عنوان میراث ملی مورد توجه قرار گیرند و در این راستا تخصیص اعتبار ویژه برای انجام مطالعات باستان‌شناسی و حفاظت از این آثار ضروری است.

محمد زارعی، با اشاره به نقش حیاتی آثار تاریخی در شکل‌دهی هویت فرهنگی شهرستان، بر لزوم انجام مطالعات باستان‌شناسی بیشتر تأکید کرد و گفت: این آثار نه تنها نمایانگر تاریخ ما هستند، بلکه می‌توانند به عنوان محرکی برای توسعه گردشگری نیز عمل کنند.

وی با بیان اینکه بسیاری از محوطه‌های تاریخی گناباد هنوز به ‌طور کامل شناسایی و مطالعه نشده‌اند و تخصیص اعتبار برای این مطالعات می‌تواند به شناسایی ظرفیت‌های پنهان این منطقه کمک کند، خاطرنشان کرد: این پژوهش‌ها نه تنها به حفاظت از آثار کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به بهبود برنامه‌ریزی‌های گردشگری و افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت این میراث‌ها منجر شود.

فرماندار گناباد در ادامه به چالش‌های موجود در حفاظت از این آثار اشاره کرد و گفت: کمبود اعتبارات و نیروی انسانی متخصص از جمله مشکلاتی است که ما با آن مواجه هستیم. از سویی برای حفاظت مؤثر از آثار تاریخی، نیاز به همکاری و حمایت بیشتری از سوی نهادهای دولتی و سازمان‌های مربوطه وجود دارد.

وی با تأکید بر اهمیت حفاظت از آثار تاریخی این شهرستان، اعلام کرد: امکانات و اعتبارات کنونی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای حفاظتی باشد و باید به ‌طور جدی به این مسئله پرداخته شود.

زارعی، هشدار داد: بی‌توجهی به میراث تاریخی می‌تواند منجر به تخریب تدریجی این آثار شود و فرسایش طبیعی و عوامل انسانی همواره این گنجینه‌ها را تهدید می‌کند.

آثار تاریخی این شهرستان، نه تنها گواهی بر هویت فرهنگی و تاریخی آن، بلکه نشانه‌هایی از تلاش‌ها و دستاوردهای نسل‌های گذشته است. شهرستان گناباد، با پیشینه‌ای غنی و آثار باستانی متنوع، به عنوان یکی از مراکز مهم تاریخی ایران شناخته می‌شود.

وی با بیان اینکه حفاظت از این آثار در واقع حفاظت از هویت تاریخی و فرهنگی ملت ایران است، از دستگاه‌های دولتی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و استانداری خراسان رضوی درخواست کرد تا با تخصیص اعتبارات ویژه، شهرستان را در حفاظت از این میراث ارزشمند یاری کنند.

فرماندار گناباد، همچنین از برنامه‌های آتی برای حفاظت از محوطه‌های تاریخی خبر داد و گفت: در صورت تخصیص اعتبار، برنامه‌ریزی برای تعیین عرصه و حریم محوطه‌های تاریخی، مرمت اضطراری آثار در معرض خطر و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری در دستور کار قرار خواهد گرفت.

وی جلب مشارکت مردم در حفاظت از آثار تاریخی را ضروری دانست و تأکید کرد: بدون همراهی مردم، موفقیت در این زمینه ممکن نخواهد بود. مشارکت مردم در حفاظت از این گنجینه‌ها می‌تواند به تقویت احساس مسئولیت اجتماعی و درک عمیق‌تری از تاریخ و فرهنگ این منطقه کمک کند.

زارعی در ادامه بر نقش کلیدی گردشگری در رونق اقتصادی این شهرستان تأکید کرد و گفت: با ایجاد زیرساخت‌های مناسب و معرفی آثار تاریخی، می‌توانیم گردشگران بیشتری را جذب کنیم و در نتیجه، فرصت‌های شغلی جدیدی برای جوانان ایجاد کنیم.

فرماندار گناباد اظهار کرد: با همت جمعی می‌توانیم شهرستانی بسازیم که نه تنها به تاریخ و میراث فرهنگی خود افتخار کند، بلکه به عنوان یک الگو در حفاظت از فرهنگ شناخته شود. این گنجینه‌های تاریخی باید برای نسل‌های آینده حفظ و نگهداری شوند.

گناباد تنها یک شهرستان عادی نیست، بلکه یک آرشیو گسترده از تاریخ ایران است که صفحات بسیاری از آن هنوز ورق نخورده باقی مانده. هر یک از این محوطه‌های شناسایی‌ نشده می‌توانند کلیدی برای گشودن رازهای تمدن‌های کهن، از هخامنشیان تا ساسانیان و دوره‌های پس از اسلام باشند. بدون توجه فوری و تخصیص منابع لازم، این حلقه‌های گمشده تاریخ ایران، به جای آنکه در صفحات کتاب‌های تاریخی جای بگیرند، به تدریج در زیر خاک فراموشی نابود خواهند شد.

با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی شهرستان گناباد، لازم است که اقدامات جدی برای شناسایی، حفاظت و مرمت آثار تاریخی صورت گیرد. این نه تنها به حفظ هویت فرهنگی و تاریخی مردم کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان یک محرک برای توسعه گردشگری و رونق اقتصادی شهرستان عمل کند. حفاظت از این گنجینه‌های تاریخی نه تنها مسئولیت دولت و نهادهای مربوطه، بلکه وظیفه‌ای اجتماعی است که نیازمند مشارکت همگانی برای آینده‌ای روشن و پایدار است.

انتهای پیام