حمید خاورزمینی در گفت‌وگو با ایسنا، مطرح کرد: چندبار در طول تاریخ اتفاق افتاده که عزم و اراده جدی برای ملیت سازی اتفاق افتاده است، به عنوان مثال آشتی دادن شعائر ملی و مذهبی در دوران صفویه برای ملیت سازی البته به مفهوم پیشامدرن بود و مقداری نیز توانست کشور را سروسامان دهد.

وی با بیان اینکه نیاز داریم ملیت شکل بگیرد تا بسیاری از مشکلاتمان را حل کنیم، تصریح کرد: در دورانی که پدیده های مدرن تبلور بیشتری داشتند نتوانستیم ملیت سازی انجام دهیم، ورود پدیده های پست مدرن نیز به صورت معدود و محدود خط کشی های موجود را بهم ریخت و ملیت سازی را دچار چالش کرد.

خاورزمینی تبیین کرد: فرهنگ یک جامعه فرای افراد آن جامعه است، «آگوست کُنت» یک جمله ای دارد که اکنون در مباحث روانشناسی هم در رابطه با این مسئله کار می کنند و آن این است که جامعه بیش از آن که به وسیله زنده ها اداره شود، به وسیله مردگان اداره می شود یعنی نقش اجداد ما در رابطه با اتفاقاتی که امروز می افتد در برخی موارد به مراتب بیشتر از نقش خود ما است و حتی خود ما هم به نوعی متأثر از گذشته و ژن های فرهنگی هستیم.

وی با بیان اینکه در جامعه نهادهایی وجود دارند که در واقع فرهنگ پدیده های سنت، مدرن و پست مدرن را ترویج و بازتولید می کنند و حتی بخشی از این نهادها در داخل مرزهای جغرافیایی ما نیستند، ادامه داد: مدرنیسم به عنوان یک موجود خارجی وارد جامعه ایران شد و یک پدیده داخلی نبود؛ مدرنیسم متأثر از اتفاقاتی بود که در فضای بین المللی به وجود آمده بود و اگر انقلاب صنعتی در اروپا رخ نمی داد شاید سبک و سیاق حکومت قاجاریه به همان سبکی که بنیانگذاران آن یعنی آقامحمدخان و فتحعلی شاه قاجار دنبال می کردند، ادامه داده می شد و مسئله خاصی هم اتفاق نمی افتاد.

این مدرس دانشگاه افزود: هنگام وارد کردن پدیده های مدرن به ایران، روح مدرنیته را نداشتیم و فقط ظواهر آن را وارد کردیم البته برخی معتقدند این ظواهر می تواند روح را تولید کند که این مسئله به چالش تقدم عینیت بر ذهنیت یا ذهنیت بر عینیت بازمی گردد که صحبت های صاحب نظران در این زمینه قابل تأمل است که بعداً اندیشه آن توسط افرادی وارد شد.

وی اعلام کرد: آنچه در فرهنگ گذشته ما وجود داشته سنت بوده اما این سنت با آن تلقی از سنت که در اروپا وجود داشت، متفاوت است البته این دو باهم شباهت هایی دارند اما معادل هم نیستند. در اروپای قرون وسطی، کتاب مقدس و آنچه در حوالی و حواشی آن بود به عنوان سنت شناخته می شد اما سنتی که ما در ایران داریم فقط شامل کتاب مقدس نمی شود و باورهای دوران باستان ایران حتی دوران میترائیسم را هم دربرمی گیرد.

خاورزمینی افزود: ۳۰۰ سال در اروپا طول کشید تا بتوانند محوریت را از کتاب مقدس بگیرند و سنت را کنار بگذارند اما در ایران سنت معادل کتاب مقدس نیست و یک مجموعه بسیار پیچیده است، از سویی متن و برخی از بخش های قرآن امروز به عنوان مخالفت با سنت تأویل می شود که قرآن با سنت پرستی مخالفت دارد و از سویی نیز در بخش هایی خود سنت ایران هم با هم تعارض دارند؛ به عنوان مثال در آغاز یک سال خورشیدی در دوران صفویه جشن نوروز و روز عاشورا باهم مقارن بودند، اگر عاشورا را به عنوان یکی از توابع کتاب مقدس درنظر بگیریم یک چالش اساسی برای فرهنگ حکومتی آن روز ایران ایجاد کرده بود چراکه صفویه تلاش می کرد فرهنگ ایرانی را بازسازی کند و آن را با مذهب تشیع بیامیزد.

وی با بیان اینکه سنت ما نیز مانند فرهنگ امروزی ما مجموعه ای از عناصر فرهنگی متفاوت و متضاد است که بعضاً باهم همزیستی پیدا کردند و در برخی اوقات نیز می بینیم به عناصر ملی فرهنگ ایران باستان تاخته می شود در حالیکه خود آن عناصر شامل سنت می شوند، تصریح کرد: سبک زندگی مردم به شکلی بوده که با شرایط سازگار می شدند و این سازگاری در اثر جبر، انتخاب یا نوع فرهنگ سازگارانه ایرانی بوده اما سنت یکدست با محوریت و مرکزیت واحدی نداشته و نداریم و بعضاً دچار پارادوکس ها و تعارض هایی هم می شویم که این تعارض ها در لایه های مختلف جامعه قابل مشاهده است.

این جامعه شناس تبیین کرد: شاید امروز تصور شود در جوامعی که آزادی های اجتماعی بیشتری وجود داشته مذهب تأثیر کمتری داشته است اما باطن امر این است که همین آزادی های اجتماعی مبتنی بر مذهب رایج بوده بنابراین آنچه به عنوان اعتقادات و باورهای یک نظام سیاسی وجود دارد، بسیار مهم است. در جامعه ما همواره تعارض هایی میان مذهب غالب و باورهای دیگر سنت وجود داشته است. در تاریخ اجتماعی ایران می بینیم تمام تغییرات اجتماعی رنگ و بوی مذهب داشته و همه به دنبال آن بودند به نوعی سنت را در این بحث شریک کنند و این سنت الزاماً سنت مبتنی بر مکتب رسمی نبوده است.

وی خاطرنشان کرد: مواجهه ایران با دنیای مدرن یک مواجهه کاملاً گزینشی بود، برخی در تحلیل های سیاسی و اجتماعی خود به مسائل نظامی توجه نمی کنند و صرفاً وارد مسائل فرهنگی می شوند به همین علت است که حرف آنها هیچ وقت به نتیجه نمی رسد چراکه عناصر قدرت را درنظر نمی گیرند. وقتی ایران به سمت و سوی آن رفت که با دنیای مدرن آشنا شود و از پدیده های آنها استفاده کند مهمترین پدیده ای که بر آن تأکید داشت استفاده از توپخانه بود، توپ های مدرنی که در اروپا به وجود آمده بود، نخستین طلب ایران از دنیای مدرن بود. ایران می خواست مدرن شود تا بتواند در برابر روسیه بهتر بجنگد و در اینجا کاملاً موضوع جنگی، نظامی و خشن بود و به همین علت است که اگر بخواهیم تحلیل ها را به موضوعات لطیف منحصر کنیم تحلیلمان کامل نخواهد بود.

این جامعه شناس در ادامه تأکید کرد: ما دنبال این نبودیم که ببینیم چرا اروپایی ها توانستند توپ بسازند؟ این اندیشه از کجا آمده؟ لابراتوار، آزمایشگاه یا تولید ادوات صنعتی چیست؟ ما فقط می خواستیم اسلحه داشته باشیم تا با روس ها بجنگیم. در آن زمان پدیده هایی مانند توپخانه، دوربین عکاسی یا تلگراف فقط براساس نیاز وارد ایران شدند و این سوالات که چرا اروپا به خوبی می تواند توپ، دوربین عکاسی و تلگراف بسازد، سوالاتی بود که بعدها در ذهن اندیشمندان به وجود آمد.

وی با بیان اینکه دنیای مدرن ما کاملاً وارداتی و گزینشی است، گفت: اگر افرادی نیز به صورت اندیشه ای به آن پرداختند تدبیرگر امور جامعه نبودند بلکه اندیشمندان منفرد یا اشخاصی بودند که جلوتر از بقیه فکر می کردند اما تصمیم گیر نبوده و قدرتی هم نداشتند. نگاه ما از روز اول به ظاهر پدیده های مدرن بود، ایران به دنبال چگونگی ساخت توپ نبود بلکه به دولت فرانسه می گفت به ما توپ بدهید و نحوه استفاده از آن را نیز به ما بگویید.

خاورزمینی در رابطه با دیدگاه‌هایی که در برخورد ایران با دنیای مدرن به وجود آمد، توضیح داد: در برخورد ایران با دنیای مدرن دو دیدگاه وجود داشت؛ یکی اینکه گزینش انجام دهیم و عناصری که به درد ما می خورند را انتخاب کنیم، برخی نیز مانند سیدحسن تقی زاده می گفتند فکر، اندیشه، ظاهر و نگاه باید به صورت کامل مدرن باشد البته بینابین اینها نیز صدها نظر طیفی وجود داشت.

وی با بیان اینکه سنت ما پدیده یکدستی نیست که محوریت داشته باشد و بتوان همه چیز را با آن اندازه گرفت، ما خط کشی های قبل از اسلام، اسلامی و ایرانی- اسلامی داریم که معیار آنها باهم متفاوت است، افزود: اوج تبلور دنیای مدرن در ایران به زمان پهلوی دوم بازمی گردد که جلال آل احمد از آن به عنوان «غرب‌زدگی» تعبیر می کند اما در آن زمان هم همچنان سنت وجود دارد و هم به مسائل ایران پیش از اسلام و هم دوران ایران اسلامی توجه می شود و عناصر سنتی آن دوران پدیده حاشیه ای نبوده و جزء پدیده های اصلی به شمار می رفتند. در آن زمان برگزاری جشن های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی و تبلیغات زیارت امام رضا(ع) به گونه ای بود که می شود گفت این کارها امر محوری بوده و این رفتارها هر علتی اعم از ریا، اجبار یا هر چیز دیگر تبلیغ می شد، یعنی مهم بود و در جامعه تاثیرگذار.

این مدرس دانشگاه اظهار کرد: بسیاری از افرادی که در مورد انقلاب اسلامی صحبت می کنند می گویند این پدیده یک انقلاب فرهنگی بوده و هرکس از تغییرات فرهنگی برداشتی متفاوت دارد اما بسیاری از نهضت هایی که در ایران وجود داشتند به بازگشت به خویشتن معتقد بودند. بازگشت به کدام خویشتن مسئله ای بوده که همیشه برای ما وجود داشته است؟ ما می خواهیم به چه چیزی بازگردیم؟ خود این مسئله مهمی است و هیچ کس جواب دقیقی برای آن ندارد و تنها جواب مشترک که همه افراد می گویند این است که ما می خواهیم به زمان ایران قدرتمند برگردیم.

وی با اشاره به اینکه بازگشت به خویشتن خیلی وقت ها اتفاق افتاده و یکی از عوامل مفروض در ریشه های انقلاب اسلامی این است که افراد تاب آوری و تحمل پدیده های مدرن را نداشته اند، افزود: آنچه در دنیای مدرن طی ۲۰۰ سال به تدریج جا افتاد برای ما طی ۵۰ سال رخ داد، ما الان در شرایطی هستیم که تغییرات را پذیرفتیم و تاب آوری اذهان در برابر تغییر زیاد شده اما در گذشته به این شکل نبوده است.

این جامعه شناس با بیان اینکه تغییرات اجتماعی در غرب هم با سهولت نبوده است، توضیح داد: برای این کار، زمان، انرژی و خون های زیادی صرف شده است. در اروپا بعد از فروپاشی حکومت روم باستان، رنسانس آغاز شد و بزرگترین دستاورد رنسانس از نظر باوری بحث پروتستانتیسم است که پدران فکری به نام کالوین و لواتر را دارد اما مسئله ای که از آن غافل می شوند، قدرت است. رواج پروتستانیسم به علت قدرت شاهزاده های اروپایی و حمایت آنها بود.

خاورزمینی تصریح کرد: از نظر تاریخی، اروپا در دهه ۷۰ وارد دنیای پست مدرن شد و در این زمان ۱۰ ساله تا انقلاب اسلامی برخی عناصر آن وارد ایران شد که از آن به عنوان پدیده پست مدرن نام برده نمی شد بلکه یک پدیده غربی در تضاد با سنت بود که بیشتر خود را در روابط اجتماعی نشان می داد.

وی با بیان اینکه یکی از ویژگی های پدیده های مدرن این است که در همه چیز دنبال مرزبندی‌های دقیقی است، توضیح داد: دنیای پست مدرن این ویژگی را قبول ندارد، پست مدرن درهم شکستگی خط های منظم دنیای مدرن است، مرزها قاطی می شود و اساساً مرزبندی ها فرو می ریزد و از نظر فکری دوران مدرن یعنی خط کشی کردن و جدا کردن حوزه ها از هم که حتی در تقسیم کشورهای آفریقایی نیز این مرزبندی های دقیق و خط کشی شده مشاهده می شود.

این جامعه شناس با تأکید بر اینکه نقطه شروع و اتکا برای حل مشکلات جامعه ملیت سازی است، بیان کرد: بسیاری از چالش های موجود در تضاد امت محوری یا ملت محوری است، هر چند امت امتی نیست که در نصوص قرآن کریم آمده بلکه متأثر از زمان، مکان و اراده قدرت است.

خاورزمینی تبیین کرد: سنت آنقدر قوی بوده که قدرت را مجاب کرده تا جلوی مدرنیزاسیون را در برهه هایی از تاریخ بگیرد و تمام مسائل ما روی هم انباشته شده به صورتی که حتی برخی روشنفکران ما در دنیای مدرن گیر کرده اند و برخی اندیشه های پست مدرن را از آن جهت که با نگاه انتقادی به قوانین مدرنیسم می نگرند، خرافی و واپس گرایانه می خوانند.

وی در پایان گفت: باید بدانیم دیگر واقعیت های جامعه واقعیت های مدرن نیست و فرامدرن است که برخی اوقات به سنت نزدیک تر است؛ این به معنای بازگشت به سنت نیست بلکه این همان مفهومی است که «آنتونی گیدنز» انگلیسی به آن می پردازد و می گوید سنت ها را نباید دور انداخت، اگر به درد می خورند باید آنها را نگه داشت، اگر نه بایگانی کرد. او توسعه را مانند چرخ توسعه به ارابه جاگرنات تشبیه می کند که حرکت می کند و ترمز ندارد، ممکن است افرادی را زیر کُند یا راه را برای افراد دیگر باز کند اما روحیه محافظه کار انگلیسیش باعث می شود به افکارش رنگ و بوی پست مدرن ندهد در حالیکه مدت ها سمت مشاور تونی بلر در کاخ نخست وزیر بریتانیا را در این دوران داشته و به سیاست های کلان می پرداخته است.

انتهای پیام