تبریز، شهری با قدمت طولانی در تاریخ فرهنگ و هنر کشورمان است. شهری که مملو از خانه‌های تاریخی و آثار برجا مانده از گذشتگان دور و دراز بوده و امروز پاسداشت این هویت، امری ضروری و اجتناب ناپذیر برای ما تلقی می‌شود.

وقتی صحبت از تاریخ و فرهنگ می‌شود، نام درخشان تبریز در قله‌های افتخار فرهنگ می‌درخشد اما اکنون شاید بتوان این جایگاه والای شهر اولین‌ها را با نگهداشت آثار تاریخی گذشتگان زنده کرد و در این راستا وظیفه اداره کل میراث فرهنگی به عنوان متولی این بخش تاریخ شهر بیشتر به چشم می‌خورد.

در تور رسانه‌ای که اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی برگزار کرد، نیم نگاهی به پروژه‌های تاریخی شهر تبریز شده تا بتوان قطره‌های امید احیای هویت تاریخی شهر اولین‌ها را مشاهده کرد.    

خانه تاریخی «فتح اله یف»

ناصر زواری، ناظر بنای تاریخی «فتح اله یف» در جمع خبرنگاران، اظهار کرد: این خانه تاریخی دارای سه طبقه با نمای گچ بری بوده که از یک طرف به سمت محوطه ارگ علیشاه و از طرف دیگر به خیابان امام خمینی(ره) منتهی می‌شود و این ساختمان در زمان ایجاد خیابان امام خمینی(ره) و دوره معاصر احداث شده است.

وی افزود: مرمت این بنای تاریخی در طول سه فصل انجام شده که پیمان کاران مختلفی در طول این مدت در عملیات خاکبرداری و تعمیرات این خانه حضور داشته‌اند. قبلا قسمتی از کف ساختمان به خاطر برداشتن دیوارهای باربری و جایگزین کردن آهن آلات با مرور زمان دیوارهای باربر طبقه اول نشست کرده بود و لازمه آن از نظر مرمت‌گران این است که دیوارها به حالت اولیه خود بازگردد که مستلزم هزینه زیادی است.

زواری ادامه داد: در طول این مدت در نمای بیرون و حیاط و نمای خارجی ساختمان اقداماتی را انجام داده‌ایم و ایوانی که تخریب شده بود با توجه به عکس قدیمی، دوباره بازسازی شده و عملیات گچ بری این بنای تاریخی هم ادامه پیدا خواهد کرد.

وی گفت: فتح اله یف یکی از تاجران تبریز بوده و در ساخت این بنای قدرتمند از معماران روسی استفاده کرده است و با تلفیق معماری ایرانی و روسی این عمارت را به اتمام رسانده است. این بنای تاریخی قبل از انقلاب به عنوان مهمان پذیر و بعد از انقلاب به عنوان گاراژ استفاده می‌شود.

ناظر این بنای تاریخی افزود: مساحت کلی این عمارت  800 متر مربع بوده و در دوره پهلوی اول ساخته شده است و در تملک مصلی قرار دارد؛ خانه تاریخی فتح اله یف در دهه 80 به ثبت ملی رسیده است.

وی با بیان این‌که در طول مدت چهار سال بیش از یک میلیارد صرف هزینه‌های این بنای تاریخی شده است، گفت: اعتبار لازم برای ادامه مرمت این بنا سه میلیارد تومان بوده و تخصیص یافته اما هنوز جذب نشده است و با تامین اعتبارات، عملیات مرمت خانه فتح اله یف به اتمام خواهد رسید.

ربع رشیدی تبریز

محمد رحمت پور، مسئول باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی هم در بازدید از محوطه ربع رشیدی، در جمع خبرنگاران، افزود: ربع رشیدیه در دوره ایلخانی ساخته شده و اتفاقات زیادی بر سر این محوطه باستانی آمده است. بنای برجا مانده از این دانشگاه، در سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

وی افزود: محوطه ربع رشیدی در سال ۱۳۷۴ توسط یکی از همکاران باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی تعیین حریم شده و  به خاطر مسائل جنگ و ساخت و ساز ساختمانی که زیاد شده بود، در مدت چهار فصل، مباحث دیوارکشی، ساماندهی، کاوش و نقشه برداری برای تعیین عرصه و حریم انجام گرفت.

وی با بیان این‌که ربع رشیدی تبریز در سال ۱۳۹۸ به عنوان پایگاه رشیدیه ثبت شده است، ادامه داد: یک تفاهم نامه چهار جانبه با حضور یک دانشگاه باستان شناسی از آلمان، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، میراث فرهنگی و پژوهشگاه وزارتخانه انعقاد شده که در این راستا هیات باستانی مشترک آلمانی و ایرانی در منطقه ربع رشیدی کاوش انجام داده و پرونده این بنا برای ثبت در فهرست میراث‌ فرهنگی جهان اسلام (آیسسکو) ارسال شده است.

رحمت پور افزود: در کاوشی که با هیات باستان شناسی آلمانی انجام گرفت، آثاری مانند آب انبارها و محل تقسیم آب و وجود سامانه هیدرولیک تاسیسات آبی این شهرک قطعی شد اما شیوع بیماری کرونا باعث تعطیلی کارگاه‌های کاوشگری ربع رشیدی و اعزام نشدن کاوشگران آلمانی شد ولی فعالیت‌های این کارگاه در تیرماه سالجاری بر اساس توافقات انجام گرفته با طرف خارجی شروع خواهد شد.

این مسئول باستان شناسی افزود: عرصه کنونی محوطه ربع رشیدی ۱۳ هکتار بوده که در سال ۷۴ حریم و عرصه آن تعیین شده است اما با توجه به ساخت و سازهایی که در منطقه انجام گرفته، این عرصه نیازمند تجدید نظر است.

وی ادامه داد: از اعتبارات سال ۲۰۱۸ حدود ۱۸میلیارد تومان صرف تملک خانه‌های محوطه ربع رشیدی شده است و اکنون به علت کمبود اعتبارات سه واحد مسکونی باقی مانده که با تامین اعتبار تملک آن‌ها نیز انجام خواهد گرفت.

وی با بیان این‌که از مهم ترین آثار ربع رشیدی، وقفنامه خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است که به ثبت جهانی رسیده و در کاخ موزه گلستان نگه داری می‌شود، گفت: اساس غفلت ساخت و سازها در محوطه ربع رشیدی در دهه ۶۰ انجام گرفته که از جمله آن می‌توان به ورود پمپ بنزین و چمن مصنوعی به حریم ربع رشیدی اشاره کرد.

وی تاکید کرد: در سال ۱۳۹۸ به خاطر این‌که ضایعات و پساب‌های روغنی و نفتی از سمت پمپ بنزین به داخل محوطه ربع رشیدی سر ریز می‌شد، بر اثر جوشکاری در مقداری از محوطه، آتش سوزی اتفاق افتاد.

بهرام آجورلو، رئیس دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز در تشریح برج‌ها و  بناهای داخل محوطه ربع رشیدی، بیان کرد: در سال ۱۳۹۵ پروتکل بین‌المللی ربع رشیدی شکل گرفت که با مشارکت معاونت میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پایگاه پژوهشی ملّی ربع رشیدی، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، مؤسسه باستان‌شناسی آلمان و شهرداری کلانشهر تبریز ساختار پژوهشی ربع رشیدی در ابعاد بین‌المللی و با هدف هدایت پروژه به سوی ثبت این اثر ملّی در یونسکو تشکیل یافت. 
 
وی افزود: ربع رشیدی یک محل بی نظیر و بی همتا است و در میراث فرهنگی و معنوی یونسکو اثری مانند این نمی‌توان پیدا کرد که دارای ویژگی‌های میراث فرهنگی و معنوی بوده است.
 
اجورلو گفت: اولین فاز مطالعات باستان شناسی و حفاظتی و مرمتی این محل از سال ۱۳۹۶ با رویکردهای نوین فنی مثل ژئوفیزیک و لیزر اسکن سه بعدی شروع شده و تا سال ۱۳۹۸ بدون وقفه ادامه پیدا کرد و در همین راستا پایگاه ملی میراث فرهنگی ربع رشیدی یونسکو به همت معاونت میراث فرهنگی استان تاسیس و به خاطر شیوع بیماری کرونا در ۱۳۹۹ پروژه موقتا از نظر باستان شناسی حفاظتی تعطیل شد و صرفا به مباحث حفاظتی انتقال پیدا کرد.

وی با بیان این‌که امیدواریم این پروژه تا خرداد ماه سالجاری دوباره احیا شود، افزود: در این مکان دو دوره معماری وجود دارد که شامل دوره معماری فاخر سده‌های هشت هجری قمری و مربوط به دوره خواجه رشید و پسرش  بوده و دیگری دوره متاخر و مربوط به دوره عثمانی‌ها است که تبریز به مدت ۲۰ سال اشغال شده و به قلعه و پادگان تبدیل شده بود.

وی ادامه داد: بر اساس آثار کشف شده، عثمانی‌ها اواسط قرن ۱۱ هجری قمری، این بنا را تخریب کرده و ربع رشیدی کاملا متروک می‌شود تا دوران معاصر که در ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و در سال 1395 با چشم انداز بین المللی یعنی یونسکو و آیسیسکو این پروژه احیا شده و در تلاش هستیم تا این پروژه ادامه پیدا کند.

وی افزود: در این مکان تاریخی یک سایت به نام کاوشگاه ربع رشیدی وجود دارد که آثار دو دوره معماری از آن کشف شده است. با ایجاد کوره آهک سنتی در داخل محوطه، ملات آهکی در آنجا تهیه شده و مرمت قسمت‌هایی که مربوط به ۱۰ سال گذشته است، تجدید نظر یافته و دوباره با پیشنهادات متخصصان، مرمت انجام خواهد شد. 

وی ادامه داد: کانال کشی‌های آبیاری در این منطقه تاریخی پیدا شده که با روش‌های حفاظتی پر شده است تا آسیبی به این کانال‌ها نرسد و بر اساس آنالیزها در دانشگاه هنر اسلامی، مشخص شده که در این منطقه لوله کشی آب شیرین وجود داشته و بر اثر زلزله و برخی تخریبات دیگر پر شده است .

مدیر پروژه بین المللی ربع رشیدی افزود: بین سال‌های ۹۶ تا ۹۸ تعداد 13ترانشه در این منطقه حفر شده که یکی از ترانشه‌ها به نام تل کاشی با کاشی‌های معرق زیادی به رنگ‌های مختلف است. نمونه‌های معرقی کشف شده در این مکان، نشان می‌دهد که این محل، زایش هنر کاشی معرق است که در دوره متاخر ایران آن زمان مشاهده می‌کنیم.

وی در خصوص حفاظت این ترانشه‌ها، افزود: برای حفاظت منطقه تاریخی از روش حفاظت سنتی یعنی کاهگل تخمیر شده استفاده می‌کنیم که اجرای این کار برعهده کارشناسان تحصیل کرده در حوزه مرمت است و سرتیم این گروه نیز جزو گروه بازسازی و مرمت عتبات عالیات در کشور عراق است.

میدان حسن پادشاه 

حسن اسماعیلی، مدیر مجموعه میراث جهانی بازار تبریز در بازدید از مجموعه حسن پادشاه، اظهار کرد: بخشی از مجموعه فاخر حسن پادشاه مدرسه نصریه است و از فضای مخروبه به حالتی کنونی در آمده و با توجه به این که فقط یک هجره در این مجموعه باقی مانده بود، باقی هجره‌ها بعدا بر اساس آن الگو برداری شده و ساخته شده‌اند و به صورت یک پروژه مرمتی طی ۱۵ سال انجام شده است.

وی افزود: مجموعه ای که در ضلع شرقی حسن پادشاه وجود دارد، آثار بر جای مانده از سلسله آق قویولونوها است و قسمت پشت آن که به نمایشگاه عکس تبدیل شده در دهه‌های گذشته مخروبه بوده است یعنی قبلا مدرسه بوده و بعدا به غسالخانه و اکنون به مسجد تبدیل شده است و بقیه آثار در ضلع‌های دیگر بیشتر مربوط به دوره بعد صفویه است.

هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور افزود: فضای سبز و قسمت تاسیسات مجموعه حسن پادشاه به زودی به اتمام می‌رسد تا قابل بهره برداری شود و میدان کنونی در این محل، میدان حسن پادشاه اصلی نبوده و طبق سند نقاشی مینیاتوری، میدان اصلی بسیار بزرگ تر است و اگر بتوانیم این میدان را احیا کنیم کار بزرگی در مجموعه حسن پادشاه انجام داده‌ایم.

خانه سرخه‌ای تبریز

احمد حمزه زاده، مدیر کل اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان نیز در ادامه بیان کرد: برنامه ما برای سال ۱۴۰۲ این است که خانه‌های تاریخی با مشارکت بخش خصوصی، کاربری گردشگری مثل هتل‌های بوتیک و رستوران سنتی داشته باشند و کاربری‌های اداری در این خانه‌ها کاهش یابد.

وی با بیان این‌که تبریز، یکی از شهرهای مملو از خانه‌های تاریخی است، افزود: بالغ بر ۴۰۰ خانه تاریخی در این شهر وجود دارد که همگی قابلیت تبدیل به کاربری گردشگری را دارند.

حمزه زاده افزود: نسبت به یک ساله گذشته در تامین اعتبارات تقریبا ۵۰ درصد افزایش داشتیم و با توجه به تعداد آثار تاریخی، اعتباری که در نظر گرفته شده کم است و تا به حال ۷۰میلیارد تومان گرفته شده است.

وی ادامه داد: در سفر ریاست جمهوری به استان حدود ۲۸۰ میلیارد تومان اعتبار به بخش میراث فرهنگی اختصاص داده شده که در عرض سه سال تخصیص می‌یابد.

انتهای پیام