این قسمتی از صحبت‌های سعید کریمی، دبیر انجمن علمی ستاره‌شناسی دانشگاه صنعتی اصفهان و یکی از دانشجویان با انگیزه و پرتلاش کشورمان است که در خصوص رابطه نوروز و علم نجوم مطرح کرد. کریمی، متولد ۱۳۸۲ شمسی است و از سال ۱۳۹۵، یعنی از ۱۳سالگی به قلمرو نجوم وارد شده. وی هم‌اکنون دانشجوی کارشناسی فیزیک در دانشگاه صنعتی اصفهان است و دبیری انجمن علمی ستاره‌شناسی را در این دانشگاه بر عهده دارد.
کریمی به‌تازگی در ماراتن مسیه نیز که مسابقه‌ای معتبر در علم نجوم و رقابتی رصدی است موفق به اخذ رتبه شده است. دبیر انجمن علمی ستاره‌شناسی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت‌وگو با ایسنا از پیوند نوروز و نجوم صحبت کرد و نکات جالب‌توجهی از نگاه این علم به نوروز را توضیح داد که آن در ادامه می‌خوانید.
آیین باستانی نوروز که قرن‌هاست ما ایرانیان آن را جشن می‌گیریم، از زاویه علم نجوم چگونه درخور تأمل و بررسی است؟ به‌طور مشخص می‌خواهم در خصوص اعتدال بهاری صحبت کنید.
رابطه نوروز و ستاره‌شناسی غالباً در مبحث نجوم کروی مورد بررسی قرار می‌گیرد. کره زمین به‌طورکلی دارای سه حرکت وضعی، انتقالی و تقدیمی است. ما انسان‌ها در جایگاه سرنشینان این سیاره حرکات را احساس نمی‌کنیم، بلکه تنها آثار ظاهری آن‌ها را در آسمان خواهیم دید. حرکت وضعی همان چرخش زمین به دور خودش است که ۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه طول می‌کشد و نتیجه آن پدید آمدن «روز و شب» و «طلوع و غروب ستارگان» است.
به حرکت زمین در مدار به دور خورشید حرکت انتقالی گفته می‌شود که ۳۶۵.۲۵ روز زمان می‌برد و باعث چرخش ظاهری خورشید به دور زمین در پهنه کره آسمان می‌شود. حالتی که این دو حرکت زمین نسبت به یکدیگر دارند موجب به‌وجودآمدن فصل‌ها خواهد شد. در موقعیتی که سیاره ما قرار دارد، صفحه حرکت وضعی و صفحۀ حرکت انتقالی نسبت به هم ۲۳.۵ درجه زاویه دارند. این زاویه یا کج‌بودن باعث می‌شود که در نیمی از سال خورشید زمان بیشتری در آسمان نیمکره شمالی زمین رویت شود و در نیمه دیگر سال کمتر به چشم آید. خط‌های استوای حرکت وضعی و حرکت انتقالی، در دو نقطۀ اعتدال بهاری (گره صعودی) و اعتدال پاییزی (گره نزولی)، متقاطع هستند. در واقع، نوروز یا شروع بهار در نیمکره شمالی زمانی رخ خواهد داد که خورشید در حرکت ظاهری خود در زمینۀ کرۀ سماوی به نقطۀ اعتدال بهاری برسد.
اعتدال بهاری را روی زمین با نام نوروز جشن می‌گیریم، در آسمان دقیقاً چه اتفاقی رخ می‌دهد؟
وقتی می‌گوییم اعتدال بهاری رخ می‌دهد، یعنی مقدار تابش خورشید به دو نیمکره شمالی و جنوبی زمین برابر می‌شود و برابری مدت روز و شب را نیز خواهیم داشت. ولی بلافاصله بعد از این رویداد، مدت‌زمان روز از شب پیشی می‌گیرد و اختلافشان در تاریخ ۳۱ خرداد یا انقلاب تابستانی به اوج می‌رسد.
گاهشماری خورشیدی، تاریخی دارد که از دید مورخان و پژوهشگران همواره مورد تأمل بوده است. از نظرگاه محققان علم نجوم چگونه می‌توان بین آن و نوروز ارتباط برقرار کرد؟ به بیانی دیگر، چه نکاتی در دنیای ستاره‌شناسی وجود دارد که بحث در مورد آن می‌تواند برای درنگ در تقویم خورشیدی هم جالب‌توجه باشد؟
بحث محاسبه گاهشمار خورشیدی بسیار مفصل است، اما نکته‌ای که می‌تواند برای علاقه‌مندان به نجوم جالب باشد، تعداد روزهای هر ماه از سال خورشیدی است. در تقویم رسمی ما ایرانیان که از فروردین شروع می‌شود، ۶ ماه اولیه سال ۳۱روزه و ۵ ماه دوم آن ۳۰روزه است و ماه آخر یا اسفند نیز ۲۹روزه می‌شود که هر ۴ یا ۵ سال یک روز به آن اضافه خواهد شد.
همان‌طور که گفته شد، بر اثر حرکت انتقالی زمین، ما حرکت ظاهری خورشید را هم در آسمان می‌بینیم که در یک سال، یک بار به دور زمین می‌گردد. این مدار ظاهری در کره آسمان را دایرة‌البروج می‌گوییم که از ۱۲ صورت فلکی یا بروج دوازده‌گانه عبور می‌کند.
از طرفی، می‌دانیم که مدار زمین به دور خورشید بیضی است و در نتیجه سرعت حرکت در مدار تغییر خواهد کرد. به‌طور خلاصه زمین در ۶ ماه ابتدایی سرعت کمتری در مدار دارد که موجب ماه‌های ۳۱روزه می‌شود. همچنین برای تکرار شوندگی دقیق تقویم نیاز داریم با اعمال سال‌های کبیسه، دو اختلال جزئی دیگر را نیز برطرف کنیم. یکی آن‌ها تقدیم اعتدالین یا ناشی از حرکت تقدیمی محسوب می‌شود و دیگری اختلاف تناوب انتقالی با مقدار ۳۶۵ روز (۰.۲۵ روز) است.
به لحظۀ تحویل سال از دیدگاه نجومی چگونه می‌شود نگاه کرد؟
محاسبه دقیق لحظۀ تحویل سال یا رسیدن خورشید به نقطۀ فرضی اعتدال بهاری از بحث‌های تخصصی منجمان به حساب می‌آید. این رسیدن در واقع، تعریف سال اعتدالی یا رسمی است که با سال نجومی تفاوت دارد. بر اساس آنچه تاکنون بحث شد، حرکت ظاهری خورشید در آسمان با سرعت تقریبی و متوسط یک درجه در روز خواهد بود. وقتی به لحظات پایانی سال نزدیک می‌شویم، خورشید به‌آرامی در لحظه‌ای دقیق از این نقطۀ فرضی اعتدال گذر خواهد کرد که به این لحظه، شروع سال اعتدالی جدید گفته و با استفاده از معادلات نجوم کروی محاسبه می‌شود.
آیا بر اساس همین محاسبات می‌توان زمان لحظه تحویل سال را نه‌فقط برای یک سال، بلکه برای چند سال آینده نیز تعیین کرد؟
به‌طور دقیق خیر، چون در زمان‌های دورتر امکان اعمال تغییراتی در تقویم و سیستم‌های زمان‌نگاری وجود دارد. همچنین ممکن است تکنولوژی محاسبه دقیق زمان در طولانی مدت دستخوش تغییر شود.
در پایان لطفا بفرمایید که متولی این محاسبه چه کسی است؟ در کشورمان چه سازمان یا مرکزی این زمان را مشخص می‌کند؟
لحظه دقیق تحویل سال توسط موسسات مختلف و به‌طور بین‌المللی محاسبه می‌شود. این محاسبات ممکن است بر اساس استانداردهای مختلفی صورت بگیرد، اما اغلب با استفاده از سیستم‌ها و معادلات زمان‌نگاری دقیق انجام می‌شود. البته باید توجه داشت که اهمیت محاسبه این زمان فقط به ما ایرانیان که نوروز را جشن می‌گیریم منحصر نمی‌شود، بلکه در سراسر دنیا محاسبۀ این زمان مهم است.
انتهای پیام
نظرات