به گزارش ایسنا، امروز ۲۲ مرداد صد و نهمین سالگرد قیام رئیسعلی دلواری و دلیران دشتی و تنگستان علیه قوای انگلیس در سال ۱۲۹۴ است.

اشغالگران پرتغالی و هلندی

بازرگانان اروپایی دیرزمانی بر این باور بودند که با تسلط بر آبراههای مهم و حیاتی جهان می‌توانند به تجارت و کشورگشایی خود رونق دهند. آنان با همین دیدگاه قدرت دریانوردی و کشتی‌های جنگی‌شان را به رخ جهانیان کشاندند و دریاها و آبراههای مهم جهان از جمله خلیج‌فارس را اشغال کردند.

پرتغالی‌ها اولین استعمارگران خارجی بودند که در سال ۸۸۵ شمسی مصادف با قرن شانزدهم میلادی پا در استان‌های هرمزگان و بوشهر گذاشتند و جزایر هرمز و قشم و بندرهای ریگ و گمبرون (بندرعباس) را به اشغال خود درآوردند.

اما طبق اسناد منتشر شده در کتاب «تاریخ عالم آرای عباسی» که درباره تاریخ پادشاهان صفوی است، امامقلی خان از سرداران شاه عباس صفوی و حاکم فارس ۱۱۶ سال بعد در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۱۰۰۱ شمسی با حمایت نیروی دریایی کمپانی هند شرقی و بر اساس عهدنامهِ بین شاه عباس صفوی و پادشاهی بریتانیا، به جنگ پرتغالی‌ها رفت و موفق به بیرون راندن اشغالگران از سه جزیره هرمز، قشم و بندر گمبرون (بندرعباس) شد.

این واقعه تاریخی ۳۸۳ سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۴ شمسی در تقویم رسمی ایران به روز «خلیج‌فارس» نام‌گذاری شد.

۱۳۱ سال بعد یعنی در قرن هفدهم میلادی و در سال ۱۱۳۲ شمسی بار دیگر متجاوزان اروپایی راهی خلیج‌فارس شدند. این بار قشون نیروی دریایی هلند جزیره خارک را اشغال کرد. این جزیره با پایمردی چند ماهه مردم مبارز و سلحشور جزیره و جانفشانی مردم بوشهر آزاد شد.

چنگال باز انگلیسی‌ها

کمپانی هند شرقی و سیاستمداران فریبکار و طماع بریتانیایی که خود را عامل بیرون راندن قشون پرتغال و هلند می‌دیدند به فکر بهره‌مندی از عواید ناشی از اشغال جزایر و سواحل جنوبی ایران افتادند. قشون نیروی دریایی بریتانیا در دوران سلطنت مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه قاجار و طی چهار مرحله سراسر جنوب ایران را به اشغال خود درآوردند.

حمله نظامی نیروی دریایی بریتانیا به استانهای جنوبی ایران و اشغال استان‌های هرمزگان و بوشهر و جزایر ایرانی شمال خلیج‌فارس طی سال‌های ۱۸۳۷، ۱۸۵۶، ۱۹۰۹ و ۱۹۱۵ انجام شد.

توسعه دایره استعمار انگلیسی‌ها در ایران و نفوذ قشون بریتانیایی و اشغال بخش وسیعی از خاک ایران ماهها قبل از آغاز جنگ جهانی اول و از ابتدای قرن بیستم میلادی شدت گرفت. سیاستمداران و تاجران انگلیسی با پرداخت رشوه‌های سنگین امتیاز استفاده از زیربناهای بانکی، نفتی و گازی، معدنی، راه، جنگل‌ها و مراتع، کشتی‌رانی و هوانوردی را از آنِ خود کردند.

آنان با امضای قراردادهای یکطرفه تا پایان انقراض سه پادشاه قاجار و دو پادشاه پهلوی در دربار و دیوان ایران رسوخ کردند و با منصوب کردن مزدوران و جاسوسان فراوان داخلی در ساختار اداری و دیوانی نظام ضربه‌های جبران‌ناپذیری به دربار و دیوان ایران زدند.

اشغال سراسری

با وجود اعلام بی‌طرفی احمد شاه قاجار در جنگ جهانی اول که چهار سال طول کشید اما به دلیل امضای قرارداد پنهانی و محرمانه سن‌پترزبورگ در سال ۱۹۰۷ بین روسیه و انگلیس، نیمه شمال کشور ایران شامل استان‌های خراسان، گرگان، مازندران، گیلان و آذربایجان در تصرف روس‌ها و و نیمه جنوبی ایران شامل استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و کرمان و فارس در اشغال انگلیسی‌ها قرار گرفت و این وضعیت طی سال‌های جنگ یعنی سال های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ اتفاق افتاد.

کشتی‌های جنگی بریتانیا در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ وارد خلیج فارس شدند و شهر بوشهر و سایر شهرها و جزایر مهم جنوب کشور از جمله جزیره خارک، برازجان، تنگستان و دشتی را تصرف کردند. اشغالگران انگلیسی بعد از اشغال سواحل و جزایر جنوبی ایران، سراغ جزیره فاو و شهر بصره و بعد سراسر عراق رفتند.

فتوای مبارز

اشغالگران انگلیسی از موقعیت جنگ جهانی اول نهایت سوءاستفاده را کردند و با شکست امپراطوری عثمانی، ایران و عراق را اشغال کردند. در چنین دورانی آیت‌الله محمدتقی شیرازی ملقب به میرزای کوچک از مراجع ساکن در عراق و از روحانیون استقلال‌طلب این کشور فتوایی با مضمون وجوب نبرد با انگلیسی‌ها صادر کرد.

متن فتوای ایشان به این شرح است: «چون در این ایام عفت فرجام هجوم کفار بر ممالک اسلامیه عینا مشهود و بر احدی مستور نیست پس بر کافه مسلمین لازم و واجب است که کمر حمایت از اسلام را محکم بسته، در مقصد اتحاد و دفاع از استیلا کفار و اعادی دین مالا و روحا و نفسا ساعی و جاهد باشند تا این که بیضه اسلام و ممالک اسلامیه از غلبه کفار، محروس و مشاهد مشرفه و اذان و اقامه و نحو آن‌ها که از شعایر اسلام است، مبدل به کنایس و نواقیس و نحو آنها که از عالیم عبده اوثان است نگردد.»

قیام تنگستان

۵ روز بعد از هجوم انگلیسی‌ها به جزیره خارک، برازجان، تنگستان و دشتی، رئیسعلی دلواری و دلیران دشتی و تنگستان در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۲۹۴ کمر به مبارزه با قوای متجاوز بستند و به این ترتیب جنگ‌های پارتیزانی و نامنظم با قوای انگلیس آغاز شد.

این جنگ‌ها تا تاریخ ۱۱ شهریور ۱۲۹۴ ادامه یافت، اما به دلیل خیانت یکی از نیروهای رئیسعلی دلواری و شلیک از پشت به سرش قیام رئیسعلی ۳۳ ساله نیمه کاره ماند.

رئیسعلی؟

حاصل ازدواج زائرمحمد و شهین در سال ۱۲۶۱ در روستای دلوار از توابع شهرستان تنگستان استان بوشهر متولد شد. پدر و مادر نامش را رئیسعلی گذاشتند.

پدر رئیسعلی به رئیس محمد و معین‌الاسلام، کدخدای دلوار و از طایفه لرهای نورآباد ممسنی و مادرش شهین دختر علی از طایفه فولادی باغک تنگستان بودند.

اگر چه در اسناد سجلی، سند تایید شده‌ای برای تعیین اصالت رئیسعلی وجود ندارد، اما در مصاحبه‌ای که محمود نامور خواهرزاده رئیسعلی در سال ۱۳۷۳ انجام داد رئیسعلی را از طایفه لرِ نورآباد ممسنی معرفی کرد.

نامور در این مصاحبه گفت: «در دوره حکومت زندیه سه برادر به نامهای احمد محمد، حسن محمد و محمد محمد از ناحیه نورآباد ممسنی به استان بوشهر مهاجرت کردند. احتمالا دلیل این مهاجرت، درگیری‌های قبیله‌ای و اختلافات درون ایلی بود.

آنان به ناحیه تنگستان می‌رسند، احمد در روستای دلوار، حسن در روستای چاه‌تلخ و محمد در روستای گلکی ساکن می‌شوند. حسن در همان زمان توسط مباشران خان در قلعه تنگستان کشته شد. محمد نیز بلاعقب بود و فرزندی نداشت و احمد که از نیای رئیسعلی است، صاحب فرزندانی به نامهای عوض، عالی، زایرغلامحسین و زایر محمد می‌شود که همگی از اسلاف رئیسعلی به شمار می‌روند.

آنان هر یک در زمان خود، بزرگ و کدخدای محل بوده و ریاست خاندان و ساکنین منطقه ساحلی تنگستان بودند. بعدها که نام خانوادگی در کشور مرسوم شد، تعیین فامیلی احمدی برای فرزندان احمد تا حدی مبیّن این گفته است.

سواد رئیسعلی در حد سواد مکتبخانه‌ای و خواندن قرآن و حافظ و سعدی و نوشتن اعداد و کلمات فارسی بود. او سخت به فنون نظامی، اسب سواری‌ و تیراندازی علاقمند بود و در این رشته‌ها مهارت و تبحر چشمگیری داشت که همین مهارت در قیام علیه نظامیان انگلیسی موجب غلبه وی در میدانهای متعدد نبرد بر علیه قوای اشغالگر شد.»

رئیسعلی چهار بار ازدواج کرد و از ازدواج سومش یک فرزند به نام عبدالحسین معروف به بهادر و یک نوه به نام گل‌اندام داشت.

موقعیت تنگستان

شهرستان تنگستان منطقه‌ای کوهستانی در جنوب شرقی استان بوشهر است که از جنوب دشتستانِ بوشهر تا ساحل دریا امتداد دارد. این شهرستان شامل تنگستان شمالی به مرکزیت بخش اهرم و تنگستان ساحلی به مرکزیت دلوار است.

رئیسعلی سیاسی

در پی فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان و پناهنده شدن محمدعلی شاه و برخی درباریانش به سفارت روسیه در تهران، رئیسعلی دلواری به همراه گروهی از تفنگچیانش در جنوب کشور به این قیام ملی پیوست و در سال ۱۲۸۸ شهر بوشهر را از سلطه حاکم منصوب محمدعلی شاه آزاد کرد و اداره گمرک شهر را تصرف کرد.

به دنبال این تصرف، تجار و بازرگانان انگلیسی که امتیاز ورود و خروج کالا در جنوب ایران را در اختیار داشتند احساس خطر کردند و از بیم از دست رفتن منافع سرشار در ایران خواستار سرکوب قیام انقلابیون شدند. قشون نظامی انگلیس نیز دست به اسلحه شدند و حدود پنج سال با دلیران دشتی و تنگستان درگیر جنگهای نامنظم و پارتیزانی شدند. این وضعیت تا جنگ جهانی اول در مرداد ۱۲۹۳ ادامه داشت.

در کشاکش درگیریهای پارتیزانی و حضور پررنگ‌تر نیروهای نظامی انگلیس در جنوب کشور، انقلاب بلشویکی در اسفند ۱۲۹۵ در روسیه اتفاق افتاد که این انقلاب شش سال این کشور را درگیر خودش کرد به همین دلیل قشون روس از شمال ایران خارج شدند.

خروج قشون روس از شمال ایران موجب آزادی عمل نظامیان انگلیسی در دربار و دیوان قاجار و گسترش آنها به بخش های مرکزی و شمالی علاوه بر بخش جنوبی کشور شد.

تعداد نیروهای انگلیسی در ایران به حدی زیاد شد که دولت وقت این کشور برای رساندن آذوقه و مهمات در جنگ جهانی اول مجبور شد چند خط آهن چند دهه کیلومتری در جنوب و مرکز ایران احداث کند تا مهندسان و نظامیانش از طریق خطوط راه آهن جنوب تردد راحت‌تر و سریع‌تری به سراسر ایران داشته باشند.

کولاک رئیسعلی

در همین زمان دلیران دشتی و تنگستان نیز بر شدت حملات خود بر علیه انگلیسی‌ها افزودند. در یکی از شبیخون‌ها که در تاریخ ۲۱ تیر ۱۲۹۴ رقم خورد، دو ژنرال بلندپایه انگلیسی همراه با دهها سرباز انگلیسی و هندی کشته شدند. این اتفاق باعث خشم پادشاهی و دولت وقت انگلیس و ورود شبانه قشون نظامی تازه نفس این کشور در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ به جنوب ایران و اشغال بوشهر شد.

اشغالگران انگلیسی پنج روز بعد در تاریخ ۲۲ مرداد به روستای کوهستانی دلوار یورش بردند اما بدون هیچ مقاومتی روستای مذکور را تصرف کردند اما تنگستانی‌ها با پیش‌بینی این حرکت نظامی انگلیسی‌ها روستا را تخلیه کرده بودند. نیروهای انگلیس نیز خانه‌های مردم را ویران کردند و نخل‌های خرما را از بین بردند و دست به ترورهای کور زدند.

مقدمه قیام

دلیران دشتی و تنگستان در مدت درگیری و جنگ با نیروهای انگلیسی روزها در مخفیگاه‌های‌شان استراحت می‌کردند و شب‌ها به نیروهای انگلیسی یورش بردند و به قوای متجاوز انگلیسی تلفات انسانی و نظامی وارد کردند.

دو ماه قبل از آن که قوای انگلیس بوشهر را اشغال کنند، ژنرال کاکس، کنسول انگلیس در جنوب ایران نامه‌ای به شیخ‌ محمدحسین برازجانی، مجتهد با نفوذ دشتستانی نوشت که جواب آن نامه انگیزه قیام رئیسعلی دلواری شد.

کنسول انگلیس در این نامه از آیت‌الله برازجانی خواست با استفاده از نفوذش در جنوب کشور از آشوب و قیام احتمالی انقلابیون علیه اشغالگران جلوگیری کند.

او در این نامه هشدار داد از دشمنی با پادشاهی انگلیس نه تنها سودی عاید کسی نمی‌شود بلکه بی‌توجهی به هشدارها و ورود ایران به جنگ با قشون انگلیس موجب اشغال یک سوم خاک ایران توسط انگلیسی‌ها می‌شود.

شیخ نیز در پاسخ به ژنرال انگلیسی تمام مصیبت‌های مردم ایران به خصوص ساکنان استان‌های جنوبی را ناشی از تجاوز اشغالگران انگلیسی دانست و هشدار داد: «هرگونه اقدام متقابل و انتقام‌جویانه نظامیان انگلیسی موجب جری شدن و غیرقابل کنترل شدن مردم مبارز جنوب می شود.»

رئیسعلی که از طریق شیخ در جریان تهدید ژنرال انگلیسی قرار گرفته بود، در چند نوبت به آیت‌الله برازجانی نامه نوشت و از او برای جهاد و قیام علیه قوای انگلیس کسب تکلیف ‌کرد که سرانجام شیخ با همفکری آیت‌الله سید مرتضی مجتهد اهرَمی و آیت‌الله سید عبدالحسین لاری و با استناد به حکم جهاد میرزای کوچک و ضمیمه کردن حکم خود بر آن بر وجوب جهاد با کفار انگلیسی و جلوگیری از رخنه‌ قشون متجاوز به بنادر جنوب کشور و لزوم همکاری خوانین مناطق و بسیج مردم مسلمان برای رفتن به میدان جنگ تاکید کرد و خوانهای استان بوشهر را به جهاد فراخواند. رئیسعلی هم که منتظر صادر شدن حکم جهاد بود، خود و تفنگدارانش را آماده مبارزه با قوای انگلیس کرد.

او اقدامات مقدماتی را در خانه حاج سید محمدرضا کازرونی یکی از دوستان باوفایش برنامه‌ریزی کرد. حسین خان چاه کوتاهی، زائر خضرخان و خالو حسین دشتی نیز به فاصله کوتاهی، همراه سایر انقلابیون شدند خود و تفنگچی‌های تحت امرشان برای دفاع از بوشهر و جلوگیری از پیشروی نیروهای انگلیس اقدام کردند.

رئیسعلی در این دیدار از تشکر از همراهی برخی خان‌های جنوب کشور و تفنگداران جان بر کف آنان، قرآن طلب کرد و برخواست و به قرآن تعظیم کرد و آن را با احترام روی میز جلوی خود گذاشت و رو به حاضرین در خانه حاج کازرونی گفت: «ای کلام‌الله گفتار مرا شاهد باش، من به تو سوگند یاد می‌کنم که اگر انگلیسی‌ها بخواهند بوشهر را تصرف کنند و به خاک وطن من تجاوز کنند در مقام مدافعه برآیم و تا آخرین قطره خون من بر زمین نریخته است، دست از جنگ و ستیز با آنان نکشم و اگر غیر از این رفتار کنم، در شمار منکرین و کافرین به تو باشم و خدا و رسول از من بیزار شوند.»

که این سخن رئیسعلی به قسم‌نامه دلواری معروف و بین مردم استانهای جنوبی پخش شد.

با اشغال بوشهر از سوی قشون انگلیس، رئیسعلی و شیخ حسین و زائر خضرخان همراه با قیام دلیران دشتی و تنگستان علیه اشغالگران انگلیسی، وارد جنگهای نامنظم شدند و به اشغالگران انگلیسی که بالغ بر صدها نفر تخمین زده شدند تلفات سختی وارد شد.

در جریان یکی از حمله‌های شبانه که قوای خودی به مواضع انگلیسی‌ها حمله کردند، غلامحسین تنگکی به خاطر کینه‌ای قبیله‌ای به مزدور انگلیسی ها در قوای خودی تبدیل شد و در منطقه «تنگک صفر» رئیسعلی را در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ از پشت سر هدف گلوله قرار داد و به شهادت رساند.

تنگکی قبل از به شهادت رساندن رئیسعلی به یک صاحب منصب انگلیس گفته بود: «من تشنه خون رئیسعلی هستم، چون جد او قاتل پسر عموی من است و مدت‌هاست که منتظر هستم با یک گلوله او را سوراخ کنم.»

محل دفن

پیکر رئیسعلی به صورت موقت در زادگاهش به خاک سپرد شده اما مادر رئیسعلی مدتی بعد پیکر فرزندنش را بنا به وصیتش به قبرستان وادی السلام در نجف اشرف منتقل کرد و در آنجا به خاک سپرد.

خبر شهادت رئیسعلی انعکاس گسترده‌ای در شهرهای جنوبی کشور پیدا کرد و موجب برپایی مجالس ترحیم متعددی توسط روحانیون و مردم استان بوشهر شد.

شهادت او موجب زنده شدن انگیزه و روحیه جهاد در مردم جنوب شد به طوری که نبرد جنوبگان با انگلیسی‌ها پس از شهادت رئیسعلی تا پایان جنگ جهانی اول ادامه یافت و تلفات لجستیکی و انسانی زیادی به قشون اشغالگر وارد شد هر چند که این تلفات و مشکلات موجب خروج قشون انگلیس از ایران و رها کردن منابع عظیم خدادادی خلیج فارس نشد.

خانه شهید رئیسعلی دلواری در دلوار تنگستان سالها بعد به موزه مبارزه با استعمار تبدیل شد.

شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصوبه‌ای در سال ۱۳۸۹ روز شهادت رئیسعلی دلواری را به عنوان روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس تعیین کرد و ۱۲ شهریور را در تقویم رسمی کشور به نام او نامگذاری کرد.

منابع:

هژیریان، «دلواری»، ج ۱۸، ص۵۹

نوذری، تاریخ جنبش‌ ها و شورش‌ های معاصر ایران، ۱۳۸۵ ش، ص ۱۶۵

مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، زندگی نامه کامل سردار بزرگ جنوب شهید رییسعلی دلواری

انتهای پیام