به گزارش ایسنا، باران های بهاری برای ما خاطرات تاسفباری را برای ما زنده می کند؛ زمینلغزش‌ها و سیل ها و خرابی های ناشی از بارندگی های بهاری سال 97 برای ما سمبلی از تخریب محیط زیست است و امسال نیز بارندگی های بهاری موجب زمینلغزش گلابدره تهران شد.

در دل کوه‌های شمال تهران، جایی که گلابدره با طبیعت سرسبزش به محلی محبوب برای کوهنوردان و گردشگران تبدیل شده است، حادثه‌ای رخ داد که قدرت و خشم طبیعت را به نمایش گذاشت. بارندگی‌های شدید، که در نگاه اول نشانه‌ای از رحمت الهی به نظر می‌رسیدند، در نهایت باعث وقوع زمینلغزشی مخرب شدند که چهره منطقه را برای همیشه تغییر داد.

افزایش رطوبت خاک، فشار ناشی از آب‌های سطحی، و فرسایش تدریجی زمین، دست به دست هم دادند تا شیب‌های ناپایدار گلابدره دیگر تاب مقاومت نداشته باشند. نتیجه این پدیده، تخریب مسیرها، رانش خاک و ایجاد اختلال در زندگی ساکنان و محیط‌زیست منطقه بود. این زمین‌لغزش نه‌تنها به زیرساخت‌های محلی آسیب زد، بلکه هشداری جدی برای توسعه شهری بدون در نظر گرفتن ملاحظات زمین‌شناسی و محیطی بود.

بعد از زمینلغزش اول فروردین سال جاری در گلابدره، تیمی از محققان پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله مطالعاتی را در این منطقه شروع کردند و نتیجه این تحقیقات که توسط «ابراهیم حق شناس» و «معصومه رخشنده» انجام شده شد، به این شرح است:

بارش‌های بهاری و زمینلغزش در گلابدره تهران

نوروز سال 1404 با بارندگی‌های قابل توجهی آغاز شده است که پس از زمستانی خشک در چند استان مانند تهران و اصفهان، جای خوشحالی دارد ولی در عین حال به علت توسعه‌های غیر متوازن و بعضاً غیر اصولی، این بارندگی‌ها مخاطراتی مانند سیل و زمینلغزش را در همین روزهای اول سال در برخی استان‌ها چون «کرمانشاه»، «ایلام» و «گیلان» به دنبال داشته است و در صورت شدت گرفتن بارندگی‌ها، وقوع حوادثی مشابه با نوروز سال 98 در نقاط مختلف کشور دور از ذهن نیست اگر چه طبق پیش‌بینی‌های انجام شده، شدت بارندگی مشابه سال 1398 پیش‌بینی نمی‌شود.

از جمله حوادث روی داده به دنبال این موج بارندگی وقوع زمینلغزشی در ساعت 6 صبح روز جمعه اول فروردین 1404 در حاشیه رودخانه گلابدره در محدوده خیابان شکیبایی نزدیک به پارک گلابدره در ناحیه سه منطقه یک شهرداری تهران است.

پیرو تماس صورت گرفته از طرف مهندس سلیمی معاون سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و درخواست بازید از منطقه لغزشی، تیمی از گروه مخاطرات زمین شناختی و ژئوتکنیکی پژوهشگاه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله به محل اعزام و همراه با تیم اعزامی از سازمان از حادثه روی داده بازدید کردند.

با توجه به اهمیت این زمینلغزش از منظر هشداری برای انتظار وقوع ناپایداری‌های دامنه‌ای گسترده‌تر، به ویژه در صورت وقوع عوامل محرک قوی‌تر مانند زلزله یا بارندگی‌های شدیدتر گزارش مختصر حاضر تهیه شد که در آن ضمن توصیف زمینلغزش روی داده مسائل پیرامونی نیز مد نظر قرار گرفته و همچنین نکاتی برای کاهش ریسک در آینده ارائه شده است.

اهمیت این زمینلغزش با توجه به موقعیت مکانی آن که در حاشیه زمینلغزشی قدیمی و بسیار بزرگ معروف، یعنی زمینلغزش «باغ شاطر» قرار گرفته است و دامنه مشرف به محل زمینلغزش نیز که به عنوان یکی از دامنه‌های خطرناک در گزارش پهنه بندی خطر زمینلغزش تهران (حق شناس و همکاران 1400) معرفی شده است، دو چندان می‌شود.

موقعیت زمینلغزش و ویژگی‌های آن موقعیت دقیق زمینلغزش بر اساس برداشت‌های GPS و پیاده سازی آن بر روی تصویر ماهواره‌ای گوگل ارث در شکل زیر نشان داده شده است:

محدوده زمینلغزش اول فروردین 1404 در حاشیه رودخانه گلابدره و پایین دست جناح شرقی زمینلغزش قدیمی باغ شاطر بر روی تصویر گوگل ارث

این لغزش از نوع ریزش خاکی با ابعاد کلی حدود 70 در 10 متر است. مصالح درگیر در زمینلغزش از نوع مصالح خاکی و خاک دستی ریخته شده در پشت دیوار ساحلی و بستر جاده است. خوشبختانه با توجه به تعطیلات نوروزی و نبود تردد خودروها در مقطع زمانی وقوع، زمینلغزش خسارات جانی در بر نداشته است اما خسارات اقتصادی شامل شکسته شدن دیوار ساحلی بتنی، تخریب خیابان در محدوده هایی به طول حدود 70 متر، کج شدگی و سقوط دو تیر برق به همراه قطعی برق محدوده برای چند ساعت از اثرات این زمینلغزش بوده است.

گروه های مختلف امدادرسانی از تیم های شهرداری، سازمان برق منطقه ای و مدیریت بحران شهر تهران در اسرع وقت در محل حاضر شده و تمهیدات امینی لازم از قبیل  ایجاد موانع ایمنی، جابجایی تیرهای برق و ... را صورت دادند.

تصاویری از این ریزش در زیر نشان داده شده است:

تصاویری از زمینلغزش اول فروردین 1404 خیابان شکیبایی، محله گلابدره تهران

با توجه به گفته ساکنین محلی، شروع ناپایداری از چند روز قبل با ایجاد ترک‌هایی در سطح آسفالت حاشیه خیابان شکیبایی و کج شدگی دیوار ساحلی رودخانه بوده است و گسیختگی نهایی در اول فروردین اتفاق افتاده است.

شرایط زمین شناسی و محیطی پیرامون محل وقوع زمینلغزش

محدوده دامنه‌های شمال مرکزی شهر تهران که زمینلغزش اول فروردین 1404 در آن روی داده است، محله‌های «گلابدره»، «باغ‌شاطر»، «دربند»، «زعفرانیه» و «ولنجک» را در برمی‌گیرد که از منظر مخاطره زمینلغزش اهمیت بسیار بالایی دارند. در این محله‌ها که از گران‌ترین مناطق مسکونی شهر هستند به دلیل ساخت و سازهای بی‌رویه ساختمان‌های مسکونی بلند مرتبه در مجاورت و بر روی دامنه‌های با شیب زیاد و دارای پتانسیل ناپایداری، به ویژه از نوع سنگ افتان‌های بلوکی، خطر و ریسک زمینلغزش بسیار بالا است.

همجواری با دو رود دره "گلابدره" و "دربند" با توان بالای سیل‌زایی و نیز وجود مسیرهای دسترسی و تردد باریک در این محله‌ها خود ریسک ناشی از مخاطرات طبیعی را بیشتر می‌کند. زمینلغزش‌های قدیمی متعددی در این منطقه وجود دارند که در نقشه تهیه شده توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران مشخص شده‌اند و توسط پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با تدقیق مرزهای آنها به روز شده اند (حق شناس و همکاران 1400).

از جمله آنها، زمینلغزش معروف باغ‌شاطر در غرب دره گلابدره است. محله باغ‌شاطر به طور کامل برروی مصالح انباشت شده از این زمینلغزش قدیمی بسیار بزرگ و گسترده، بنا شده است، به شدت نامتجانس مصالح توده برجای گذاشته شده، متشکل از بلوک‌های بسیار بزرگ سنگی در زمین‌های از نهشته‌های ریزدانه قابل تشخیص است.

ریخت شناسی کلی زمینلغزش قدیمی بسیار بزرگ باغ‌شاطر در غرب روددره گلابدره بر روی تصویر گوگل ارث (محدوده لغزش قدیمی با خط آبی رنگ مشخص شده است؛ ردیف دوم) گودبردای برای ساخت برج مسکونی جدید در سال 1398 نشان دهنده بافت ناهمگن مصالح لغزش قدیمی
ردیف‌های پایین: تصاویری از ساختار بسیار ناهمگن توده لغزش یافته در ترانشه‌های حاشیه جاده سورتمه تهران

نقش دخالت‌های انسانی در افزایش خطر و ریسک زمینلغزش در منطقه

مقایسه تصاویر ماهواره‌ای در تاریخ‌های مختلف نشان می‌دهد که مشابه با سایر دامنه‌های شمالی شهر تهران در دو محله گلابدره و باغ‌شاطر نیز بیشتر توسعه مناطق مسکونی در دو دهه اخیر صورت گرفته است.

تاسفبارتر اینکه در لبه کناره شرقی این زمینلغزش که دارای شیبی بسیار تند است نیز در 10 سال اخیر مجوز ساخت برج‌های مسکونی صادر شده است. این مسئله هم از منظر دریافت شتاب بالاتر در زمان زلزله به خاطر اثر توپوگرافی در لبه شیب‌ها و هم بارگذاری در تاج دامنه‌ای پرشیب و متشکل از مصالح سست زمینلغزشی، حائز اهمیت است و با توجه به جمعیت قابل توجه ساکن در این برج‌ها ریسک قابل توجهی ایجاد کرده است.

وقوع لغزش‌های موضعی کوچک در اثر بارندگی‌های بهار سال 1399 در ترانشه‌های پشت کارگاه شهرداری در موقعیتی کمی بالاتر از محل زمینلغزش اول فروردین 1404 و وجود مواردی مشکوک به ناپایداری در بخش‌هایی دیگر از دامنه مذکور با بررسی تصاویر گوگل ارث شکل 5 نشانه‌هایی برای پتانسیل ناپایداری دامنه مذکور و لزوم بررسی و مطالعه دقیق آن به منظور کاهش ریسک ایجاد شده، هستند.

وجود پهنه‌های نشتابی نشان داده شده در شکل زیر حاکی از بالا رفتن سطح آب زیرزمینی در بخش‌هایی از این دامنه است:

 عکس 1 و 2 تصاویر ترانشه پشت کارگاه و سوله‌های مرکز بازیافت شهرداری و لغزش‌های کوچک اتفاق افتاده در آن در سال 1399
عکس 3 تصویر همان ترانشه حفاظت شده با شاتکریت در 1404
عکس 4 تصویر گوگل ارث مربوط به سال 2015 نشان دهنده پهنه‌های نشتابی و یک ناپایداری در نقطه هم عرض زمینلغزش فعلی در دامنه زیردست برج‌های مسکونی

حسب گفته ساکنین محلی در گذشته در این محل چشمه‌ای وجود داشته است که به نظر می‌رسد در اثر توسعه عمرانی صورت گرفته و جاده سازی کور شده است. بالا رفتن سطح آب زیرزمینی در خاک پشت دیوار ساحلی ناشی از چشمه کور شده می‌تواند یکی از عوامل زمینلغزش اول فروردین 1404 باشد.

از اثرات دیگر مداخلات انسانی در دامنه مورد نظر، مسدود کردن آبراهه‌های کوچک به وسیله دیوارهای حفاظتی ساخته شده در حاشیه مسیر پیاده روی ایجاد شده بر روی دامنه و عدم هدایت صحیح روان آب‌های سطحی است. این امر باعث ایجاد آبکندهایی در بخش‌هایی از دامنه، در زیردست برج‌های مسکونی، شده که در بارندگی اخیر باعث حمل قطعات سنگی نسبتاً بزرگ و واریزه بر بستر مسیر پیاده روی شده است.

تصاویر 1 و 2 برهم زدن روند زهکشی طبیعی روان‌آب‌های سطحی و ایجاد آبکندهایی در توده لغزشی قدیمی در اثر دیوارهای حفاظتی مسیر پیاده روی که منجر به ریزش واریزه‌ها و قطعات سنگی از روی دیوار بر بستر مسیر شده‌اند (تصاویر 3 تا 5)

جمع بندی و پیشنهادات

زمینلغزش روی داده در اول فـروردین سال جاری اگر چه از نظر دسته بندی زمینلغزش‌های در دسـته رویدادهای کوچک و کم عمق قرار می‌گیرد اما با خسارات قابل توجه همراه بوده است. از طرف دیگر این زمینلغزش در محلی اتفاق افتاده است که در مطالعات پهنه بندی خطر زمینلغزش شهر تهران، انجام شده توسط پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله به سفارش سازمان پیشگیری و مدیریت شهر تهران (حق شناس و همکاران 1400) به عنوان منطقه ای با خطر بالای زمینلغزش و دامنه‌ای که نیاز به مداخله مسوولین شهری جهت ایمن سازی و کاهش خطر دارد، معرفی شده است.

برشی از نقشه پهنه بندی خطر زمینلغزش شهر تهران (حق شناس و همکاران 1400) نشان دهنده گستردگی مناطق با خطر بسیار بالا در محله‌های گلابدره و باغ‌شاطر و موقعیت زمینلغزش فروردین 1404 بر روی آن

اگر چه خوشبختانه شهرداری منطقه به سرعت وارد عمل شده و در روز 2 فروردین مشاهده شد که در حال آواربرداری زمینلغزش اتفاق افتاده هستند و ترمیم دیوار ساحلی به زودی صورت خواهد گرفت اما نکات زیر در رابطه با عملیات بازسازی و همچنین وضعیت کلی دامنه‌های پیرامون بایستی مدنظر قرار گیرد:

1-در عملیات ترمیم در حال انجام، صرفا نباید به ساخت مجدد دیوار اکتفا کرد؛ چرا که با بررسی میدانی مشخص شد علت شکسته شدن دیوار ارتباطی با زیرشویی رودخانه ندارد و فشار خاک پشت دیوار به دلیل بالا رفتن سطح آب زیرزمین عامل اصلی است. سابقه ایجاد پهنه‌های نشتابی مشاهده شده و همچنین رشد متراکم‌تر پوشش گیاهی در بخشی از دامنه بالادست که روبروی نقطه رویداد جدید است به خوبی حاکی از تاثیر این مسئله است.

لذا ایجاد زهکش مناسب برای بخش پشت دیوار بایستی در نظر گرفته شود. مسئله ای که در ساخت دیوار قبلی مغفول مانده است و پشت دیوارهای احداثی از نخاله و مصالح نامناسب پرشده و عملکرد مناسبی در زهکش‌های تعبیه شده هیچکدام از دیوارهای ساحلی و همچنین دیوار حفاظتی مسیر پیاده روی در دامنه بالادست مشاهده نشد.

2- خود دیوار بتن مسلح ساحلی قبلی به نظر می‌رسد طراحی مناسبی نداشته است. بر اساس مقطع شکسته شده تنها دو ردیف میلگرد عمودی در دو رویه خارجی دیوار به کار رفته است و میلگردی داخل بتن مشاهده نشد. این امر باعث شده است علیرغم ابعاد نه چندان بزرگ زمینلغزش، دیوار تاب آوری لازم را نداشته باشد. لذا دیوار جدید بایستی با شرایط مطلوب‌تر و متناسب با فشار خاک پشتی ساخته شود.

3- همانگونه که در متن گزارش اشاره شد کل دامنه زیردست 5 برج مسکونی ساخته شده از پتانسیل بالایی برای ناپایداری، به ویژه در صورت وجود عوامل محرک قوی‌تر مانند بارندگی‌های شدیدتر و یا زلزله‌ای قوی برخوردار است. اگرچه در ترازهایی از دامنه دیوارهایی احداث شده است اما به نظر می‌رسد هدف اصلی از احداث این دیوارها بیشتر زیباسازی دامنه و حفاطت سطحی بوده است نه تامین پایداری کلی.

برای قضاوت دقیق تر در این رابطه بایستی اسناد مربوط به طراحی این دیوارها در اختیار قرارگیرد و بررسی شود. حتی اگر هدف از احداث این دیوارها تامین پایداری بوده باشد کافی به نظر نمی‌رسند چرا که اولا هنوز در بالادست دیوارها شیروانی‌های بلند پرشیب حفاظت نشده وجود دارند. ثانیاً موضوع جلوگیری از آبشستگی دامنه در اثر روان آب‌های سطحی و بارندگی نادیده گرفته شده است. این موضوع در همین بارندگی‌های نه چندان شدید اخیر مشکلاتی را ایجاد کرده که به بند 3 گزارش به آن اشاره شد. این مسئله می‌تواند برای خود دیوارها نیز آسیب‌زا باشد.

با توجه به این موضوع مطالعه وضعیت پایداری این دامنه در گستره‌ای وسیع‌تر و در شرایط استاتیکی و لرزه‌ای مختلف به ویژه با توجه به اثر توپوگرافی در زمان زلزله بایستی مد نظر و مورد مطالعه تفصیلی قرار گیرد. در این راستا پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله آمادگی خود برای انجام این مطالعات و ارائه راهکارهای مناسب برای ایمن سازی این دامنه را اعلام می دارد.

انتهای پیام