تالاب گاوخونی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های داخلی ایران در ۱۳۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان و در ۳۰ کیلومتری مرکز شهرستان ورزنه و در مجاورت تپه‌های شنی واقع‌شده است. این تالاب روزگاری نگین آبی در دل کویر مرکزی ایران و با زیبایی‌های بی‌نظیرش همچون آینه‌ای درخشان در دل خشکی‌ها می‌درخشید و آسمان و زمین را درهم می‌آمیخت. گاوخونی به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، زیستگاه بسیاری از گونه‌های نادر پرندگان و جانوران آبزی است، اما کاهش شدید آب ورودی به تالاب و تغییرات اقلیمی ناشی از خشکسالی‌های پی‌درپی در سال‌های اخیر، کاهش بارندگی، برداشت بی‌رویه آب از رودخانه زاینده‌رود و تغییر کاربری اراضی اطراف، این تالاب را در معرض نابودی و خشکی کامل قرار داده و در سکوت غریبانه این تالاب، صدای طبیعت به گوش نمی‌رسد، چرا که دیگر نشانی از حیات طبیعی در این محیط به چشم نمی‌خورد. این‌ها همه در حالی است که طبق قوانین کنوانسیون بین‌المللی رامسر، نباید قوانینی وضع شود که بر اثر آن، تالاب‌ها خشک شوند.

 در کنار تالاب، زندگی روستاییان با طبیعت گره‌خورده است. تالاب گاوخونی نه‌تنها یک زیستگاه طبیعی، بلکه نمادی از تلاش‌های بشر برای حفظ طبیعت و تنوع زیستی است. با توجه به تهدیدات موجود، ضرورت دارد که همگان برای احیای این اکوسیستم طبیعی ارزشمند دست‌به‌کار شوند تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از زیبایی‌ها و نعمت‌های آن بهره‌مند شوند. در همین زمینه برای بررسی‌های بیشتر و برنامه‌های پیش‌رو برای احیای تالاب گاوخونی با مرجان شاکری، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

با توجه به اینکه خشک شدن تالاب تأثیراتی بسیاری بر اکوسیستم‌های محلی و تنوع زیستی منطقه داشته است، چه برنامه‌هایی برای احیای تالاب گاوخونی وجود دارد؟

تدوین برنامه مدیریت زیست‌بومی تالاب گاوخونی توسط ذی‌نفعان مختلف با محوریت محیط‌زیست استان انجام و در شورای برنامه‌ریزی استان اصفهان تصویب شد. هدف این برنامه، حفاظت و احیای تالاب با در نظر گرفتن تمامی جنبه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی است. با این‌حال، اجرای کامل این برنامه نیازمند همکاری و تصویب آن در استان‌های همجوار است. بازنگری الگوهای توسعه در حوضه آبریز زاینده‌رود و احیای تالاب گاوخونی به‌طور مستقیم با وضعیت رودخانه زاینده‌رود مرتبط است، بنابراین تغییر سیاست در الگوهای مصرف آب و توسعه در کل حوضه آبریز زاینده‌رود از اهمیت بالایی برخوردار است. طرح جامع احیای تالاب‌های کشور ازجمله تالاب گاوخونی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تالاب‌های ایران، نیازمند یک طرح جامع احیا است که بتواند با در نظر گرفتن تمامی جوانب، به احیای پایدار این تالاب کمک کند، همچنین تأمین حقابه سالانه تالاب گاوخونی که ۱۷۶ میلیون متر مکعب است که یکی از مهم‌ترین اقدامات برای احیای این تالاب محسوب می‌شود. موضوع احیای تالاب گاوخونی و رودخانه زاینده‌رود در ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌ها، با حضور معاون اول رئیس‌جمهور موردبررسی قرار خواهد گرفت. اجرای کامل و موفقیت‌آمیز این برنامه‌ها نیازمند همکاری و هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف، مشارکت مردم محلی و توجه به‌تمامی جنبه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی است.

 چگونه می‌توان همکاری بین نهادهای دولتی، محلی و سازمان‌های غیردولتی را برای احیای تالاب تقویت کرد؟

احیای تالاب بین‌المللی گاوخونی به‌عنوان یک اکوسیستم حیاتی، نیازمند همکاری و هماهنگی بین نهادهای دولتی، محلی و سازمان‌های غیردولتی است. تقویت این همکاری، نیازمند اقداماتی متعددی همچون تشکیل کارگروه‌های مشترک با حضور نمایندگان تمامی نهادهای ذی‌نفع برای تبادل‌نظر، برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌های مشترک، ایجاد سازوکاری برای تسهیل ارتباط و تبادل اطلاعات بین این نهادها، تدوین برنامه‌های جامع احیای تالاب با مشارکت تمامی ذی‌نفعان، شامل نهادهای دولتی، محلی، سازمان‌های غیردولتی و جوامع محلی، در نظر گرفتن نیازها و اولویت‌های جوامع محلی در برنامه‌های احیا، حمایت از سازمان‌های غیردولتی فعال در زمینه محیط‌زیست و تالاب‌ها است. باید فرصت‌های مشارکت برای این سازمان‌ها در پروژه‌های احیا و مدیریت تالاب ایجاد کنیم. برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای افزایش آگاهی عمومی در خصوص اهمیت تالاب‌ها و احیای آن‌ها و استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی و جلب مشارکت عمومی ضروری است. باید صندوق‌های مالی مشترک برای تأمین منابع مالی پروژه‌های احیای تالاب جذب کرده و سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی برای پروژه‌های احیا ایجاد کنیم. تقویت مشارکت جوامع محلی در مدیریت تالاب‌ها و برنامه‌ریزی‌های مربوطه و ایجاد فرصت‌های شغلی و درآمدزایی پایدار برای جوامع محلی در ارتباط با احیای تالاب بخشی از اقدامات است. استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش وضعیت تالاب و مدیریت منابع آبی بهره‌گیری از تجربیات و دانش‌های بومی در فرآیند احیا بوده که با توجه به نقش کشاورزی در میزان مصرف آب باید الگوی کشت منطقه تغییر کند و به سمت کشت گیاهان با نیاز آبی کمتر تغییر جهت دهد. با اتخاذ این رویکردها، می‌توان همکاری بین نهادهای مختلف را تقویت کرده و به احیای پایدار تالاب گاوخونی در نیان مدت و بلندمدت دست پیدا کرد.

 آینده‌ تالاب را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟

تغییرات اقلیمی تأثیرات قابل‌توجهی بر وضعیت تالاب بین‌المللی گاوخونی داشته است. افزایش دما و کاهش بارندگی در منطقه، تبخیر آب را افزایش داده و درنتیجه سطح آب تالاب کاهش‌یافته و خشکسالی‌های پی‌درپی در سال‌های اخیر، به‌ویژه در استان اصفهان منجر به کاهش چشمگیر ورودی آب به تالاب شده و آن را به مرز خشکی کامل رسانده است. خشکی تالاب و تغییرات اقلیمی، پوشش گیاهی اطراف آن را تحت تأثیر قرار داده و باعث کاهش تراکم پوشش گیاهی شده است. تالاب گاوخونی نقش مهمی در تعدیل دمای منطقه دارد. خشکی تالاب، این نقش را کاهش داده و منجر به افزایش دمای منطقه و منجر به تغییراتی در ساختار آن شده است. به‌عنوان‌مثال میکرولندفرم‌های پلایا تغییر کرده و افزایش بی‌نظمی و آشفتگی در آن‌ها مشاهده می‌شود، همچنین رسوب کانی‌های نمکی روی نهشته‌های آواری افزایش‌یافته و خطر تبدیل تالاب به کویر نمکی را افزایش می‌دهد. با توجه به روند فعلی تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی، احتمال ادامه خشکی تالاب گاوخونی و تبدیل آن به کویر نمکی وجود دارد. این امر می‌تواند منجر به افزایش گردوغبار نمکی در منطقه و تأثیرات منفی بر سلامت انسان‌ها و محیط‌زیست شود. پس احیای تالاب گاوخونی نیازمند مدیریت صحیح منابع آب و کاهش مصرف آب در حوضه زاینده‌رود است و نیاز دارد تا برای احیای تالاب و جلوگیری از کویری شدن آن، تصمیماتی جدی گرفته شود. اگر تلاش‌های جدی و هماهنگ در سطح ملی و منطقه‌ای در این زمینه صورت بگیرد می‌توان به احیای این تالاب بین‌المللی امیدوار بود.

 آیا تحقیقات علمی خاصی در زمینه تالاب گاوخونی انجام‌شده است؟ نتایج آن‌ها چه تأثیری بر سیاست‌گذاری‌ها داشته است؟

این تالاب بین‌المللی، به‌عنوان یک اکوسیستم حیاتی و منحصربه‌فرد در فلات مرکزی ایران، همواره موردتوجه محققان و پژوهشگران بوده است. تحقیقات علمی متعددی در زمینه‌های مختلف مرتبط با این تالاب انجام‌شده است که نتایج آن‌ها بر سیاست‌گذاری‌ها بی‌تأثیر نبوده است. بررسی وضعیت هیدرولوژیکی، اکولوژیکی و تحقیقات متعددی درزمینه بررسی وضعیت هیدرولوژیکی تالاب، شامل میزان ورودی و خروجی آب، کیفیت آب و تغییرات سطح آب انجام‌شده است. مطالعات اکولوژیکی نیز به بررسی تنوع زیستی تالاب، شامل گونه‌های گیاهی و جانوری و تأثیرات عوامل مختلف بر اکوسیستم آن پرداخته است. با توجه به تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها، تحقیقاتی در زمینه بررسی تأثیرات این تغییرات بر تالاب گاوخونی و پیش‌بینی وضعیت آینده آن انجام‌شده و مطالعاتی در زمینه بررسی تأثیرات فعالیت‌های انسانی، شامل کشاورزی، صنعت و شهرنشینی، بر تالاب گاوخونی و آلودگی‌های ناشی از آن‌ها انجام‌شده است. نتایج تحقیقات علمی، نقش مهمی در تدوین برنامه‌های احیای تالاب گاوخونی داشته است. این برنامه‌ها با توجه به وضعیت هیدرولوژیکی و اکولوژیکی تالاب، به دنبال کاهش تأثیرات منفی فعالیت‌های انسانی و افزایش ورودی آب به تالاب هستند. نقش کشاورزی در میزان مصرف آب تحقیقات علمی به‌لزوم تغییر الگوی کشت در منطقه و استفاده از گیاهان با نیاز آبی کمتر تأکید کرده‌اند. این موضوع در سیاست‌گذاری‌های مربوط به کشاورزی در منطقه موردتوجه قرارگرفته است. نتایج تحقیقات علمی نقش مهمی در مدیریت منابع آبی منطقه داشته که این تحقیقات به لزوم کاهش برداشت آب از رودخانه زاینده‌رود و افزایش ورودی آب به تالاب تأکید کرده‌اند. مطالعات اکولوژیکی نقش مهمی در سیاست‌گذاری‌های مربوط به حفاظت از تنوع زیستی تالاب گاوخونی داشته است. این سیاست‌ها به دنبال حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر و جلوگیری از تخریب زیستگاه‌های آن‌ها هستند.

در سال جاری چه برنامه‌هایی دارید؟

برنامه عملیاتی جامع و اجرایی برای احیای تالاب گاوخونی در سال ۱۴۰۴ با رویکردی جامع‌نگر و با در نظر گرفتن تمامی ابعاد اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی، پیش‌بینی‌شده است. گام اول، تثبیت وضعیت موجود و جلوگیری از تخریب بیشتر(سه‌ماهه اول ۱۴۰۴)، تخصیص فوری حقابه زیست‌محیطی تالاب از طریق مدیریت منابع آبی و کاهش مصرف در بخش‌های کشاورزی و صنعت از انتقال آب از جنوب برای صنایع بزرگ، مهار کانون‌های گردوغبار با استفاده از مالچ‌های طبیعی و تثبیت شن‌های روان، جلوگیری از هرگونه فعالیت عمرانی و توسعه‌ای در حریم تالاب، انجام مطالعات جامع هیدرولوژیکی، اکولوژیکی و اجتماعی-اقتصادی برای ارزیابی دقیق وضعیت تالاب، تکمیل شبکه سنجش نصب و ایستگاه‌های پایش آنلاین کیفیت آب، سطح آب و گرد و غبار در نظر گرفته‌شده و گزارش‌های دوره‌ای از وضعیت تالاب و ارائه به مراجع ذی‌صلاح تدوین‌شده است. برگزاری کارگاه‌های آموزشی و آگاهی‌بخشی برای جوامع محلی در خصوص اهمیت تالاب و ضرورت احیای آن و ایجاد سازوکارهای مشارکت مردمی در مدیریت تالاب از اقدامات اجتماعی فرهنگی است. گام دوم آن نیز احیای اکولوژیکی و هیدرولوژیکی(شش‌ماهه دوم ۱۴۰۴)، اجرای پروژه‌های انتقال آب از منابع جایگزین با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی، بازسازی و مرمت مسیل‌ها و کانال‌های منتهی به تالاب، استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده شهری و صنعتی پس از اطمینان از کیفیت مناسب، کاشت گونه‌های گیاهی بومی و مقاوم به شوری و خشکی، کنترل گونه‌های گیاهی مهاجم و غیربومی، کنترل بهینه‌تر مناطق حفاظت‌شده برای احیای زیستگاه‌های جانوری منطقه و لایروبی و پاک‌سازی مسیر آب‌رسانی به تالاب است.

گام سوم، توسعه پایدار و مدیریت مشارکتی(سه‌ماهه پایانی ۱۴۰۴)، حمایت از توسعه گردشگری پایدار و اکوتوریسم در منطقه تالاب، ایجاد فرصت‌های شغلی مرتبط با احیای تالاب برای جوامع محلی، توسعه کشاورزی پایدار و کم آب بر در منطقه، تشکیل شورای مدیریت تالاب با حضور نمایندگان تمامی ذی‌نفعان، تدوین طرح جامع مدیریت تالاب با رویکرد اکوسیستمی، ایجاد سازوکارهای نظارت و ارزیابی مستمر عملکرد برنامه‌های احیا و انجام تحقیقات علمی کاربردی برای بهبود روش‌های احیا و مدیریت تالاب است. این برنامه نیازمند همکاری و هماهنگی بین تمامی نهادهای دولتی، محلی و سازمان‌های غیردولتی بوده که تأمین منابع مالی پایدار برای اجرای این برنامه از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع جلب مشارکت فعال جوامع محلی در تمامی مراحل اجرای برنامه ضروری است که با اجرای این برنامه جامع و عملیاتی، می‌توان به احیای پایدار تالاب گاوخونی و حفظ این اکوسیستم حیاتی برای نسل‌های آینده امیدوار بود.

انتهای پیام