رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: گونه‌های متنوع کاروانسرا یا رباط متناسب با بستر جغرافیایی با فرم و مصالح خاص ساخته می‌شدند، مثلا کاروانسراهای راه‌های کوهستانی معمولا مسقف و با سنگ و ملات گل ساخته می‌شدند، حال اینکه کاروانسراهای دشت که معمولا پذیرای تعداد بیشتر مسافر بودند، از وسعت و گنجایش بیشتر برخوردار و به دلیل سهولت تآمین مصالح ساختمانی گوناگون، از ظرافت و استحکام برخوردار بودند.

وی اضافه کرد: در راه‌های پر رفت و آمد که شهرهای بزرگ را به هم ارتباط می‌دادند «کاروانسراهای شاهی» یا «کاخ رباط‌ها» نیز ساخته می‌شدند که به منزله کاخ‌هایی بودند که جهت اقامت پادشاهان، امیران و اشخاص والامقام دولتی بر کنار شاهراه‌ها با ویژگی‌های خاص ساخته می‌شدند که بیشترین آن‌ها مانند «رباط شرف» در مسیر راه ابریشم قرار داشتند.

لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: «رباط فخرداوود» یکی از زیباترین و مجهزترین کاروانسراهای سر پوشیده کنار «راه ابریشم» در خراسان است. این کاروانسرا در حاشیه جنوبی روستای فخرداوود و در فاصله حدود ۵۶ کیلومتری جنوب غرب مشهد و ۴۰۰ متری شمال جاده مشهد- نیشابور واقع است. این کاروانسرا با مصالح ساختمانی آجر و ملات گچ و ماسه بر شالوده لاشه سنگ و گل آهک ساخته شده است.

لباف‌خانیکی افزود: ورودی بنا از انتهای ایوانی بلند با طاق جناقی به درون راه می‌یابد. بر چهار گوشه رباط چهار برج استوانه‌ای استقرار یافته و وجود روزنه‌های دید و ترکش بر بدنه برج نشانه آن است که برج‌ها علاوه بر نقش ایستایی برای بنا، به عنوان برج دیده‌بانی و دفاعی نیز کاربرد داشته و حفاظت کاروانسرا را تآمین می‌کرده‌اند. ورودی مشتمل بر یک ناو چلیپایی شکل است که در یک محور طولی به طرف مرکز بنا امتداد یافته است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: فضای داخلی کاروانسرا مشتمل بر تالاری مربع شکل است که چهار ستون آجری چند وجهی قطور در وسط و ایوانچه‌هایی در اطراف بر دیوارهای جانبی بنا تعبیه شده و هر یک از ایوانچه‌ها کف مرتفعی داشته که محل استقرار خرکچی‌ها بوده‌اند. بر قاعده هر یک از آن سکوها منفذی به عنوان «اخیه» تعبیه شده تا افسار احشام مسافران به آن بسته شود.

وی ادامه داد: بر فراز هر ایوانچه گنبدی استقرار یافته و چشمه طاق‌هایی را شکل داده تا پوشش رباط را تامین کند. در میان چهار ستون وسطی سکوی چهار گوشی به ارتفاع حدود یک متر به عنوان بارانداز وجود داشته و بر فراز آن سکو گنبدی بلند با قاعده هشت ضلعی و چهار نورگیر استقرار یافته و فضای زیر گنبد را روشن و دلنشین می‌کرده است. احتمال دارد که از این مکان علاوه بر بارانداز به عنوان محل استقرار نیز استفاده می‌کردند. در سمت جنوب و به فاصله کمی از رباط، آب انبار آجری ساخته شده تا مسافران آب مورد نیاز خود را از آن برداشت کنند.

لباف‌خانیکی گفت: این کاروانسرا بسیار مورد توجه سیاحان قرار گرفته است و «هانری رنه دآلمانی»، تاریخ‌نگار فرانسوی آن را رباط حسن‌آباد نامیده و مکان آن را بین دو منزل شریف‌آباد و قدمگاه نشانی داده است. « هوتم شیندلر»، شرق‌شناس نیز در سفرنامه‌اش نوشته است «فخرداوود یک کاروانسرای سر پوشیده دارد که از بناهای شاه عباس است و دو دفعه تعمیر شده است. یک دفعه توسط محمد ولی میرزا ابن فتحعلی شاه دفعه دیگر توسط امیر نظام‌الدوله».

وی ادامه داد: همچنین «افضل‌الملک»، سفرنامه‌نویس در سال ۱۳۲۰ه.ق فخرداوود و کاروانسرا را این گونه دیده است «قریه فخرداوود محل بارانداز قوافل است. بیست خانوار رعیت در اینجا است. کاروانسرای شاه عباسی در اینجا ساخته شده است». «صنیع الدوله»، وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه که بارها این بنا را دیده شرح مبسوطی بر آن نوشته و پس از بیان موقعیت جغرافیایی آن در مطلع الشمس آورده است «در قریه فخرداوود کاروانسرائی است مربع متساوی الاضلاع ۲۰ذرع در ۲۰ذرع متضمن چهار برج در داخل کاروانسرا تختگاه مربعی است به ارتفاع یک ذرع بالای آن سقفی زده‌اند. روی این تختگاه جای زوار و عابرین است و هشت سقف دیگر در اطراف این تختگاه زده‌اندکه در زیر این سقوف مال‌های قوافل را جای می‌دهند».

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: هر چند شیندلر و افضل‌الملک  کاروانسرای فخرداوود را به شاه عباس صفوی نسبت داده‌اند، اما کتیبه و مدرکی مستدل در این مورد وجود ندارد. با توجه به شیوه معماری بنا و شباهت آن با فضای سر پوشیده کاروانسرای علاقبند و قسمت سر پوشیده کاروانسرای امیر علیشیر نوایی در سنگ بست، می‌توان فرض کرد که این بنا در عصر تیموریان بنیان گرفته و بعدها مرمت شده است.

وی اظهار کرد: این بنا در ۱۸ شهریور ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۰۸ در فهرست آثار ملی و در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.

انتهای پیام