مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی مازندران، تنوع اسناد مازندران را فرصتی برای تمرکز پایان‌نامه‌ها در حوزه تاریخ دانست و گفت: این هفته به نام اسناد ملی و میراث مکتوب نام‌گذاری شده، اسناد از مهم‌ترین ابزارهای توسعه دانش به شمار می‌آیند و اسناد نویافته مازندران، منبعی غنی و بستر پژوهش‌های جدی در حوزه مازندران‌شناسی هستند.

محمد فوقی افزود: سازمان اسناد و کتابخانه ملی خانه دوم پژوهشگران است، در راستای توسعه پژوهش‌های بومی سامانه رسا دسترسی به اسناد را تسهیل کرده‌است و امکان دسترسی به تمامی اسناد کشور در این سامانه فراهم است.

اسناد ساواک قرائتی نوین از علل وقوع انقلاب

امامعلی شعبانی، عضو هیات علمی دانشگاه مازندران نیز در سخنانی به موضوع اسناد ساواک مازندران و نقش آن در فهم تاریخ تحولات معاصر ایران به‌ویژه انقلاب اسلامی پرداخت و گفت: در سال‌های اخیر، به‌ویژه از سال ۱۳۹۷، اسناد ساواک مازندران با نقاط قوت و ضعف منتشر شده‌ و در دسترس پژوهشگران و علاقمندان تاریخ انقلاب اسلامی و نیز تاریخ محلی مازندران قرار گرفته است.  

این پژوهشگر با اشاره به انتشار مجموعه «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک» توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی اظهار کرد: این مجموعه ۱۲ جلدی، اسناد مازندران را پیرامون تاریخ تحولات انقلاب اسلامی در بر می‌گیرد.

وی درباره این مجموعه گفت: هزاران سند آمده عمدتا دارای طبقه‌بندی سرّی، خیلی محرمانه و محرمانه هستند که توسط بخش‌های گوناگون ساواک تهیه و تنظیم شده و در بین ادارات ۹ گانه ساواک و نیز ساواک استان مازندران تبادل و در قسمت بالای اسناد، اعداد رمزی و کدهای ادارات ساواک درج شده‌است. در همین راستا کد «۲ ه» به اداره‌کل ساواک استان مازندران اختصاص داشت، طبقه‌بندی اسناد نیز خود از درجه حساسیت و نیز سطوح دسترسی به آنان توسط مدیران ساواک استان و کشور حکایت دارد.  

شعبانی از اهمیت هامِش‌های این اسناد یاد کرد و افزود: به‌عنوان مثال منابع خبری و کارشناسان ساواک با عناوینی چون نظریه شنبه، یکشنیه، دوشنبه و مانند آن صحت و سقم خبرهای سیاسی- امنیتی را مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌دادند. ضمن آن که تعقیب، دستگیری، بازجویی و شنود تلفنی فعالان سیاسی به‌عنوان دستور مقامات ساواک در حاشیه‌ این اسناد قابل‌تعقیب است.   

وی درباره کاربردهای اسناد منتشره ساواک مازندران این گونه اظهار کرد: اسناد مذکور از جهت بررسی علل فروپاشی رژیم پهلوی و از منظر نهادهای امنیتی قابل‌تامل هستند.

شعبانی اسناد ساواک مازندران را قرائتی جدید از علل وقوع انقلاب و با تاکید بر دلائل و زمینه‌های بومی انقلاب اسلامی در مازندران عصر پهلوی دانست و افزود: ساواک در شهرهای استان در ادارات، مراکز آموزشی، کارخانه‌ها و مانند آن فعالیت داشت. علاوه بر این، اسنادی در این مجوعه آمده که خود بیانگر تبادل اطلاعات سیاسی- امنیتی بین ساواک با سازمان‌های دیگر ازجمله واحد ضداطلاعات شهربانی و اطلاعات ژاندارمری است.

وی ادامه داد: ضمن آن که برخی از این اسناد که عمدتا دارای طبقه‌بندی سرّی هستند، به امضای «پرویز ثابتی» مدیرکل اداره سوم ساواک که مهم‌ترین بخش ساواک محسوب می‌شد، خطاب به ساواک مازندران تنظیم و ارسال شده‌است.  

پژوهشگر مازندرانی درباره نقاط قوت مجموعه اسناد ساواک، بیان کرد: دسترسی به داده‌های بسیار و امکان بررسی علل فروپاشی از منظر رژیم در این اسناد، از نقاط قوت آن محسوب می شود. ضمن آن که رمزگشایی از علل موفقیت انقلابیون در توسعه و گسترش اقدامات انقلابی و در جغرافیای مازندران مفید خواهد بود.

وی در ادامه گفت: اسناد از علل بومی انقلاب و نارضایتی مردم استان نسبت به رژیم پهلوی خبر می‌دهد. ارائه داده‌هایی از حوادث انقلابی ازجمله اعتصابات، تظاهرات، سخنرانی‌ها، تعاملات اشخاص و مراکز انقلابی و مانند آن که در مجموعه اسناد مذکور آمده، خود عرصه بکری برای پژوهش‌های مربوط به انقلاب اسلامی با تمرکز بر مازندران به شمار می‌آیند.

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه مازندران همچنین در نقد این مجموعه خاطرنشان کرد: نوع گزینش در انتشار اسناد منتشره که به نظر می‌رسد از منشور خاصی پیرامون تاریخ انقلاب اسلامی پیروی کرده، مهم‌ترین نقدی است که بر آن وارد است. به‌ویژه آن که در شکل‌گیری انقلاب و نیز گسترش آن، جریان‌های سیاسی مختلفی در مازندران عصر پهلوی حضور داشتند که بدانان چندان اشاره نشده‌است.  

وی افزود: نقد دیگر بر اسناد منتشره آن است که صرفا اسناد پیرامون فعالیت سیاسی ضد ‌رژیم پهلوی از سال ۱۳۴۲ آمده است؛ حال آن که به نیکی می‌دانیم مازندران پیش از آن درگیر حوادث سیاسی مخالف رژیم بوده‌است.  

عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با اشاره به وجود ضعف‌های جدی در گزارش‌های ساواک بیان کرد: اسناد مذکور و درحقیقت گزارشات رسمی ساواک استان و ادارت آن در شهرهای مختلف، درخصوص برخی از داده‌ها ازجمله آمارها، نیاز جدی به اعتبارسنجی با کمک دیگر داده‌های تاریخی دارند.  

شعبانی در خاتمه سخنرانی خود به وضعیت آشفته ساواک مازندران، ریزش نیروهای رسمی و نفوذی آن و در نتیجه؛ اثرگذاری آن بر نوع گزارش‌نویسی در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی اشاره داشت. گزارش‌های موجود از شتابزدگی در تهیه خبر، نبود مهر طبقه‌بندی‌شده بر بالای آنان، نبود تایپ متن خلاف گذشته و ضعف‌هایی از این قبیل به لحاظ شکلی و محتوایی حکایت دارند.

تکفیر روحانیت عامل انصراف تالبوف از نمایندگی مجلس

رضا شجری، استاد دانشگاه مازندران با بیان این که از ۶ پادشاهی آخر ایران ۵ پادشاه قادر به اتمام سلطنت خود نبودند، گفت: این رخداد تصادفی نیست و شاه‌دوستی و مشروعیت پیشین پادشاهان و خلفا که طبقه اِلیت جامعه با حق سروری بودند، دیگر وجود نداشت، این موارد درباره دوره پهلوی نیز صدق می‌کند که در نهایت به یکی از علل فروپاشی آنها تبدیل شد.

شجری درباره اهمیت اسناد در پژوهش‌های تاریخی اظهار کرد: اسناد از مهم ترین ابزارهای پژوهش‌اند، رجوع پژوهشگران ما به ترتیب دسترسی است در حالی که باید به ترتیب اهمیت باشد.

پژوهشگر مازندرانی بررسی‌های میدانی را ابزاری دقیق‌تر از پژوهش کتابخانه‌ای خواند و افزود: پژوهش اسناد همواره معتبرتر از کتابخانه‌ها هستند. در اسناد؛ علی‌الاصول، حُب و بغضی نبوده و کاربرد روزمره داشتند و امروز برای ما کارکرد پژوهشی دارند.

وی ادامه داد: گاه مورخ یا نخواسته یا نتوانسته بنویسد چون شریک جرم شمرده می‌شد، به همین دلیل اسناد بیشتر اهمیت دارند.

شجری از برخی نویافته‌های پژوهش درباره «عبدالرحیم تالبوف» خبر داد و گفت: با تکیه بر اسناد دو اشتباه درباره این شخصیت تاریخی را اصلاح می‌کنم که یکی از آنها به سال تولد او بازمی‌گردد، تالبوف در نامه‌ای دست‌نوشته خطاب به دهخدا می‌گوید « ... ۷۱ من تمام شده ...» که نشانگر سن دقیق او و تولدش در ۱۲۵۵ است.

وی دومین یافته را کشف علل انصراف تالبوف از رفتن به مجلس عنوان کرد و گفت: باوجود انتخاب به‌عنوان نماینده تبریز و آذربایجان؛ او به مجلس نرفت که درباره آن ده‌ها دلیل مطرح شد، به‌عنوان مثال تقی‌زاده علت را پیری و ناتوانی تالبوف مطرح کرد، مستشارالدوله گفت «اجل مهلت نداد» اما او زنده بود، کسروی او را از وازَنَندِگان می‌خواند به این معنا که در برخی جاها بسیار فعالیت داشته و در جایی وا می‌زد.

شجری ادامه داد: تالبوف در نامه‌ای به دوست خود توضیح نیامدنش را حملات مجدد شیخ فضل‌الله نوری عنوان می‌کند و می‌گوید «از روی تقیه سکوت کرده‌ام و تصمیم به انصراف از آمدن به مجلس گرفتم»، درواقع او تکفیر از سوی روحانیت را دلیل نرفتن به مجلس اعلام کرده که نشانگر اهمیت اسناد است، اسناد در شرایط مختلف کمک می‌کنند داده درست را درباره یک واقعه تاریخی انتخاب کنیم.

تاریخ‌پژوه مازندرانی بهره‌گیری از اسناد را عامل تحول پژوهش‌های تاریخی دانست و گفت: گرچه گاه اشتباهاتی در اسناد وجود دارد و صادرکننده یا نویسنده سند خبطی؛ هر چند اندک و سهوی داشته اما اسناد همواره در قیاس با سایر ابزارهای پژوهش، دستِ بالا را دارند، باید این بهره‌گیری رونق یابد اگرچه سخت است؛ اما نتایج آن دقیق‌تر است.

لزوم بازشناسی کانون‌های تولید علم در تاریخ مازندران

محمدحسین سلیمانی اسناد را مهم‌ترین محمل دانش خواند و افزود: کتاب‌های خطی از دو بخش تشکیل می‌شوند، بخش نوشته مولف و بخش افزوده‌های مالکان، کاتبان و خوانندگان که در آنها نهاده می‌شد و بررسی آنها، تکاپوهای علمی مناطق بومی و گردش علمی اسناد و اطلاعات را آشکار می‌کند.

وی با نمایش و تشریح برخی اسناد تاریخی مازندران گفت: این اسناد، تاریخ فرهنگی ما هستند و برای دانستن از تاریخ فرهنگی و سهم تولید دانش هر منطقه از آنها استفاده می‌کنیم.

تاریخ‌پژوه مازندرانی با تاکید بر اهمیت فرهنگی وقف‌نامه‌های کتاب‌ها گفت: وقف‌نامه‌ها نشان می‌دهند شبکه‌های تولید دانش و انتقال آن به نسل‌های آینده تا چه اندازه اثرگذار بوده‌است.

سلیمانی با بیان این که مازندرانی‌ها سهم زیادی در تولید علوم قدیمه شیعی داشتند، یادآور شد: باید کانون‌های علمی و این که چه کتاب‌های علمی در این کانون‌ها تولید شده بررسی شود.

انتهای پیام