به گزارش ایسنا، حسین ایمانی جاجرمی، عضو هیات علمی و رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، در نشست «تبارشناسی پیمایش‌های اجتماعی و تحقیقات افکار عمومی در ایران» که در مرکز افکار سنجی(ایسپا) برگزار شد، با تأکید بر اهمیت شناخت ریشه‌های علوم اجتماعی در ایران، از ضرورت بررسی اسناد تاریخی برای فهم دقیق‌تر روند شکل‌گیری این رشته در کشور خبر داد.
شناخت ریشه‌ها، گامی برای توسعه
ایمانی جاجرمی با اشاره به اینکه باید ریشه‌های خودمان را بشناسیم و بدانیم علوم اجتماعی چگونه در ایران شکل گرفت و نهادینه شد، اظهار کرد: شناخت مسیر طی‌شده، موفقیت‌ها و کاستی‌ها، می‌تواند ما را در انتخاب مسیر درست یاری کند. تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان داده که آن‌ها از اشتباهات خود درس گرفته‌اند و پیشرفت‌شان تدریجی بوده است.
نقش یونسکو در توسعه علوم اجتماعی در ایران
وی با اشاره به نقش عوامل بین‌المللی در گسترش علوم اجتماعی در ایران، تصریح کرد: یونسکو در قالب برنامه آموزش علوم اجتماعی، نقش کلیدی در توسعه این رشته در کشورهای مختلف از جمله ایران داشته است. اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد از سال ۱۳۳۶-۱۳۳۵، نمایندگان یونسکو در ایران حضور داشته‌اند یا نمایندگانی از ایران در کنفرانس‌های بین‌المللی شرکت کرده‌اند.
این مقام مسئول با اشاره به اهمیت سازمان‌های بین‌المللی، به‌ویژه یونسکو، در توسعه تحقیقات اجتماعی در ایران گفت: یونسکو نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تحقیقات اجتماعی و علوم اجتماعی در ایران داشت. این سازمان به‌ویژه در زمینه تأسیس رشته‌های جدید علمی و پرورش محققان تأثیرگذار بود.
جایگاه ضعیف اولیه علوم اجتماعی در ایران
وی با بیان اینکه در نخستین کنفرانس علوم اجتماعی در دمشق، دو استاد از دانشگاه تهران شرکت داشتند که هیچ‌یک تحصیلات علوم اجتماعی نداشتند، گفت: در آن زمان فقط یک استاد به نام دکتر غلامحسین صدیقی داشتیم که در فرانسه جامعه‌شناسی خوانده بود و کرسی جامعه‌شناسی در دانشکده ادبیات داشت. این رشته به‌صورت اختیاری و مکملی برای دانشجویان فلسفه و تاریخ ارائه می‌شد.
ورود متخصصان بین‌المللی برای توسعه علوم اجتماعی
ایمانی جاجرمی تأکید کرد: یونسکو افراد مختلفی را برای توسعه تحقیقات اجتماعی به ایران اعزام کرد. به عنوان مثال، یک جامعه‌شناس فرانسوی برای آموزش تحقیقات اجتماعی شهری به ایران آمد، و همچنین فردی به نام بسنیه که تحقیقات مردم‌شناسی را آموزش می‌داد. این افراد نقش مهمی در پیشبرد علوم اجتماعی در ایران داشتند.
آغاز تحقیقات پیمایشی در تهران
رئیس مؤسسه مطالعات اجتماعی با اشاره به مطالعات اولیه در تهران گفت: مطالعات پیمایشی در ایران به‌ویژه در تهران از حدود سال ۱۳۳۸ شروع شد. این مطالعات که به‌صورت قراردادی با شهرداری تهران انجام می‌شد، ابعاد مختلف شهری را شامل می‌شد. به عنوان مثال، تحقیقاتی در مورد ولگردی، سرقت، روسپیگری و حتی زباله‌ها در تهران انجام شد. این اولین گام‌ها در زمینه تحقیقات پیمایشی بود که به‌طور میدانی اطلاعات جمع‌آوری می‌شد.
تأکید بر تحقیقات میدانی و لزوم بررسی عینی
ایمانی جاجرمی در ادامه اظهار کرد: تحقیقات علمی باید به‌صورت میدانی انجام شوند و صرفاً از اتاق‌های بسته نمی‌توان به شناخت عمیق رسید. تحقیقات باید در میدان انجام شود تا فرد محقق به‌طور عینی با پدیده‌های اجتماعی روبه‌رو شود. در مؤسسه مطالعات اجتماعی تأکید می‌شد که محققان، به‌ویژه دانشجویان علوم اجتماعی، باید به میدانی‌کردن تحقیقات و بررسی واقعیت‌های اجتماعی بپردازند.
ضرورت نگاه عینی و علمی به پدیده‌های اجتماعی
وی با بیان اینکه شناخت عینی و عمیق از جامعه نیازمند تحقیقات میدانی است، ادامه داد: تئوری‌ها و کتاب‌ها مهم هستند، اما اگر بخواهیم به شناخت کامل از جامعه دست یابیم، باید به میدان برویم و خود شاهد پدیده‌ها باشیم. تحقیقات علمی به معنای امروز، مستلزم این است که دانشجویان و محققان از فضای نظری خارج شده و وارد میدان شوند تا اطلاعات دقیق‌تری به‌دست آورند.
ایمانی جاجرمی تأکید کرد که تحقیقات اجتماعی در ایران به‌ویژه در سال‌های ابتدایی، گام‌های اولیه خود را با مشکلات و چالش‌های بسیاری برداشته است و همچنان نیاز به تلاش و توجه بیشتر دارد.
نقش سازمان برنامه و توسعه تحقیقات اجتماعی در ایران
حسین ایمانی جاجرمی، رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود به بررسی تاریخچه ارتباط مؤسسه با برنامه‌های توسعه کشور و نقش سازمان برنامه در شکل‌گیری تحقیقات اجتماعی در ایران پرداخت.
وی همچنین به یکی از تحقیقات برجسته در حوزه صنعت قالیبافی و بازسازی فردوس اشاره کرد.
ایمانی جاجرمی در این باره گفت: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی همواره همکاری‌های نزدیکی با سازمان برنامه داشته است. سازمان برنامه، که در ابتدا به عنوان مهم‌ترین نهاد برنامه‌ریزی کشور شناخته می‌شد، درخواست‌های مختلفی از مؤسسه برای انجام تحقیقات در زمینه طراحی و ارزشیابی برنامه‌های توسعه داشت.
تحقیقات اجتماعی و اهمیت نگاه به گذشته
ایمانی جاجرمی به اهمیت ارتباط با گذشته در تحقیقات اجتماعی اشاره کرد و گفت: یکی از مشکلات عمده در علوم اجتماعی ایران این است که ارتباط خود را با گذشته از دست داده‌ایم. تحقیقات گذشته باید به‌طور گسترده به نسل‌های جدید منتقل شوند تا آنان بتوانند از آن‌ها بهره‌برداری کنند؛ برای مثال، تحقیقاتی که در حوزه صنعت قالیبافی انجام شده است، بسیار مهم و پیشگامانه بوده و به بررسی ارتباطات میان شهر و روستا پرداخته است.
رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی با تأکید بر اهمیت صنعت قالیبافی در پایداری روستاها گفت: یکی از تحقیقات برجسته در این زمینه، تحقیق فیروز توفیق و همکارانش بود که به بررسی ارتباط قالیبافی و روستاها پرداخته است. این تحقیق نشان می‌دهد که قالیبافی نه‌تنها یک هنر بلکه یک صنعت مهم برای حفظ پایداری اقتصادی و اجتماعی در مناطق روستایی بوده است. اگر این مطالعات ادامه می‌یافت، شاید وضعیت امروز روستاها و شهرها به گونه‌ای دیگر بود.
اهمیت و ضرورت تحقیقات در پیشبرد برنامه‌های توسعه
وی در ادامه گفت: نقش مؤسسه مطالعات مطالعات و تحقیقات اجتماعی در پیشبرد تحقیقات اجتماعی و در فرآیند طراحی و ارزیابی برنامه‌های توسعه از اهمیت زیادی برخوردار است. بسیاری از تحقیقات انجام شده به‌طور مستقیم با نیازهای سازمان‌های اداری و دولتی مرتبط بوده است و مؤسسه به‌عنوان تنها نهاد موجود در آن دوران قادر به انجام این تحقیقات بود.
ایمانی جاجرمی تأکید کرد که تحقیقات اجتماعی در ایران باید با نگاه دقیق‌تری به گذشته و تجربه‌های پیشین انجام شوند و از ظرفیت‌های موجود در سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی برای پیشبرد این تحقیقات بهره‌برداری شود.
تحلیل وضعیت علوم اجتماعی و چالش‌های آن در دوران تاسیس مؤسسه
ایمانی جاجرمی در ادامه به مسأله تفکیک بین دو نهاد آموزشی مهم، یعنی گروه علوم اجتماعی در دانشکده ادبیات و مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، پرداخت و به تغییرات ایجاد شده در این دوران اشاره کرد.
وی گفت: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی از ابتدا به دو وظیفه اساسی می‌پرداخت: آموزش و تحقیقات. در اساس‌نامه اولیه مؤسسه، به‌وضوح تأکید شده که یکی از اهداف مهم مؤسسه، آموزش اصول اساسی علوم اجتماعی و همچنین تعلیم روش‌های صحیح تحقیقاتی است. این مؤسسه همچنین مسئولیت ترجمه آثار معتبر علمی از زبان‌های خارجی به فارسی را به‌منظور گسترش دسترسی به علوم اجتماعی بر عهده داشت.
رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی اضافه کرد: بخش تحقیقات این مؤسسه با هدف پیشبرد بررسی‌های اجتماعی و کارآموزی تعریف شده بود و به دانشجویان تأکید می‌شد که در سمینارهای مختلف در زمینه‌های مختلف علوم اجتماعی شرکت کنند؛ اما متأسفانه بعد از تأسیس دانشکده در سال ۱۳۵۱، تمرکز بیشتر بر روی فعالیت‌های آموزشی و ترجمه‌ای قرار گرفت و بخش تحقیقات و ارتباط مستقیم با میدان عملی کاهش یافت.
ایمانی جاجرمی افزود: در سال ۱۳۳۶، پیشنهاد تأسیس مؤسسه مطالعات اجتماعی به دانشگاه تهران ارائه شد. این مؤسسه با هدف ارائه دوره‌های تکمیلی و فوق‌لیسانس شکل گرفت. جالب اینکه ورود به این دوره‌ها نسبتاً آسان بود و فقط یک امتحان ساده برگزار می‌شد. این مؤسسه در ابتدا بیشتر بر روی آموزش نظری تمرکز داشت و در ابتدای تأسیس، برای دانشجویان فوق‌لیسانس، بیشتر منابع خارجی ترجمه می‌شد.
تأثیر روشنفکران غیر دانشگاهی بر علوم اجتماعی
وی سپس به تأثیر روشنفکران غیر دانشگاهی بر علوم اجتماعی در ایران پرداخت و به مقاله‌ای اشاره کرد که توسط دکتر حمید عنایت در سال ۱۹۷۴ در مجله بررسی‌های خاورمیانه منتشر شد.
رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی افزود: دکتر حمید عنایت، که از برجسته‌ترین اندیشمندان علوم سیاسی بود، در مقاله‌ای مهم به تحلیل پیدایش و تحولات علوم اجتماعی و سیاسی در ایران پرداخت. در این مقاله، وی علوم اجتماعی را به دو مکتب محافظه‌کار و انقلابی تقسیم می‌کند.
وی توضیح داد: مکتب محافظه‌کار در ایران توسط افرادی همچون محمدعلی فروغی نمایندگی می‌شد. فروغی، که یکی از تأثیرگذارترین سیاستمداران و روشنفکران ایران بود، کتابی بسیار مهم به نام "سیر حکمت در اروپا" نوشت که در آن فلسفه اروپایی را به زبان ساده برای مخاطب ایرانی توضیح می‌دهد.
چالش‌های اصطلاح‌سازی و واژه‌سازی در علوم اجتماعی
ایمانی جاجرمی همچنین به چالش‌های اصطلاح‌سازی در علوم اجتماعی و لزوم بومی‌سازی مفاهیم خارجی اشاره کرد و گفت: یکی از مشکلاتی که در ابتدای تأسیس مؤسسات علمی در ایران وجود داشت، نبود معادل‌های دقیق برای مفاهیم جدید علمی بود. به‌عنوان مثال، در برابر واژه "یونیورسیته" که به معنای دانشگاه است، در ایران معادلی وجود نداشت و اصطلاحات جدیدی برای آن‌ها باید ساخته می‌شد. این مشکل، در حوزه‌های مختلف علمی، از جمله علوم اجتماعی، به‌طور گسترده‌ای وجود داشت.
وی در نهایت به چالش‌های موجود در فرآیند آموزشی و تحقیقاتی اشاره کرد و خواستار توجه بیشتر به بومی‌سازی علوم اجتماعی در ایران شد.
اصطلاح‌سازی و بومی‌سازی مفاهیم علوم اجتماعی
ایمانی جاجرمی به اهمیت ترجمه و بومی‌سازی مفاهیم پیچیده فلسفی و اجتماعی اشاره کرد: در ابتدا، ما برای مفاهیم پیچیده فلسفی باید معادل‌های فارسی مناسبی پیدا می‌کردیم. مثلاً آقای صدیقی، که کتابی در زمینه جامعه‌شناسی ننوشت، ولی توانست کلمه "سوسیولوژی" را به معادل فارسی "جامعه‌شناسی" تبدیل کند که امروز همگان آن را قبول دارند. البته این کلمه ترکیبی از فارسی و عربی است.
نقش روشنفکران آکادمیک و مؤسسه مطالعات اجتماعی
رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی سپس به روشنفکران آکادمیک که در توسعه علوم اجتماعی در ایران نقش داشتند، اشاره کرد و گفت: در میان روشنفکران آکادمیک، غلامحسین صدیقی برجسته‌ترین چهره بود. او مؤسسه مطالعات اجتماعی را تأسیس کرد و نقش عمده‌ای در رشد و توسعه علوم اجتماعی ایفا نمود. کنار ایشان، شخصیت‌های مهم دیگری همچون علی اکبر سیاسی و امیرحسین آریانپور نیز نقش کلیدی در این فرآیند داشتند. آریانپور، با کتاب "زمینه جامعه‌شناسی"، اگرچه جامعه‌شناس رسمی نبود، ولی تأثیر زیادی بر توسعه اندیشه‌های جامعه‌شناسی در ایران داشت.
وی افزود: این افراد به عنوان کسانی که شاید جامعه‌شناسی به معنای رسمی آن را نخوانده بودند، اما با نوشتن و تألیف آثار مهم، در توسعه علم جامعه‌شناسی تأثیرگذار بودند.
اهمیت تولید داده‌های اجتماعی و پژوهش در ایران
ایمانی جاجرمی در پایان به اهمیت تولید داده‌های اجتماعی و نقش آن در ادامه فعالیت‌های علمی در ایران اشاره کرد و گفت: دستگاه‌هایی که داده‌های اجتماعی را جمع‌آوری و تحلیل می‌کنند، نقشی بسیار مهم در توسعه علم جامعه‌شناسی دارند. خوشبختانه در حال حاضر، مؤسسه‌هایی مانند ایسپا در ایران وجود دارند که به تولید داده‌های اجتماعی پرداخته و این مسیر را ادامه می‌دهند.
وی در پایان گفت: به ایسپا که در این حوزه تحقیقاتی فعالیت می‌کنید، تبریک می‌گویم و آرزوی موفقیت برایتان دارم. بدون شک ریشه‌های این فعالیت‌ها به دهه ۳۰ بازمی‌گردد و شما همچنان ادامه‌دهنده مسیر پر افتخار تحقیقات اجتماعی در ایران هستید.
انتهای پیام
نظرات