به گزارش ایسنا، زلزله مهیب ۸.۷ ریشتری که به‌تازگی در سواحل شرقی روسیه و در نزدیکی شبه‌جزیره کامچاتکا رخ داد، نه‌تنها یادآور زلزله‌های تاریخی بزرگی چون زمین‌لرزه ۲۰۱۱ ژاپن و ۱۹۶۰ شیلی است، بلکه بار دیگر توجه افکار عمومی را به خطر بالقوه زلزله و سونامی در نواحی مشابه، از جمله جنوب شرق ایران در منطقه مکران، جلب کرده است. این رویداد، بهانه‌ای شد تا با دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، درباره ماهیت این زلزله بزرگ، احتمال وقوع سونامی و همچنین سنجش خطرات مشابه در ایران گفت‌وگو کنیم.

دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص تفاوت اعلام‌شده در بزرگای زلزله اخیر روسیه که بین ۷.۹ تا ۸.۸ گزارش شده، اظهار کرد: هر سازمان لرزه‌نگاری از الگوریتم‌ها، مدل‌های زمین‌شناختی و روش‌های پردازش داده‌ای متفاوتی برای محاسبه بزرگا استفاده می‌کند و همین تفاوت‌ها می‌تواند منجر به اختلاف در مقدار نهایی بزرگی گزارش‌شده شود؛ حتی در صورتی که از یک نوع مقیاس استفاده شود.

وی افزود: از سوی دیگر، اندازه‌گیری یک عدد واحد برای نشان دادن بزرگای زلزله، تحت تأثیر پیچیدگی فرآیندهای زمین‌شناختی و همچنین محدودیت‌های ابزارهای اندازه‌گیری قرار دارد و همین عوامل باعث بروز عدم‌قطعیت ذاتی در برآورد نهایی می‌شوند. به‌طور معمول، خطایی در حدود ±۰.۲ تا ±۰.۳ واحد در بزرگی زلزله‌ها قابل قبول تلقی می‌شود.

زارع در ادامه با اشاره به اختلاف عددی اعلام‌شده برای این زلزله گفت: در مورد زلزله اخیر روسیه، بازه بزرگی ۷.۹ تا ۸.۸ ناشی از گزارش‌های اولیه بر اساس مقیاس‌های مختلف—به‌ویژه مقیاس‌هایی که در زلزله‌های بسیار بزرگ دچار اشباع می‌شوند—و سپس بازبینی‌های بعدی با استفاده از مقیاس «بزرگی گشتاوری» (Mw) است. این مقیاس معمولاً عددی بزرگ‌تر و دقیق‌تر برای زلزله‌های قدرتمند ارائه می‌دهد.

زارع با اشاره به وقوع زلزله های بزرگ همانند زلزله روسیه اظهار کرد: بزرگترین زلزله‌ای که تاکنون به طور دقیق ثبت شده زمینلرزه ۲۲ مه ۱۹۶۰ والدیویا (شیلی) با بزرگی ۹.۵  بوده است. این زلزله در تاریخ اول خرداد ۱۳۳۹ شمسی از مخرب‌ترین سوانح طبیعی قرن بیستم بود که سونامی‌ بزرگی را نیز در پی داشت.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله شناسی ادامه داد: زلزله‌ای که در تاریخ ۳۰ ژوئیه ۲۰۲۵ در سواحل شبه‌جزیره کامچاتکا در شرق دور روسیه رخ داد، ابتدا با بزرگایی بین ۷.۹ تا ۸.۸  گزارش شد، . آکادمی علوم روسیه  در ابتدا قدرت زلزله را ۸.۵ ریشتر تخمین زد و سپس با تصحیح اطلاعیه خود، عدد دقیق را ۸.۷  اعلام کرد.

به گفته وی، با توجه به بزرگای ۸.۷  ، زلزله ۳۰ ژوئیه ۲۰۲۵ روسیه در لیست بزرگترین زلزله‌های تاریخ در رتبه‌های بالا قرار می‌گیرد. این زلزله بزرگترین زلزله جهان از سال ۲۰۱۱ تاکنون (یعنی پس از زلزله ۹.۰  ژاپن در ۱۱ مارس۲۰۱۱) محسوب می‌شود.

زارع زلزله های بزرگ دنیا را اینگونه برشمرد:

زمینلرزه ۹.۵ سال ۱۹۶۰ والدیویا، شیلی
زمینلرزه ۹.۲ سال ۱۹۶۴ آلاسکا (پرینس ویلیام ساند)، آمریکا
زلزله۹.۱ سال ۲۰۰۴ و سونامی اقیانوس هند (سوماترا، اندونزی)
زمینلرزه ۹.۰ و سونامی سال ۲۰۱۱ توهوکو، ژاپن
زمینلرزه ۹.۰ سال ۱۹۵۲ کامچاتکا، روسیه (اتحاد جماهیر شوروی سابق)
زمینلرزه ۸.۸ سال ۱۹۰۶ اکوادور-کلمبیا
زلزله ۸.۸ سال ۲۰۱۰ شیلی (فوریه ۲۰۱۰، مائوله)
زلزله ۸.۷ ۳۰ ژوئیه ۲۰۲۵ کامچاتکا، روسیه
زلزله ۸.۷-۹.۲ (تخمینی) کاسکادیا، اقیانوس آرام (آمریکا و کانادا)

خسارت جانی در زلزله ۸.۷ روسیه

زارع در خصوص میزان خسارت زمینلرزه ۸.۷ روسیه خاطر نشان کرد: شبه‌جزیره کامچاتکا و شرق دور روسیه، مناطق بسیار کم‌جمعیت هستند.جمعیت شبه جزیره کامچاتکا در روسیه تقریباً ۲۸۸ هزار نفر (آخرین تخمین‌ها برای ژانویه ۲۰۲۴) است از این رو در این منطقه تراکم جمعیت بسیار پایین است و تنها حدود ۰.۶۸ نفر در هر کیلومتر مربع زندگی می‌کنند.

وی افزود: این منطقه به خاطر طبیعت بکر وسیعش شناخته شده است و بخش بزرگی از جمعیت آن در پایتخت، پتروپاولوفسک-کامچاتسکی،  با حدود ۱۶۰ هزار نفر متمرکز شده‌اند که با کانون زلزله ۳۰ ژوئیه، ۱۱۰ کیلومتر فاصله دارد.  

زارع تاکید کرد: این زلزله در فاصله دوری از شهرهای بزرگ و مناطق پرجمعیت رخ داده است. هرچه فاصله کانون زلزله از مناطق مسکونی بیشتر باشد، شدت لرزش در آن مناطق کمتر است.

این محقق حوزه زلزله با اشاره به وقوع سونامی بعد از زلزله بزرگ روسیه یادآور شد: از سوی دیگر عدم وقوع سونامی مخرب با فقدان تلفات جانی - طبق گزارش ساعات اولیه - مرتبط بود؛ چرا که زلزله‌های اقیانوسی با این بزرگا پتانسیل ایجاد سونامی‌های بزرگ را دارند. در این مورد خاص، امواج سونامی با ارتفاع ۳ تا ۴ متر به ساحل رسید و  هشدارهای به موقع هم داده شده و اقدامات لازم برای تخلیه مناطق ساحلی صورت گرفته است، که این موارد از تلفات جانی جلوگیری کرد.

دکتر مهدی زارع در پاسخ به این پرسش که آیا زلزله اخیر با سونامی همراه بوده و چرا هشدار سونامی پس از وقوع زلزله صادر شده است، توضیح داد: زلزله‌ای با بزرگای ۸.۷ که در اقیانوس یا در نزدیکی سواحل و در اثر گسلش فشاری ناشی از فرورانش رخ دهد، تقریباً همیشه با تولید سونامی همراه است.

وی افزود: امواج سونامی بر اثر جابه‌جایی قائم بستر دریا در محل گسل ایجاد می‌شوند و این جابه‌جایی می‌تواند بلافاصله پس از وقوع زلزله یا با کمی تأخیر، امواج را به سمت سواحل ارسال کند.

این استاد حوزه زلزله تاکید کرد: میزان قدرت و تخریب سونامی به بزرگای زلزله ( هرچه زلزله قوی‌تر باشد، پتانسیل تولید سونامی بزرگتر بیشتر است)، ژرفای زلزله (زلزله‌های کم‌ ژرفا که در نزدیکی بستر اقیانوس رخ می‌دهند، پتانسیل بیشتری برای جابجایی ستون آب و ایجاد سونامی دارند)‌ ، نوع حرکت گسل ( اگر حرکت گسل عمودی  و باعث بالا یا پایین رفتن بخش بزرگی از بستر اقیانوس شود، سونامی‌های بزرگتری تولید می‌شوند) و مورفولوژی بستر اقیانوس و سواحل مربوط است.

چرا هشدار سونامی بعد از این زلزله صادر شده است؟

وی در خصوص هشدار سونامی بعد از زلزله بزرگ روسیه گفت: هشدارهای سونامی پس از زلزله‌های اقیانوسی بزرگ صادر می‌شوند تا به مردم در مناطق ساحلی فرصت کافی برای تخلیه و پناه گرفتن داده شود. دلایل صدور هشدار سونامی پس از این زلزله بزرگای بسیار زیاد زلزله کامچاتکا ۸.۷ که  یک رویداد لرزه‌ای عظیم با  انرژی کافی برای جابجایی حجم عظیمی از آب اقیانوس - بود. هر زلزله‌ای با بزرگای بالای ۷.۵  در اقیانوس، پتانسیل ایجاد سونامی مخرب را دارد و نیاز به صدور هشدار دارد.

زارع ادامه داد: موقعیت اقیانوسی کانون زلزله در سواحل شبه‌جزیره کامچاتکا و در اقیانوس آرام ، برخلاف زلزله‌های خشکی، مستقیماً بر ستون آب اثر می‌گذارند و امواج سونامی را ایجاد می‌کنند.

وی اضافه کرد: وظیفه مراکز هشدار سونامی، مرکز هشدار سونامی اقیانوس آرام (PTWC) و مراکز منطقه‌ای در روسیه یا ژاپن مسئول پایش فعالیت‌های لرزه‌ای و صدور هشدارهای سونامی است. به محض اینکه داده‌های لرزه‌نگاری یک زلزله بزرگ با پتانسیل سونامی را نشان می‌دهند، این مراکز فوراً اقدام به ارزیابی و صدور هشدار یا اطلاعیه سونامی می‌کنند. این کار برای حفظ جان و مال مردم در مناطق ساحلی انجام می‌شود.

زارع اظهار کرد: امواج سونامی با سرعت بسیار بالایی (گاهی تا ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت در اقیانوس‌های عمیق) حرکت می‌کنند، اما با این حال، رسیدن آنها از کانون زلزله به سواحل دوردست می‌تواند ساعت‌ها طول بکشد. صدور هشدار به موقع این فرصت را فراهم می‌کند تا اقدامات لازم مانند تخلیه مناطق کم‌ارتفاع ساحلی انجام شود.

به گفته وی، پس از زلزله، مراکز هشدار سونامی بلافاصله داده‌های زلزله - کانون، بزرگا، ژرفا - را وارد مدل‌های کامپیوتری می‌کنند تا پیش‌بینی کنند که آیا سونامی ایجاد شده یا خیر. در صورت ایجاد، چه زمانی به کدام سواحل می‌رسد و ارتفاع احتمالی امواج چقدر خواهد بود. بر اساس این پیش‌بینی‌ها، سطح هشدار (هشدار سونامی، مشاهده سونامی، یا صرفاً اطلاعیه) تعیین و منتشر می‌شود.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: صدور هشدار اقدامی احتیاطی استاندارد و حیاتی پس از هر زلزله بزرگ اقیانوسی است تا از تلفات جانی احتمالی جلوگیری شود. حتی اگر سونامی تولید شده کوچک باشد یا به سواحل کم‌جمعیت برسد، باز هم هشدار صادر می‌شود تا از آمادگی اطمینان حاصل شود.

زارع ادامه داد: زلزله بزرگ روسیه با کیفیت بالا در تمامی ایستگاههای شبکه لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با کیفیت بالا ثبت شد.

احتمال وقوع مشابه زلزله روسیه در ایران

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در خصوص پتانسیل ایران برای وقوع زلزله های بزرگ، افزود: در داخل ایران انتظار نمی رود زلزله ای با بزرگای ۸.۷ رخ دهد ولی در سواحل مکران - هرچند به ندرت - ولی چنین پتانسیلی وجود دارد. در تاریخچه زلزله های بزرگ ایران،  زمین‌لرزه ۱۳۵۷ طبس با بزرگای ۷.۴  قوی‌ترین زلزله ثبت شده در تاریخ معاصر ایران بود که ویرانی گسترده‌ای را به بار آورد و تلفات جانی حدود ۱۰ هزار نفر برجای گذاشت.

وی زمینلرزه ۱۳۶۹ منجیل با بزرگای ۷.۳ را نیز از دیگر زلزله‌های بسیار مخرب ایران نام برد که منجر به تلفات جانی حدود ‍۱۶ هزار نفر شد و یادآور شد: زمینلرزه ۱۳۴۱ بوئین‌زهرا با بزرگای ۷.۲  نیز بسیار ویرانگر بود و ۱۲۲۰۰ کشته برجای گذاشت. زمینلرزه ۵ دیماه ۱۳۸۲ بم  با بزرگای ۶.۵  با ژرفای ۸.۵ کیلومتری چون در زیر شهر بم رخ داد و به دلیل بناهای نامقاوم در شهربم  تلفات جانی آن به حدود ۳۰ هزار نفر رسید و خسارات مالی بسیار زیادی - حدود ۲ میلیارد دلار -  به بار آورد.

وی در پاسخ به این سوال که آیا ممکن است زلزله‌ای با بزرگای ۸.۷ یا بیشتر در ایران رخ دهد؟ گفت: ایران زلزله‌های بزرگ با بزرگای بیش از ۷ را در هر دهه دو رخداد طی شصت سال گذشته تجربه کرده است، وقوع زلزله‌هایی با بزرگی ۸.۰ یا بالاتر (مانند زلزله ۸.۷ روسیه یا ۹.۵ شیلی) در خشکی‌های ایران به لحاظ لرزه زمینساختی نامحتمل به نظر می رسدو این امر به خاطر نوع گسل‌ها  و ساختار ایران است. 

زارع با اشاره به گسل‌های ایران اظهار کرد: اغلب گسل‌های فعال ایران از نوع گسل‌های راندگی (Reverse Fault) یا امتداد لغز (Strike-Slip Fault) هستند. این گسل‌های داخل ایران می‌توانند زلزله‌های قدرتمندی (تا حدود ۷.۵ یا ۷.۸ ) ایجاد کنند، اما پتانسیل آنها برای تولید زلزله‌های با بزرگی ۸ و بالاتر (که نیازمند جابجایی بسیار بزرگ در طول گسل‌های بسیار بلند و ژرف هستند) بسیار کم است.

وی گفت: البته در مناطق فرورانش مانند ناحیه مکران در جنوب شرق ایران زلزله‌های با بزرگی ۹ و بالاتر ‌احتمال دارد رخ دهد و این جایی است که یک ورقه اقیانوسی به زیر ورقه  قاره‌ای) فرومی‌رود. در این پهنه ها سطح تماس ورقه ها بسیار گسترده و ژرف است و می‌تواند انرژی بسیار زیادی را ذخیره و آزاد کند.

این محقق حوزه زلزله تاکید کرد: تنها منطقه فرورانشی که ایران با آن در ارتباط است، مکران در جنوب شرق ایران است که صفحه اقیانوسی هند به زیر صفحه اوراسیا فرومی‌رود. این منطقه پتانسیل تولید زلزله‌های بزرگ (تا حدود ۸ ) و سونامی را دارد، مانند زلزله ۱۹۴۵ مکران (با بزرگای ۸.۱ تا ۸.۳ ) که سونامی مخربی را در سواحل مکران و حتی هند ایجاد کرد.

وی گفت: یک پژوهش در سال ۲۰۱۳ از احتمال بسیار کم حتی ایجاد زمینلرزه با بزرگای ۹.۰ در ساحل مکران - در صورتی که تمام ساحل مکران ایران و پاکستان با هم در یک زمینلرزه به طول حدود ۱۰۰۰ کیلومتر یکجا گسیخته شود - مطرح کرد.  چنین زمینلرزه هایی که در پهنه فرورانش مکران رخ دهد موجب سونامی مخرب نیز می تواند شود- کما اینکه در زلزله ۱۹۴۵ مکران چنین اتفاقی افتاد و ۴۰۰۰ نفر کشته - بیشتر در ساحل پاکستان - گزارش شد.

انتهای پیام