روسری‌اش را مرتب می‌کند. آرام جابه‌جا می‌شود و با دختری که کنار دستش نشسته صحبت می‌کند. داخل مطب شلوغ است ولی همه در سکوتی عمیق فرو رفته‌اند.

صدای نفس‌ها را می‌توان شمرد، انگار زمان در همین لحظه در این مکان متوقف شده است. منشی اسم یکی از مراجعه‌کنندگان را صدا می‌زند.

آرام از زن کنار دستمی‌ام که به همراه دخترش آمده سوال می‌پرسم شما برای چه اینجا آمده‌اید؟ انگار منتظر بود با کسی حرف بزند تا حجم استرس خود را کم کند.

می‌گوید: لیلا هستم، ۵۹ ساله. یک مادر خانه‌دار با سه فرزند. دختر وسطی‌ام، نازنین، نزدیک به هشت سال است که ازدواج کرده، اما هنوز بچه‌دار نشده‌اند.

وی ادامه می‌دهد: اوایل فکر می‌کردیم زمان می‌برد و طبیعی است. اما کم‌کم دیدیم هر بار که حرفی از بچه می‌زنیم، نازنین اخم می‌کند و اشکش در می‌آید. بالاخره خودش گفت که دکترا گفتن شانس بارداری‌اش کم است.

لیلا می‌گوید: دلم شکست برای دخترم، نه برای خودم. چون می‌دانستم چقدر عاشق بچه‌ است. همیشه با بچه‌های فامیل بازی می‌کرد، لباس برایشان می‌خرید. وقتی شنیدم، فقط بغلش کردم و گریه کردیم. از آن روز به بعد، چیزی ته قلبم خالی شده است ولی به خودم قول داده‌ام تنهایش نگذارم و در روند درمان مشوقش هستم تا این مسیر سخت را طی کند. حتی گفته‌ام نگران هزینه‌ها نباشد و من کمک حالشم هستم.

حواسم یک لحظه به سمت خانمی می‌رود که خودش را آرام آرام به ما نزدیک می‌کند، خجالت می‌کشید می‌خواست حرف بزند ولی انگار دوست نداشت اسمش را بدانم، انگار می‌ترسید.

خودش را به ما رساند، منتظر بود صحبت‌های لیلا تمام شود. با دعای خیر لیلا شروع کرد به صحبت، یواش یواش، خستگی عجیبی در صدایش نمایان بود انگار بغضی چندین ساله نمی‌گذاشت کلمات با قدرت بر زبانش جاری شوند.

خودش را مریم معرفی می‌کند،۳۳ ساله و ساکن روستایی دوردست در شرق لرستان، روستایی که ساعت‌ها و ساعت‌ها از مطب دکتر بسیار بسیار بسیار دور بود. 

به زحمت چند جمله می‌گوید همراه با اشک‌هایی که نم نم گونه‌هایش را خیس می‌کرد.۱۰ ساله بچه دار نمی‌شم، در این سال‌ها همه کار کردم هر دارو و دکتری که فکرش رو بکنی حتی میکرو کردم اما نشد.

مریم در ادامه می‌گوید خیلی دوست دارد بچه داشته باشد ولی ...  من و همسرم نسبت فامیلی خیلی نزدیک داریم و این سال‌ها خیلی هزینه کردیم ولی حسرت همدم این سال‌های نازایی من شده است.

این صحبت‌ها، تنها روایت یک مادر و مادرها نیست؛ صدای بسیاری از خانواده‌هایی‌ است که با چالش ناباروری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. 

کاهش نرخ فرزندآوری در ایران به یکی از چالش‌های راهبردی تبدیل شده که پیامدهای آن فراتر از مسائل جمعیتی، آینده اقتصادی، اجتماعی است. بر اساس آمار مرکز آمار ایران، نرخ باروری کل (TFR) به حدود ۱.۶ فرزند به ازای هر زن رسیده رقمی که نه تنها بسیار پایین‌تر از نرخ جایگزینی جمعیت (۲.۱ فرزند) بوده بلکه ایران را در زمره کشورهای با «پیری شتابان جمعیت» قرار داده است.

این روند نگران‌کننده در حالی ادامه دارد که کمتر از چهار دهه پیش، سیاست‌های کنترل جمعیت با شعارهایی مانند «فرزند کمتر، زندگی بهتر» تبلیغ می‌شد، اما الان زنگ هشدار پیری جمعیت به صدا درآورده و امروز جامعه با چالش شکاف نسل، کاهش نیروی کار جوان و بحران سالمندی روبه‌روست.

در این بین لرستان نیز از قافله کاهش جمعیتی کشور عقب نمانده و با پایین آمدن نرخ ولادت، ازدواج و افزایش سن متوسط طلاق، زنگ هشدار جدی برای آینده اجتماعی استان به صدا در آمده و آمارها نیز از این بحران حکایت دارد.

فریبرز امیری پرنیان -مدیرکل ثبت احوال لرستان- یکی از عوامل مهم کاهش ازدواج را کاهش جمعیت می‌داند و می‌گوید: در دهه ۶۰ پیک جمعیتی بی‌سابقه‌ای وجود داشت، به طوری که که درصد رشد خالص ۳.۲ و میزان باروری نزدیک به هفت بود همچنین موالید به دو میلیون نفر رسید.

وی تصریح کرد: از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۱، جمعیت کشور حدود ۱۱۳ درصد رشد داشته اما بین سال‌های ۶۵ تا ۸۵ شاخص‌های جمعیتی نصف شد. برخی کارشناسان پیش‌بینی می‌کردند که با توجه به سن ازدواج رسیدن پیک جمعیتی دهه ۶۰، ممکن است افزایش جمعیت رخ دهد. بعضی از کارشناسان اعتقاد داشتند که با توجه به رکود اقتصادی‌، جهش جمعیت نداریم که سناریو دوم درست بود و کاهش جمعیت همچنان ادامه داشت.

امیری با بیان اینکه مهم‌ترین عوامل کاهش جمعیت مسائل اقتصادی، امنیت شغلی و بیکاری است، تاکید کرد: طبق پژوهش‌ها، مسائل فرهنگی در روند کاهشی ازدواج‌ها نقش زیادی دارد، عدم مسئولیت‌پذیری جوانان، وابستگی خانواده‌ها و ازدواج سفید از عوامل مهمی بوده که باید روی این مسائل کار شود.

لرستان از نظر شاخص‌های جمعیتی وضعیت خوبی ندارد

مدیرکل ثبت احوال لرستان با تأکید بر اینکه کشور و به‌تبع آن استان از نظر جمعیتی و شاخص‌های جمعیتی اصلا وضعیت خوبی ندارد، افزود: سال ۱۴۰۳، میزان ولادت‌های ثبت شده در لرستان نسبت به سال ۱۴۰۲، کاهش‌ یافته است. سال گذشته ۲۲ هزار و ۳۴۰ مورد واقعه ولادت در لرستان به ثبت رسید، این عدد نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۶.۹ درصد کاهش‌ داشته است.

وی با اشاره به اینکه فوتی‌ها افزایش و ازدواج‌ها در استان کاهش داشته است، افزود: ۱۰ هزار و ۳۳۵ مورد واقعه فوت در لرستان طی سال گذشته ثبت شد که این عدد نسبت به سال ۱۴۰۲، ۳.۶ درصد افزایش‌ یافته است.

امیری با اشاره به ثبت ۱۲ هزار و ۷۹۴ ازدواج در لرستان طی سال گذشته یادآور شد: این عدد نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود هفت دهم درصد کاهش داشت.

رتبه ۱۵ لرستان در شاخص رشد جمعیت کشور

مدیرکل ثبت احوال لرستان با بیان اینکه بیشترین ولادت ثبت شده در استان مربوط به شهرستان رومشکان و کمترین ولادت ثبت شده نیز مربوط بروجرد و ازنا است، ادامه داد: همچنین بیشترین فوتی ثبت شده در لرستان مربوط به شهرستان بروجرد و کمترین آن هم مربوط به رومشکان و دلفان است.

امیری با بیان اینکه در حال حاضر جمعیت استان بدون احتساب مهاجرت، به حدود یک میلیون و ۹۰۰ هزار نفر رسیده است، گفت: رتبه لرستان در شاخص رشد جمعیت در کشور ۱۵ است.

وی با تأکید بر اینکه وضعیت لرستان به لحاظ جمعیتی مناسب نیست، اظهار کرد: بدون احتساب مهاجرت، با رشد ۰.۶ و یا ۰.۷ در سال حدود ۱۲ هزار نفر به جمعیت استان اضافه می‌شود، اگر میانگین را ۲.۵ با جمعیت یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در نظر بگیریم، باید در سال ۴۸ هزار نفر به جمعیت استان اضافه شود.

مدیرکل ثبت‌ احوال لرستان اظهار کرد: از نظر کشوری هم وضعیت مناسبی نداریم، برای نخستین بار در سال ۱۴۰۳، شاخص ولادت در استان به زیر یک میلیون نفر رسیده و این وضعیت خوبی نیست.

امیری افزود: با این رشد در سال ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار نفر به جمعیت کشور اضافه می‌شود، درحالیکه با رشد ۲.۵ درصد باید دو میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه شود. اگر به این طریق پیش برویم، افزایش جمعیتی به این زودی‌ها نخواهیم داشت و در حال حرکت به سمت سالخوردگی و پیری هستیم.

جمعیت بالای ۶۵ سال به ۶ تا هفت درصد رسیده است

مدیرکل ثبت‌احوال لرستان با بیان اینکه در لرستان جمعیت بالای ۶۵ سال به ۶ تا هفت درصد رسیده است، اضافه کرد: البته این عدد نسبت به کشور بهتر است، چراکه در کشور ۱۱ درصد است.

امیری، با بیان اینکه در ثبت‌احوال یک مرکز به‌عنوان مرکز رصد جمعیت راه‌اندازی کرده‌ایم که داده‌های این مرکز بسیار به‌روز است، افزود: دهه ۶۰ تعداد مادران در سن باروری ،۱۰ میلیون نفر بود که حدود دو میلیون و ۲۰۰ هزار موالید داشته‌ایم، در دهه ۹۰ حدود ۲۲ میلیون مادر در سن بارداری داشتیم که یک میلیون و ۲۰۰ هزار موالید ثبت شد. در عرض هفت سال، حدود ۳۵ درصد از ولادت‌ها کم شده و ۱۳ درصد از زوج‌ها فاقد فرزند و ۱۸ درصد هم تک‌فرزند دارند. همچنین در عرض ۱۲ سال، ۴۰ درصد از ازدواج‌ها کم شد، این‌ها مواردی است که باعث شده رشد جمعیت ما به زیر یک بیاید، این در حالی است که باید ۲.۵ باشد.

مدیرکل ثبت‌احوال لرستان، یادآور شد: عملاً ۳۰ درصد از نرخ جایگزین را ما نداریم، مسائل و مشکلات اقتصادی اولویت دارد، اما اصل قضیه، فرهنگ‌سازی است، فرهنگ «دیر بچگی»، «کم بچگی» و «بی بچگی» باید به‌گونه‌ای در جامعه بهبود پیدا کند.

به عقیده بسیاری از کارشناسان، کاهش نرخ فرزندآوری در لرستانی که به لحاظ اقتصادی در مقایسه با استان‌های دیگر شرایط متفاوتی دارد چندان جای تعجب ندارد زیرا هزینه‌های بسیار بالای درمان خیلی از خانوارهای نابارور را از شروع یا ادامه درمان منصرف می‌کند هرچند بیمه‌ها در این سال‌ها پای کار آمده‌اند و بخشی از هزینه‌ها را تقبل می‌کنند ولی باز نتوانسته بصورت کامل کمک حال زوجین نابارور استان باشد.

محسن اسدبیگی -مدیرکل بیمه سلامت لرستان- گفت: تاکنون بیش از ۱۳۰ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال بابت هزینه‌های درمانی بستری و سرپایی زوج‌های نابارور تحت پوشش این سازمان پرداخت شده است.

وی اظهار کرد: در راستای حمایت از زوجین نابارور و تحقق سیاست‌های جمعیتی، بیمه سلامت لرستان با دو مرکز درمان ناباروری شامل جهاد دانشگاهی و بیمارستان شفا قرارداد همکاری منعقد کرده است.

تحت پوشش قرار گرفتن یک‌هزار و ۹۹۵ نفر از زوجین نابارور  

او با بیان اینکه این حمایت‌ها در قالب اسناد هزینه‌ای انجام شده است، افزود: تاکنون یک‌هزار و ۹۹۵ نفر از زوجین نابارور در سامانه بیمه سلامت نشان‌دار شده و تحت پوشش قرار گرفته‌اند.

مدیرکل بیمه سلامت لرستان در ادامه گفت: خدمات مورد تعهد بیمه شامل انواع روش‌های درمان ناباروری از جمله IVF، ICSI، IUI و FET بوده که برای هر یک از این پروسیجرها، بسته‌های خدمتی شامل ویزیت، دارو، تصویربرداری و مراحل درمان تعریف شده است.

وی تأکید کرد: در جدیدترین اصلاحات مربوط به قانون حمایت از جوانی جمعیت، محدودیت تعداد دفعات درمان ناباروری حذف شده و این خدمات بدون سقف در اختیار زوجین قرار می‌گیرد. علاوه بر خدمات درمانی، بسته خدمات غربالگری جنین (NT) و آزمایشات تشخیصی و ژنتیکی سقط جنین نیز به خدمات قابل ارائه اضافه شده است.

وی با اشاره به نحوه پرداخت هزینه‌ها گفت: در مراکز طرف قرارداد مانند جهاد دانشگاهی و بیمارستان شفا، ۷۰ درصد تعرفه خصوصی توسط سازمان بیمه سلامت و ۳۰ درصد توسط بیماران پرداخت می‌شود.

مدیرکل بیمه سلامت لرستان اظهار امیدواری کرد با جذب اعتبارات بیشتر، حمایت‌های گسترده‌تری از زوجین نابارور در استان انجام شود و این روند، گامی مؤثر در جهت افزایش نرخ باروری و جوان‌سازی جمعیت باشد.

صحبت‌های مدیرکل بیمه سلامت در خصوص آمار تحت پوشش زوجین نابارور در حالی مطرح شده که فقط بیش از ۱۰ هزار پرونده در مرکز درمان ناباروری جهاد دانشگاهی لرستان وجود دارد و این مرکز تنها یکی از مراکز درمانی استان است.

فرهاد فرامرزیان -رئیس جهاد دانشگاهی لرستان- از تشکیل پرونده ۱۰ هزار زوج نابارور در مرکز ناباروری جهاددانشگاهی استان خبر داد و اظهار کرد: این مرکز با تشکیل بیش از ۱۰ هزار پرونده زوجین نابارور دارای مراجعینی بسیار زیادی است.

وی با اشاره به کمبود فضای فیزیکی مرکز درمان ناباروری جهاد دانشگاهی لرستان با توجه به تعداد بالای مراجعین این مرکز، بیان کرد: در کنار ساختمان این مرکز یک ساختمان جدید در حال احداث داریم که کارهای فیزیکی آن بالای ۹۰ درصد انجام شده و برای تجهیز آن به کمک مسئولان در سطح استان و ملی نیاز داریم.

درمان اقساطی ناباروری در جهاد دانشگاهی لرستان

فرامرزیان ادامه داد: با تجهیز ساختمان جدید و افتتاح آن میزان خدمات‌رسانی مرکز درمان ناباروری جهاد دانشگاهی چند برابر شده و از طرف دیگر مراجعین برای انجام آزمایش و سونوگرافی به بیرون از مجموعه مراجعه نخواهند کرد بلکه صفر تا ۱۰۰ درمان این افراد در این مرکز انجام خواهد شد.

رئیس جهاد دانشگاهی لرستان با اشاره به انجام تمام امور مربوط به درمان ناباروری تحت پوشش بیمه در مرکز درمان ناباروری جهاد دانشگاهی لرستان، خاطرنشان کرد: این مرکز تنها مرکزی در کشور است که زوج‌های نابارور می‌توانند درمان خود را به صورت اقساط انجام دهند.

در کنار هزینه‌های بالای درمان، معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی لرستان علت بالا بودن آمار ناباروری در استان را استرس و اضطراب ناشی از ناباوری و روش‌های درمانی می‌داند.

مریم کوشکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در حال حاضر مطابق آمار ارائه شده توسط ثبت احوال نرخ باروری در لرستان ۱.۴۸ است.

نرخ باروری در لرستان پایین‌تر از میانگین کشوری است

معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی لرستان گفت: وضعیت استان در نرخ باروری در حد متوسط و پائین‌تر از میانگین کشوری است.

وی با بیان اینکه طرح آمایش امید با هدف افزایش نرخ باروری مدنظر همه است، اظهار کرد: طرح آمایش امید با هدف نرخ باروری دو و نیم درصد تا سال ۱۴۰۷، از طرف وزارت بهداشت به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور ابلاغ شده است و ما نیازمند همکاری همه دستگاه‌های اجرایی با دانشگاه علوم پزشکی لرستان و قرارگاه جوانی جمعت استان هستیم.

این معاون دانشگاه علوم پزشکی لرستان نرخ باروری در استان را پایین‌تر از میانگین کشوری دانست و گفت: طبق آمار ثبت احوال و ثبت سامانه‌های دانشگاهی، وضعیت استان در حد متوسط و پایین‌تر از میانگین کشوری بوده و تا سال ۱۴۰۷ و با اجرای طرح امید، قرار است طی این مدت، نرخ باروری استان به عدد دو و نیم درصد برسد.

وی ادامه داد: برای اجرای این طرح اطلاعات آماری از شهرستان‌های استان در زمینه فرزندآوری و مشکلات و چالش های مربوط آن جمع‌آوری شده که بعد از آن تحلیل و سپس برای رفع مشکلات موجود مداخله می‌شود که در نتیجه باید تا سال ۱۴۰۷ نرخ باروری به ۲.۵ برسد.

قبول نداشتن تکنولوژی در درمان

کوشکی با اشاره به قبول نداشتن تکنولوژی در درمان، اضافه کرد: بعضی از زوجین ممکن است به روش‌های درمانی پزشکی مانند IVF اعتقاد نداشته باشند و به دنبال درمان‌های سنتی باشند.

این معاون دانشگاه علوم پزشکی لرستان با بیان اینکه بعضی از زوجین ممکن است به دلیل ترس از قضاوت اطرافیان، در مورد مشکل ناباروری خود صحبت نکنند، گفت: بعضی از زوجین لرستانی ممکن است به دلیل ترس از هزینه‌های بالای درمان ،مراجعه به پزشک را به تعویق بیندازند.

وی در خصوص علت بالا بودن آمار ناباروری در لرستان، بیان کرد: درمان ناباروی بیشتر بدلایل استرس و اضطراب ناشی از ناباوری و روش‌های درمانی در استان گاهی طولانی مدت و هزینه بر هستند.

کوشکی در خصوص تاثیر فرهنگ غربی در کاهش جمعیت در کشور و استان نیز تصریح کرد: ترویج سبک فمینیسم غربی، ترویج سبک تک فرزندی و بی‌فرزندی ( وجهه مطلوب در جامعه )، رواج توجه به اندام مانکنی و انجام جراحی‌های تهاجمی، عادی سازی سقط جنین و عدم تعهد به داشتن فرزند و... در کاهش آمار جمعیتی بی‌تاثیر نیست.

وی سبک زندگی ناسالم از جمله کم تحرکی، چاقی، هورمون‌های استروئیدی، مواد غذایی ناسالم مانند فست فودها، مواجهه با اشعه‌ها را از دیگر عوامل تاثیرگذار در ناباروری استان دانست و گفت: حمایت همه جانبه در اجرای کامل قوانین حمایت از خانواده در کلیه ادارات و سطوح، تقبل کمک هزینه خرید مسکن، خودرو، زمین ( علاوه بر مواد قانونی ثبت شده در کتاب قانون جوانی جمعیت )، افزایش تسهیلات وام فرزنداوری و وام ازدواج، افزایش مرخصی زایمان زنان شاغل همراه با پرداخت کامل حقوق و امتیازات،  تشویق مالی ( سکه، خودرو، مسکن و.. ) به مادران دارای ۶ تا ۹ فرزند، تشویق مالی پرسنل ادارات که در این سال ازدواج کردند یا دارای فرزند شده‌اند ( حداقل دو میلیارد ریال )، تقویت زیرساخت‌ها در زمینه اقتصادی فرهنگی در جامعه، حمایت بیشتر زوجین نابارور در زمینه‌های درمانی و مالی و اصلاح باورهای غلط بین عامه مردم و فرهنگ‌سازی بهداشتی و درمانی را از جمله راهکارهای کمک به افزایش نرخ جمعیتی است.

فرزندآوری حلقه اتصال نسل‌ها، حافظ فرهنگ، انتقال دهنده ارزش‌ها و تضمین‌کننده پویایی جامعه است ولی این حلقه با پذیرش باورهای نادرست و فرهنگی در حال قطع شدن است. موضوعی که مدیرکل امور زنان و خانواده استانداری لرستان نیز بر آن صحه می‌گذارد.

فاطمه ایرانی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به برخی باورهای فرهنگی و تاثیر آن بر ناباروری بیان کرد: یکی از دلایل ناباروری در کشور و استان‌ها، پذیرش باورهای نادرست و فرهنگی است که یکی از این باورها شامل تأخیر در ازدواج است.

باور به ثبات مالی و اجتماعی و کاهش باروری 

وی ادامه داد: باور به اینکه باید اول از لحاظ مالی و اجتماعی به ثبات برسیم، باعث افزایش سن ازدواج و در نتیجه کاهش باروری می‌شود.

ایرانی به استرس و فشار اجتماعی به عنوان دیگر عامل مهم در ناباروری اشاره و اظهار کرد: نگرانی از تأمین هزینه‌های زندگی و تربیت فرزند می‌تواند بر تصمیم به بچه‌دار شدن تأثیر منفی بگذارد.

وی در خصوص آمار بالای ناباروری در لرستان، اظهار کرد: آمار بالای ناباروری در استان به دلایل مختلفی رخ داده که دسترسی محدود به خدمات بهداشتی یکی از آنها می‌تواند باشد. عدم دسترسی به خدمات باروری و مشاوره‌های پزشکی می‌تواند مشکلاتی را ایجاد کند.

مدیرکل امور زنان و خانواده استانداری لرستان یادآور شد: عوامل اجتماعی و اقتصادی، فقر و بیکاری در استان می‌تواند موجب کاهش تمایل به فرزندآوری شود.

وی همچنین با اشاره به تأثیر فرهنگ زندگی غربی در فرزندآوری و اینکه فرهنگ زندگی غربی به دو صورت بر کاهش جمعیت و ناباروری تأثیر دارد، افزود: مدرنیزاسیون و فردگرایی و تغییر رویکرد به زندگی فردی و تحصیل، باعث تأخیر در ازدواج و فرزندآوری می‌شود.

ایرانی با اشاره به ترویج سبک‌های زندگی بدون فرزند، گفت: تأکید بر موفقیت‌های شغلی و زندگی بدون فرزند به عنوان یک الگو، می‌تواند تمایل به فرزندآوری را کاهش دهد.

افزایش آگاهی درباره روش‌های پیشگیری از بارداری

وی دلایل اصلی کاهش جمعیت و پایین بودن نرخ باروری در لرستان را اقتصاد ضعیف و بیکاری، عدم ثبات اقتصادی و ترس از آینده، آموزش و آگاهی و افزایش آگاهی درباره روش‌های پیشگیری از بارداری دانست و  خواستار افزایش دسترسی به خدمات باروری و مشاوره‌های پزشکی، ترویج فرهنگ فرزندآوری با استفاده از ایجاد کمپین‌های اجتماعی برای ترویج مثبت فرزندآوری و حمایت مالی از طریق ارائه تسهیلات مالی به خانواده‌ها برای تربیت فرزند شد.

مدیرکل امور زنان و خانواده استانداری لرستان در ادامه گفت: کاهش جمعیت و ناباروری نیاز به یک رویکرد جامع دارد که شامل اصلاحات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است. سیاست‌های تشویقی باید با در نظر گرفتن واقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی طراحی شوند تا مؤثرتر باشند.

وی خواستار تسهیلات مالی مؤثر برای خانواده‌ها در راستای فرزندآوری شد و افزود: کمک‌هزینه‌های زایمان در قالب پرداخت مبلغی به خانواده‌ها به عنوان کمک‌هزینه برای هزینه‌های زایمان و مراقبت‌های اولیه نوزاد، یارانه‌های ماهیانه برای حمایت از هزینه‌های زندگی خانواده‌های دارای فرزند، به ویژه در سال‌های اولیه، اعطای وام‌های بدون بهره یا با بهره پایین برای خرید مسکن یا تأمین هزینه‌های تحصیل و تربیت فرزندان، ارائه معافیت‌های مالیاتی برای خانواده‌های دارای فرزند، که می‌تواند به کاهش بار مالی آنها کمک کند، تأمین مالی برای تأسیس و اداره مهدکودک‌ها با هزینه‌های پایین‌تر برای والدین، ارائه برنامه‌های آموزشی رایگان یا با هزینه کم برای والدین درباره تربیت فرزند و مدیریت مالی، ارائه تسهیلات به کارفرمایان برای استخدام مادران و والدین جوان، مانند معافیت مالیاتی یا پاداش که این تسهیلات می‌توانند به تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری و کاهش نگرانی‌های مالی کمک کنند.

ایرانی گفت: ترویج فرهنگ فرزندآوری نیازمند همکاری و هماهنگی بین نهادهای مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. با اجرای این راهکارها، می‌توان به تدریج نگرش‌های جامعه را تغییر داد و شرایط بهتری برای فرزندآوری فراهم کرد.

حال که قانون جوانی جمعیت در کشور تصویب شده این سوال در ذهن متبادر می‌شود که چرا بسیاری از خانواده‌های لرستانی تمایلی به فرزندآوری ندارند؟

در بخش جامعه‌شناسی این موضوع یکی از جامعه‌شناسان لرستانی سیاست‌های فعلی را عامل مهمی در کاهش فرزندآوری می‌داند.

فرهاد طهماسبی می‌گوید: دچار ایست جمعیتی در لرستان شده‌ایم که پیامدهای منفی فراوانی را در سال‌های آینده برای جامعه به دنبال دارد.

وی ادامه داد: جامعه ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی چند دوره جمعیتی را طی کرده است، دوره اول انفجار جمعیت بود که در آن دوره به‌دنبال افزایش جمعیت کشور بودیم که نتیجه آن تولد فرزندانی در دهه شصت بود که از مرحله مطالبه زندگی اجتماعی مناسب گذشته‌اند و تعدادی نیز درگیر متغیرهای زندگی اجتماعی مناسب و مطلوب هستند. این دوره تا سال ۷۲ در کشور ما ادامه داشت.

نقش انگیزه‌های متعدد در افزایش جمعیت

طهماسبی اظهار کرد: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با افزایش جمعیت مواجه شدیم و جدای از مسائل عمومی جامعه یک سری مسائل مانند انگیزه‌های مذهبی، دفاع از انقلاب اسلامی و تأمین نیروی انسانی برای دفاع از انقلاب جامعه را به این سمت کشاند و مردم به توصیه امام خمینی(ره) عمل کردند که نسل جدیدی را پرورش دهند و در کنار این عقاید نیز سیاست‌های تشویقی مانند اهدای وسایل زندگی و زمین مهیا بود که برای بخشی از جامعه ایجاد انگیزه می‌کرد که در افزایش جمعیت سهیم باشند، ضمن اینکه شرایط عمومی اجتماعی و اقتصادی جامعه نیز تا حدود بسیاری این امکان را برای فرزندآوری فراهم می‌کرد. برای نمونه اگر خانواده‌ای سه فرزند داشت می‌توانست مسائل فرهنگی و اقتصادی آنها را فراهم کند و دولت نیز تلاش می‌کرد در حالی که گرفتار جنگ با همه ابر قدرت‌هاست، شرایط زندگی مردم به هم نخورد و این تلاش‌ها باعث می‌شد که حتی در آن دوره مردم احساس نکنند که نمی‌شود یک بچه را اداره کرد.

این جامعه‌شناس افزود: دوره دوم جمعیتی در ایران از سال ۱۳۷۵ به بعد شکل گرفت که دوره کنترل جمعیت بود، مسئولان در این برهه از زمان با خیل عظیمی از جمعیت ۱۵ تا ۲۰ ساله مواجه شدند که توقع داشتند امکانات و شغل برای آنها وجود داشته باشد و بتوانند ازدواج کنند، در این شرایط مسئولان توانایی پاسخگویی به این نیازها را نداشتند بنابراین سیاست کنترل جمعیت را اجرا کردند که هدفشان از اجرای این سیاست کنترل جمعیت بود که بتوانند به مشکلات افرادی که به سن مسائل اجتماعی و اقتصادی رسیدند، رسیدگی کنند.

وی بیان کرد: هنوز در جامعه افرادی متولد سال‌های ۵۹ و ۶۰ وجود دارد که علی‌رغم گذشت ۴۰ سال از عمرشان شغل مناسبی ندارند و زندگی مشترک تشکیل نداده‌اند، افرادی که اکنون در کشور تجرد مطلق دارند همان جوانان دهه شصتی هستند که حتی نتوانستند تشکیل خانواده بدهند.

طهماسبی گفت: سیاست کنترل جمعیت در عین حال که در زمان خود کارایی داشت به یک فرهنگ عمومی در جامعه تبدیل شد و بعد از مدتی شرایط افزایش جمعیت کمتر مورد توجه قرار گرفت تا سال ۱۳۹۰ و با هشدارهای مقام معظم رهبری و سیاست‌های کلانی که از طریق مجمع تشخیص مصلحت نظام و به توصیه مقام معظم رهبری تبیین و به تصویب ایشان رساندند. زمانی که دوباره بحث فرزندآوری و تحکیم بنیان خانواده مطرح شد در شرایط سال‌های ۵۸، ۵۹ و ۶۰ نبودیم که جامعه نیز با این سیاست کلان همراهی و حرکت کند.

میل به فرزندآوری هنوز به حد کمال و مطلوب نرسیده است

این جامعه‌شناس افزود: در وهله اول انگیزه‌های اعتقادی و انقلابی ضعیف و نگاه به رفاه و امکانات مطلق در جامعه تبیین شده بود و از طرفی نیز هزینه‌های فرزندآوری و تربیت و رشد فرزندان جدیدی که به خانواده‌ها اضافه می‌شدند افزایش پیدا کرده بود و این بحث اعتقادی، فرهنگی و شرایط اجتماعی و اقتصادی دست به دست هم دادند که علی‌الرغم تمام برنامه‌هایی که در چند سال اخیر برای تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری اجرا شده بود، آن میل هنوز به حد کمال و مطلوب نرسد.

وی بیان کرد: نرخ رشد جمعیت در لرستان زیر یک درصد است و این یعنی فاجعه که پیامدها و خطراتی را در آینده برای جامعه ما ایجاد و صرف نظر از هر شرایطی که می‌تواند در آینده وجود داشته باشد، منجر به فروپاشی جامعه شود. اگر شرایط اینگونه پیش برود ما در سال ۱۴۳۰ نیازمند ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر نیروی کار هستیم و باید در نظر بگیریم که آیا تا سال ۱۴۳۰ جمعیت ما ۲۰ میلیون نفر افزایش پیدا می‌کند؟ با این روند رشد جمعیت طبیعتاً ما نیز مانند کشورهای اروپایی که مشکل جمعیت و نیروی کار دارند مجبور می‌شویم که مهاجر بپذیریم. به‌عنوان نمونه در حال حاضر در انگلیس و فرانسه و حتی آلمان فرهنگ غالب فرهنگ مهاجران است نه فرهنگ مردم بومی و اصیل آن کشور، این مسائل جامعه را دچار تغییرات و استحاله فرهنگی و ایدئولوژیک می‌کند. 

طهماسبی اضافه کرد: باید ابعاد فرهنگی و اعتقادی فرزندآوری را پیگیری کنیم، اگر انگیزه‌ها و شرایط اعتقادی و فرهنگی ضعیف شده است باید برای تقویت آنها تصمیمی اتخاذ کنیم که راه‌حل آن عمل است نه حرف. ما می‌توانیم فرزندآوری داشته باشیم ولی ابتدا باید ببینیم که جامعه در چه وضعیتی است، راه تقویت بنیان‌های فرهنگی و اعتقادی در سطح جامعه دقیقاً عمل مسئولان به وظایف انقلابی و اسلامی است که بر عهده دارند.

وی افزود: نسل امروز، نسل فضای مجازی و ارتباطات خارج از کشور و بمباران رسانه‌ای بوده که مورد تهاجم فرهنگی قرار گرفته است، از یک سمت ما خوب عمل نمی‌کنیم و از سمت دیگر دشمنان افکار خود را به ما تزریق می‌کنند که جامعه بنیان‌های اعتقادی و فرهنگی خود را از دست بدهد. 

این جامعه‌شناس خاطرنشان کرد: اگر می‎خواهیم فرزندآوری در جامعه ترویج پیدا کند، در کنار بنیان‌های اعتقادی و فرهنگی باید شرایط اجتماعی و اقتصادی عمومی جامعه را فراهم کنیم، در حال حاضر تعداد کم فرزند و پیدا کردن جایگزینی برای آن به یک فرهنگ تبدیل شده است، برای نمونه خانواده‌هایی هستند که از نظر مالی در موقعیت مناسبی قرار دارند اما حیوان خانگی را جایگزین فرزند کرده‌اند و خانواده‌هایی که وضعیت مالی مناسب ندارند نیز اصلاً به فکر فرزندآوری نیستند و طبیعی است در فرزندآوری مشارکت نکنند.

وی بیان کرد: در این سیاست‌های فعلی فرزندآوری و نحوه اجرای آنها به مقصود اصلی مقام معظم رهبری که فرمودند باید این مسئله را جدی بگیریم و جزو سیاست‌های ابلاغی بوده است، نخواهیم رسید، بلکه باید به صورت جهادی و انقلابی سیاست‌های اجرایی قوی طراحی کنیم که بتوانیم به هدف مدنظر مقام معظم رهبری برسیم، البته این سیاست‌ها باید همه‌جانبه و در همه زمینه‌ها بوده و بتوانیم آنها را اجرا کنیم. نیازمند عزم، همت و جدیت و اتحاد و همدلی مسئولان دولتی و مردم در این زمینه هستیم که در این صورت نه تنها این مسئله بلکه مسائل دیگر نیز تحقق پیدا می‌کنند.

صحبت از طراحی سیاست‌های اجرایی در زمینه فرزندآوری شد که در این خصوص سخنگوی هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی تاکید دارد: مجلس در زمینه افزایش جمعیت پیشگام بوده که تصویب قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تجلی آن است.

عباس گودرزی بیان کرد: دنیای غرب به دنبال از بین بردن بنیاد خانواده در ایران است؛ یعنی از بین رفتن شبکه و پشتوانه محکم برای جامعه. شخصیت انسان را خانواده به تکامل می‌رساند. خانواده یک عنصر اساسی در پیکر جامعه است. قانون اساسی ما می‌گوید هر برنامه و هر اقدامی باید در مسیر تقویت بنیاد خانواده باشد. فرزندآوری مؤلفه مهم جمعیت در کشور است.

مجلس تمام قد پشتوانه مسئله جمعیت است

وی در ادامه اظهار کرد: اگر جمعیت ما رو به پیری برود آینده ایران به مخاطره خواهد افتاد. در آمار سال ۹۵ جمعیت سالمند ۰/۱ بوده است. یعنی از هر ۱۰ نفر یک نفر سالمند است. دولت شهید رئیسی پشتوانه خوبی برای تصمیم سازان مجلس در حوزه قانون جمعیت بود. بررسی کردند و می گویند در سال ۷۵ حدود ۱۵ درصد مردم به فرزند سوم و بالاتر علاقه داشتند اما در سال ۹۶ حدود ۶۰ درصد به فرزند سوم علاقه داشتند. نظام نگرشی و مطلوبیت ذهنی در جامعه است.

سخنگوی هیات رئیسه مجلس تصریح کرد: نرخ باروری در سال ۱۴۰۰ حدود ۱.۷ است. من شهادت می دهم که نمایندگان از صمیم دل و عمق جان برای بحث جمعیت تلاش می کنند. علاوه بر تصویب قوانین خوب باید نظارت خود را تقویت کنیم. مجلس این رویکرد را دارد. مجلس در زمینه افزایش جمعیت پیشگام است قانون حمایت از خانواده در مجلس دهم مطرح شد اما مورد غفلت قرار گرفت.

وی در ادامه تاکید کرد: وقتی بچه دار می‌شویم، در راهروهای ثبت احوال پدر صاحب بچه را در می‌آورند. پدر می‌گوید من اگر سه بچه داشته باشم با حقوق پایین چگونه هزینه‌ها را تامین کنم. مصوبه راهبردی مجلس جامعه هدف را بزرگ دیده و محدود به زنان شاغل نکرده است. این تدبیر مجلس را می‌رساند. مجلس بیمه مادران روستایی و عشایر غیرشاغل دارای فرزند سوم و بیشتر را دیده است. پوشش بیمه درمان ناباروری را مجلس دیده است. فرآیند باید روشن باشد. خانواده‌ها به راحتی نمی‌توانند وام فرزند آوری بگیرند. به راحتی نمی‌توانند تسهیلات درمان ناباروری را دریافت کنند.

این نماینده مجلس افزود: زیرساخت‌ها وجود دارد. در کنار اعتبارات گسترده‌ای که دائم دیده می‌شود، اگر یک سبد غذایی و پوشاک به مادران داده شود هزینه نیست، بلکه سرمایه‌گذاری است. در قانون بودجه به همت همکاران برای تشویق فرزندآوری تصمیمات خوبی اتخاذ شده است. قانون جوانی جمعیت یک شروع است. ما می خواهیم گفتمان‌سازی کنیم. می‌خواهیم جامعه را از فرد محور به خانواده محور ببریم. مجلس تمام قد پشتوانه مسئله جمعیت و خانواده است. این برای ما یک تکلیف راهبردی است.

علیرغم اینکه سیاست‌های تشویقی در راستای افزایش جمعیت در قالب قانون در مجلس تصویب شده این چنین به نظر می‌رسد که هنوز این سیاست‌ها چندان موفق بوده و نتوانسته مشوق خوبی برای خانواده‌ها در بحث فرزندآوری باشد.

ناهید پرویزپور مدیرکل امور اجتماعی استانداری لرستان- نیز با تایید این موضوع به دلایل ناموفق بودن این سیاست‌ها اشاره و اظهار کرد: سیاست‌های جمعیتی اغلب سطحی، مقطعی و کوتاه‌مدت بوده‌اند.

مشوق‌های دولتی تاثیرات بلندمدت ندارند

وی ادامه داد: متاسفانه مشوق‌های دولتی به هیچ وجه تاثیرات بلندمدت ندارند و عدالت منطقه‌ای و طبقاتی وجود ندارد.

پرویزپور نادیده گرفتن عوامل فرهنگی و روانی را از دیگر دلایل ناموفق بودن سیاست‌های تشویقی برشمرد و افزود: گاهی اوقات سیاست‌گذاران فکر کرده‌اند مردم به خاطر نبود پول بچه‌دار نمی‌شوند در حالیکه بسیاری از خانواده‌ها به دلایل فرهنگی و روانی تمایلی به فرزند بیشتر ندارند.

وی اضافه کرد: نگرانی از آینده، استرس، تربیت سخت، فشارهای اجتماعی و فردگرایی موثرتر از مسائل مالی هستند.

مدیرکل امور اجتماعی استانداری لرستان با بیان اینکه بی‌اعتمادی عمومی به سیاست‌های تشویقی جمعیتی وجود دارد، یادآور شد: تغییر دائم سیاست‌ها و ناپایداری قوانین حمایتی که تصویب و نیمه‌کاره رها می‌شوند باعث بی‌اعتمادی زوجین می‌شود لذا لازم است حمایت‌ها بصورت مستمر و دائم باشد.

وی در رابطه با دلایل آمار بالای زوجین نابارور لرستان نیز گفت: بالا بودن آمار ناباروری در استان همانند سایر استان‌ها دلایل مختلف و در هم تنیده‌ای دارد که می‌توان برخی از آنها را از جنبه‌های پزشکی، محیطی، اجتماعی و فرهنگی بررسی کرد.

مدیرکل امور اجتماعی استانداری لرستان افزود: در بحث دلایل پزشکی و زیست محیطی می‌توان به استفاده زیاد از سموم کشاورزی بدون رعایت اصول ایمنی، پایین بودن کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی، کمبود مراکز تخصصی ناباروری، نبود آگاهی در زمینه تشخیص زود هنگام و مراجعه دیر هنگام زوجین به پزشک که باعث از دست رفتن زمان طلایی درمان می‌شود، اشاره کرد.

پنهانکاری‌ها تشخیص درمان را به تاخیر می‌اندازد

پرویزپور با اشاره به دلایل اقتصادی و اجتماعی تاثیرگذار در آمار بالای زوجین نابارور در استان نیز اظهار کرد: فقر اقتصادی، تغذیه نامناسب و کمبود ویتامین‌ها و ریز مغذی‌های مهم برای سلامت جنسی، ناتوانی در پرداخت هزینه‌های درمان ناباروری، نرخ بالای بیکاری در استان که منجر به تنش‌های روانی بین زوجین و کاهش باروری می‌شود از جمله این دلایل هستند. در بحث دلایل فرهنگی و روانی نیز موضوعاتی همچون پنهانکاری و شرم اجتماعی که در برخی مناطق شهری و روستایی وجود دارد و افراد از مطرح کردن مشکلات ناباروری احساس شرم می‌کنند این پنهانکاری‌ها تشخیص درمان را به تاخیر می‌اندازد.

مدیرکل امور اجتماعی استانداری لرستان اظهار کرد: کمبود آگاهی و آموزش عمومی از دیگر عوامل در آمار بالای ناباروری استان محسوب می‌شود، بسیاری از زوج‌ها اطلاعات کافی درباره باروری ندارند و نمی‌دانند چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنند.

کارشناسان حوزه «جمعیت» بر این باور هستند که «پنجره باز جمعیتی» آخرین فرصت برای افزایش جمعیت کشور است و اگر از آن استفاده نشود با بحران «سیاه چاله جمعیتی» مواجه می‌شویم که برون‌رفت از آن بسیار سخت خواهد بود.

قانون جوانی جمعیت آغاز کار است/ فردا برای اجرای قانون دیر است

در خصوص قانون جوانی جمعیت رئیس فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی گفت: قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت اولین قانون جامع برای مقابله جنگ جمعیتی و پدیده سالمندی و پدیده وحشتناک کاهش رشد جمعیت است.

فاطمه محمدبیگی می‌گوید: همین امروز باید رشد کرد. ما نیازمند تدابیر ویژه جمعیتی هستیم نه فقط قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت بلکه این اولین قانون جامع برای مقابله جنگ جمعیتی و پدیده سالمندی و پدیده وحشتناک کاهش رشد جمعیت را تصویب کردیم. ما نیاز به تصویب قوانین دیگر داریم.

نایب رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی، تصریح کرد: بنای ما این است که زمینه اجرای کامل قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت را فراهم کنیم. 

وی در ادامه تاکید کرد: ۶۰ درصد زنان متاهل ما بین ۳۵ تا ۴۹ سال سن دارند و اقدام به فرزند دوم نمی‌کنند. مجردها نیازمند تسهیل ازدواج هستند. باید  امکانات و بودجه را در این چند سال استفاده کنیم. بعد از ۱۴۱۵ تعداد زنان بارور ما آنقدر کاهش پیدا می کند که دیگر مشوق‌ها کفاف نمی‌دهد. چرا در اجرای قوانین تعلل می‌شود؟

محمدبیگی افزود: هم با کاهش تعداد زنان باردار در آینده مواجه هستیم و هم سن باروری به دلیل تغییر نگرش فرزندآوری شاهد عدم فرزندآوری با تصمیم والدین هستیم. اینجا نقش دولت و مجلس پر رنگ می‌شود. بیشترین موالید را اکنون در تهران و خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان داریم. هر چقدر ازدواج جوانان را بتوانیم بیشتر کنیم به رشد جمعیت کمک کرده‌ایم. هر آنچه داریم باید برای رویش‌های امید این سرزمین صرف کنیم. امروز امید ما فرزندانی هستند که در گهواره‌ها هستند.

گاها با جوانی جمعیت سیاسی برخورد می‌شود

 دکتر جلال الدین امیری -سرپرست دانشگاه علوم پزشکی لرستان- نیز تغییر نگاه مدیریتی به مقوله ازدواج و فرزندآوری را مهم دانست و گفت: راه‌اندازی مرکز باروری و فرهنگ‌سازی در این زمینه و همچنین هدایت زوج‌های نابارور به مراکز باروری، می‌تواند مثمرثمر باشد و با اقدامات عملی و در جایگاه علمی، می‌توان زمینه‌های افزایش جمعیت را در استان فراهم کرد. 

امیری جوانی جمعیت را جز مقوله‌هایی دانست که گاها به طور سیاسی با آن برخورد می‌شود و تاکید کرد: باید در یک جایگاه علمی نقاط قوت و ضعف قانون جوانی جمعیت مورد بررسی قرار گیرد و راهکارهای رفع نقاط ضعف مطرح و منعکس شود تا اهداف کلانی که مد نظر مقام معظم رهبری است؛  محقق شود چراکه بحث جوانی جمعیت از قبل مدنظر ایشان بوده و بارها تذکرات لازم را به مسئولان امر گوشزد فرموده‌اند. 

کارشناسان بر این باور هستند که فرصت بهره‌گرفتن از پنجره باز جمعیتی محدود و آمار و ارقام هم بیانگر این است که موالید سال گذشته ۹۷۹ هزار و ۹۳۰ نفر بوده که حدود هفت درصد نسبت به سال ۱۴۰۲ کاهش داشته و امروز جامعه با تبعات شکاف نسل، کاهش نیروی کار و سونامی سالمندی روبه‌روست.

اهمیت موضوع تا حدی بسیار بالاست که یکی دیگر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی از رئیس‌جمهور به عنوان رئیس ستاد ملی جمعیت خواست تا دستورات لازم را برای پیشگیری از بحران جمعیت صادر کند و اجرای فصل ۱۶ برنامه هفتم توسعه با موضوع زن، خانواده و جمعیت با برنامه عملیاتی و فرابخشی در اولویت برنامه‌ها قرار گیرد.

تاوان کاهش نسل جوان، انزوای ملی و زوال نیروی انسانی است

عالیه زمانی با اشاره به روز ملی جمعیت، با تاکید بر اینکه امروز نه فقط با آمار و ارقام بلکه با سرنوشت یک ملت روبه‌رو هستیم، بیان کرد: تاوان کاهش نسل جوان، افزایش سالمندی و سکون در رشد جمعیت، فروپاشی خانواده و انزوای ملی و زوال نیروی انسانی است.

زمانی اضافه کرد: بیش از یک دهه از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت توسط مقام معظم رهبری می‌گذرد و به دلیل ناکارآمدی دولت‌ها در اجرای این سیاست‌ها همچنان قوانین حمایتی از جمعیت بر زمین مانده است.

وی لحاظ کردن وام‌های بی‌بهره و کم بهره مسکن برای خانواده‌های جوان، معافیت مالیاتی پلکانی، افزایش مستمری فرزندان، اصلاح حقوق و دستمزد و اعمال حق‌الزحمه عائله‌مندی و اولاد برای مادران شاغل و پوشش کامل درمان‌های ناباروری را از جمله دیگر اقداماتی دانست که باید از سوی دولت و دستگاه‌های مربوطه مورد توجه قرار بگیرد.

کاهش تمایل به فرزنددار شدن، علاوه بر تهدید بنیان خانواده، هویت ملی را در بلندمدت با مخاطره مواجه می‌کند و از سوی دیگر، در جهانی که رقابت‌های بین‌المللی بر محور «سرمایه انسانی» می‌چرخد، کشوری با جمعیت سالخورده و نیروی کار محدود، به تدریج جایگاه خود را در عرصه‌های اقتصادی و فناوری از دست خواهد داد و غفلت از این مسئله، ایران را با سناریویی مشابه کشورهایی مانند ژاپن یا کره جنوبی روبه‌رو می‌کند که امروز با هزینه‌های هنگفت سیاست‌های تشویقی، تلاش می‌کنند جامعۀ در حال زوال خود را نجات دهند.

انتهای پیام