استان همدان متناوب دیگر استان‌های ایران چندین دهه است که با مسئله فروچاله دست‌و پنجه نرم می‌کند، در واقع فروچاله به حالتی اطلاق می‌شود که زمین به‌طور ناگهانی فرو می‌ریزد که در حال حاضر بیش از ۱۰ استان در کشور از جمله استان همدان با این پدیده مواجه هستند.

عوامل طبیعی و انسانی مختلفی در بروز این پدیده نقش دارند، به‌طور کلی فروچاله‌ها به تدریج در طی زمان گسترش می‌یابند و به طور معمول خسارت‌های ناشی از ایجاد فروچاله ترمیم‌ناپذیر، پرهزینه و مخرب است. در حال حاضر اکثر دشت‌های استان با این معضل روبه رو هستند و شاهد آن هستیم که بی‌توجهی به این روند و عدم چاره‌اندیشی برای کنترل این موضوع چه خسارت‌های جبران ناپذیری را برای مردم استان به ارمغان آورده است.

متاسفانه شهرهای متعددی در استان از جمله شهرستان کبودراهنگ دچار این پدیده شده‌اند و در حال حاضر این شهرستان جزء شهرهایی در کشور است که بیشترین تعداد فروچاله را دارد. از مهمترین دلایل بروز این وضعیت می‌توان به حفر چاه‌های عمیق در دشت‌ها، مصرف بی‌رویه آب و انتخاب محصولات پر آب‌بر برای کشت مثل هندوانه، سیب زمینی و سیفی‌جات اشاره کرد.

علاوه‌بر مشکلاتی که فروچاله‌ می‌تواند در بخش کشاورزی ایجاد کند، نزدیک شدن فروچاله‌ها به مناطق مسکونی است که می‌تواند برای جامعه انسانی بسیار بحران‌ آفرین باشد.

در این گزارش در تلاشیم مروری بر آخرین وضعیت دشت‌های استان داشته و اطلاعاتی در خصوص فروچاله‌ها، علل ایجاد و بهترین روش‌های پیشگیری کسب کنیم.

 عمق فروچاله‌ها تحت تاثیر عوامل متعددی متفاوت است 

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان با بیان اینکه فروچاله یا کارست‌چال( Sinkhole) به معنای زمین پست، جای عمیق و در زمین شناسی به فرورفتگی‌های طبیعی در سطح زمین اطلاق می‌شود، گفت: فروچاله‌ها در سازندهای کارستی (گچ و آهک) به وجود می‌آیند و عمق آن‌ها در نقاط مختلف تحت تاثیر سازند زمین شناسی، شیب زمین‌شناسی، بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، شیب سطحی زمین، توسعه کشاورزی آبی، شرایط اقلیمی، ریزش نزولات آسمانی، نوع نزولات آسمانی، بافت خاک، ساختمان خاک، جریانات زیر سطحی (sub Flow) و روسطحی (Top Flow)،  عوامل طبیعی و عوامل انسانی می‌تواند از یک متر تا ۶۰۰ متر متفاوت باشد.

 قاسم اسدیان در گفت‌وگو با ایسنا با تاکید بر اینکه فعالیت‌های انسانی به‌صورت دست‌کاری در طبیعت، احداث بی‌رویه سدهای مخزنی، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، معدن کاوی، احداث جاده‌های  کوهستانی، نابودی جنگل‌ها و مراتع، تغییر اقلیم، توسعه‌های مخرب بدون توجه به توان اکولوژیک منطقه و بی‌توجهی به محیط زیست می‌تواند این روند طبیعی را تشدید کند، اظهار کرد: در ادامه، این فرآیند به بروز نشست زمین در سطح گسترده در دشت منجر شده که امروزه از این فرآیند با واژه زلزله خاموش یاد می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه به‌طور کلی از ۶۱۰ دشت کشور حدود ۳۱۰ دشت در معرض خطر فروچاله و فرونشست قرار دارند، افزود: این پدیده در استان همدان به ویژه در مناطقی از کبودرآهنگ، قهاوند، بهار و همه‌کسی نیز مشهود است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان با بیان اینکه تغییر اقلیم، کاهش ریزش نزولات آسمانی، افزایش درجه حرارت دما، تبخیر و تعرق، نفوذ آب، انحلال سنگ و خاک، هوازدگی شیمیایی خاک، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و افت شدید سطح آب‌های زیر زمینی از برخی علل ایجاد فروچاله‌هاست، گفت: در مجموع انواع فروچاله‌ها به سه دسته تقسیم می‌شود.

اسدیان ادامه داد: اولین مورد فروچاله انحلالی (Dissolution sinkholes) است، در این نوع فروچاله خاک یا پوشش گیاهی کمی روی سنگ آهک یا سایر سنگ بستر وجود دارد و آب حاصل از باران و روان‌آب به آرامی از شکاف‌های سنگ بستر عبور و آن را حل می‌کند، در نتیجه به تدریج فرسایش رخ می‌دهد. 

 فروچاله‌های انحلالی اغلب بی‌خطر هستند

وی با بیان اینکه فروچاله‌های انحلالی گاهی تبدیل به حوضچه شده و آب در داخل آن جمع می‌شود، گفت: فروچاله‌های انحلالی اکثرا به آرامی شکل گرفته و معمولاً خطرناک نیستند، اما اگر آب از لایه زیرین محافظ عبور کند، فروچاله‌هایی که تبدیل به حوضچه می‌شوند، می‌توانند ناگهان تخلیه شوند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان با بیان اینکه دسته دوم در میان فروچاله‌ها، فروچاله «نشست پوشش» (Cover-subsidence sinkholes) است، خاطرنشان کرد: این فروچاله‌ها در مناطقی ایجاد می‌شود که ماسه سنگ بستر را پوشانده، شن و ماسه به منافذی در سنگ فیلتر نفوذ و به تدریج باعث فرورفتن سطح زمین می‌شود که ادامه فرسایش اندازه فرو رفتگی را افزایش می‌دهد. 

 اسدیان در ادامه خطرناک‌ترین نوع فروچاله را «فروپاشی پوشش» (Cover-collapse sinkholes) دانست و افزود: در این نوع سنگ بستر توسط لایه‌ای از خاک رس پوشانده می‌شود اما در زیر این پوشش زمین، آب یک غار زیرزمینی را حل کرده به تدریج، رسوبات زمین شروع به فرسایش یا ریزش از پایین به داخل غار می‌کنند.

وی ادامه داد: در این حالت زمین از زیر به فروریختن ادامه می‌دهد تا زمانی که فقط یک لایه نازک بین سطح و دهانه زیرزمینی باقی بماند و هنگامی که آن لایه فرو می‌ریزد، فروچاله ناگهان باز شده و هر ساختمان و جسمی را که در سطح باشد می‌بلعد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا می‌شود وضعیت فروچاله‌ها را بهبود بخشید، اظهار کرد: در حقیقت هیچ‌گونه فعالیتی برای بهبود وضعیت فروچاله‌ها وجود ندارد، فقط از نظر شکلی می‌توان آن‌ها را پر کرد و در مناطق شهری می‌توان با استفاده از خاک سنگ، نخاله و ضایعات ساختمانی فروچاله‌ها را پر و ظاهر آن را بهبود بخشید.

 اسدیان با بیان اینکه در مجموع برخی عوامل طبیعی و برخی فعالیت‌های انسانی منجر بر ایجاد فرونشست و فروچاله می‌شود، گفت: جلوگیری از اشباع اراضی زراعی، مدیریت و کنترل اصولی معدن کاوی در اراضی دامنه‌ای، سردشت‌ها و دشت‌ها، استفاده از روش‌های آبیاری قطره‌ای، جلوگیری از حفر چاه‌های غیر مجاز عمیق و نیمه عمیق، جلوگیری از کف کنی و عمیق کردن چاه‌ها، استفاده از شیوه‌های نوین کشاورزی و ارتقاء بهروری در تولیدات، جلوگیری از بهره برداری بی رویه از منابع آبی، توجه کامل به توان اکولوژیک مناطق و توجه به هشدارهای زیست محیطی از مهمترین مواردی است که در راستای جلوگیری از ایجاد و گسترش این پدیده باید در دستور کار قرار گیرد.

 شناسایی ۳۰ فروچاله در همدان

وی در ادامه با اشاره به اینکه استان همدان افزون‌بر ۳۵ سال است که شاهد ایجاد فروچاله‌های متفاوتی در شهرستان‌های کبودرآهنگ، قهاوند و بهار است، اظهار کرد: هرچند در بسیاری از شهرستان‌های همدان زمینه بروز فروچاله وجود دارد اما بالغ بر ۳۰ فروچاله در همدان به صورت مشهود با دهانه بزرگ دیده شده که ابعاد آن‌ها در برخی مناطق با قطر دو تا سه متر و عمق ۱.۵ متر است.

 اسدیان با اشاره به اینکه از مجموع ۱۰ دشت استان همدان، همه دشت‌ها ممنوعه هستند، تاکید کرد: در حال حاضر حق حفر چاه و بهره‌برداری جدید در این مناطق وجود ندارد. 

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان با تاکید بر اینکه استان همدان به لحاظ شرایط اقلیمی و آب و هوایی در وضعیت محدودیت منابع آبی قرار دارد، افزود: در استان همدان افزون‌بر ۸۵ درصد آب مورد نیاز از منابع آب‌های زیر زمینی تامین می‌شود که این روند منجر به تخلیه آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی شده و با افت سطح آب، پیوستگی و چسبندگی بین ملکول های خاک کاهش پیدا کرده است.

 حفظ رطوبت خاک برای پایداری آن الزامی است 

 اسدیان با بیان اینکه  باید تدابیر لازم در خصوص مدیریت منابع آبی در استان اتخاذ شود، اظهار کرد: وجود رطوبت در خاک زمینه فعالیت شیمیائی و فیزیکی در خاک را بهبود می‌بخشد و منجر به پایداری ساختمان خاک و بهبود شرایط طبیعی طبقات خاک می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه در بهبود این شرایط  نقش اصلی را مردم ایفا می‌کنند، افزود: یکی از مهمترین روش‌های پیشگیری در خصوص بحران فروچاله، مدیریت منابع آب ‌های زیر زمینی توسط انسان‌ها است.

 عضو هیات علمی بازنشسته مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان با اشاره به افزایش تعداد چاه‌های بدون مجوز، ادامه داد: در دهه ۵۰ تعداد چاهای نیمه عمیق و عمیق کشور حدود پنج هزارو ۲۰۰ حلقه بوده که در حال حاضر این تعداد به حدود یک میلیون حلقه چاه رسیده که اغلب آنها فاقد مجوز  هستند.

اسدیان افزود: متاسفانه تخلیه آبخوان‌ها و سفره‌های زیر زمینی منجر به نابودی اکوسیستم و طبیعت می‌شود که نتیجه آن را می‌توان در پدیده‌هایی مثل فروچاله و فرونشست مشاهده کرد.

  فروچاله با فرونشست متفاوت است

کارشناس زمین‌شناسی شرکت آب منطقه‌ای استان همدان ضمن تاکید بر تفاوت فروچاله با فرونشست، بیان کرد: فروچاله پدیده‌ای است که در آن به طور ناگهانی حفره‌های نسبتا عمیق در ابعاد چند متر تا چند ده متر در سطح زمین ایجاد و به داخل فرو ریخته می‌شود اما فرونشست، در سطح وسیع با نرخ چند میلی متر تا چند سانتی متر در سال به صورت تدریجی در سطح زمین فرو می‌نشیند.

مرتضی احمدی رحمت در گفت‌وگو با ایسنا، عامل اصلی ایجاد فروچاله را وجود سازندها و لایه‌های آهکی، گچی و نمکی در زیر سطح زمین دانست و گفت: این لایه‌ها در اثر ورود آب‌های جوی از مناطق تغذیه منابع آب موجود در آن‌ها دچار انحلال شده و غارهای زیر زمینی را تشکیل می‌دهند. 

وی پتانسیل وقوع فروچاله‌ها در مناطقی با جنس کربناته و سولفاته با قابلیت انحلال را بیشتر دانست و ادامه داد: شناسایی این مناطق، حفره‌ها و غارهای زیرزمینی ایجاد شده در اثر انحلال با روش های نوین ژئوفیزیکی و دورسنجی برای جلوگیری از بارگذاری، ایجاد سازه‌هایی با وزن بالا،  کنترل بهره‌برداری از چاه‌ها و عدم بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب موجود در سنگ‌های فوق‌الذکر می‌تواند از تشدید انحلال و نیز ایجاد خطرات جانی و مالی جلوگیری کند.

  انجام مطالعه برای پیشگیری از خطرات احتمالی الزامی است 

این مقام مسئول با بیان اینکه استان همدان یکی از استان‌هایی است که بیشترین تعداد فروچاله را دارد، گفت:  این پدیده بیشتر در محدوده کبودراهنگ، فامنین و قهاوند به وقوع پیوسته اما مناطق دیگری از استان که دارای سنگ کف آهکی و منابع آب کارستی بوده نیز نیازمند مطالعه برای پیشگیری از خطرات احتمالی است.

احمدی رحمت وظیفه دستگاه‌های متولی را جلوگیری از وقوع بحران، مطالعه و شناسایی مناطق دارای پتانسیل فروچاله به منظور ارائه هشدار و جلوگیری از بارگذاری‌ها در این مناطق دانست و اظهار کرد: دستگاه‌های متولی در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی به ویژه بخش کشاورزی باید توجه لازم را داشته باشند همچنین عموم مردم به ویژه کشاورزان باید در خصوص کنترل بهره‌برداری از منابع آبی زیرزمینی و عدم بهره‌برداری از منابع آب سازندی در بخش کشاورزی توجه لازم را داشته باشند.

به گزارش ایسنا، کمبود آب در استان همدان همانند ویروسی شده که هر روز بخشی از بدن را درگیر می‌کند، پیدایش فروچاله‌ها نیز ناشی از تمامی سوء مدیرت‌هایی است که در خصوص منابع آبی انجام شده تا ما امروز با یک استان خشک و بدون آب مواجه باشیم.

 برداشت بی‌رویه از منابع آبی و کشت محصولات پر آب‌بر را می‌توان از جمله دلایلی دانست که سبب ایجاد فروچاله‌ در استان همدان شده است، همچنین با توجه به ارتباط غیر قابل انکاری که بین کم آبی و ایجاد فروچاله‌ها وجود دارد یکی از راه‌های مقابله با کم آبی ترویج الگوی کشت کم آب‌بر متناسب با شرایط آب و هوایی استان است.

حفظ پوشش گیاهی، کنترل زهکشی آب، نظارت بر سطوح آب‌های زیرزمینی و ارائه  آموزش‌های عمومی برای افزایش آگاهی در مورد فروچاله‌ها و پیشگیری از آن‌ها در راستای افزایش امنیت عمومی از دیگر اقدامات پیشگیرانه در این زمینه است. افزایش تعداد فروچاله‌ها می‌تواند برای کل استان خطرناک بوده و سبب ایجاد مشکلات جدی تری شود به همین دلیل تدوین برنامه‌هایی برای کنترل بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و مدیریت مصرف آب برای پیشگیری در این زمینه الزامی است.

گزارش از خبرنگار ایسنا: حدیثه انوری

انتهای پیام