به گزارش ایسنا، رضا صفری‌شالی، عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، امروز در مراسم افتتاح اندیشکده تحکیم انسجام اجتماعی جهاد دانشگاهی با بیان اهمیت سرمایه اجتماعی در توسعه کشور گفت: بحثی که می‌خواهم ارائه دهم، ارتباط و نسبت بین سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی است. معمولاً در تعاریف علمی خلط مبحثی رخ می‌دهد؛ انسجام اجتماعی به‌عنوان یک سازه یا متغیر در ساخت سرمایه اجتماعی به کار می‌رود و سرمایه اجتماعی نیز می‌تواند منجر به بازتولید انسجام اجتماعی شود.

وی افزود: به عبارت دیگر، انسجام اجتماعی در ساختار اجتماعی نقش بنیادین دارد و از سوی دیگر، یکی از پیامدهای سرمایه اجتماعی نیز بازتولید این انسجام است.

شکل‌گیری مفهوم سرمایه اجتماعی

صفری‌شالی درباره تاریخچه و اهمیت سرمایه اجتماعی توضیح داد: تا سال ۱۹۷۰ عمدتاً معتقد بودند هر کشوری برای رسیدن به توسعه دو نوع سرمایه ضروری دارد: نخست، سرمایه اقتصادی که بدون آن امکان فعالیت‌های جمعی و سازمان‌یافته وجود ندارد، و دوم، سرمایه انسانی که شامل کارشناسان و مدیران توانمند می‌شود. با این حال، برخی کشورها با وجود این دو سرمایه، به توسعه مطلوب دست نیافته‌اند. علت اصلی، فقدان سرمایه اجتماعی است.

او ادامه داد: باور من این است که بخشی از ضعف کشور ما نیز ناشی از همین موضوع است. ما هم سرمایه اقتصادی داریم و هم سرمایه انسانی، اما سرمایه اجتماعی ما در بزنگاه‌ها به‌طور مؤثر عمل نمی‌کند.

وی درباره نقش سرمایه اجتماعی در بهره‌گیری از سایر سرمایه‌ها گفت: سرمایه اجتماعی به ما امکان می‌دهد سرمایه اقتصادی و انسانی را به‌صورت هماهنگ و در جهت منافع ملی و عمومی به کار گیریم. بدون سرمایه اجتماعی قوی، توسعه واقعی ایجاد نمی‌شود.

جنبه‌های سرمایه اجتماعی

صفری‌شالی به تفاوت سرمایه اجتماعی با سرمایه اقتصادی و انسانی اشاره کرد: سرمایه اقتصادی جنبه عینی دارد، سرمایه انسانی بینابینی است و سرمایه اجتماعی کاملاً ذهنی است. سرمایه اجتماعی یک دارایی نامشهود است که در متن روابط اجتماعی جامعه، در شکل‌دهی شبکه‌های اجتماعی نقش مؤثر ایفا می‌کند.

وی افزود: در ادبیات علمی، تعاریف متفاوتی از سرمایه اجتماعی ارائه شده است. برخی از صاحب‌نظران شاخص در این حوزه، بوردیو، کلمن، پاتنام، اینگلت و کویاما هستند.

سرمایه اجتماعی مثبت و منفی

این جامعه‌شناس در توضیح انواع سرمایه اجتماعی گفت: سرمایه اجتماعی می‌تواند مثبت یا منفی باشد. سرمایه اجتماعی مثبت به شکل کلان و در دو بعد افقی و عمودی پیوند می‌خورد. افقی یعنی مشارکت شهروندان در امور اجتماعی و عمودی یعنی ارتباط مؤثر با نهادهای حاکمیتی و سازمان‌ها. سرمایه اجتماعی منفی نیز به تعاملاتی اشاره دارد که انسجام و توسعه اجتماعی را تهدید می‌کند.

سرمایه اجتماعی افقی و عمودی؛ معیار مطلوب توسعه

 عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، در ادامه سخنان خود درباره سرمایه اجتماعی گفت: سرمایه اجتماعی افقی یعنی رابطه من با همشهریان و هموطنانم؛ مشارکت در شبکه‌های اجتماعی، انجیوها و فعالیت‌های مدنی. این ارتباط، تعامل شهروندان با یکدیگر را شکل می‌دهد. سرمایه اجتماعی عمودی نیز رابطه شهروند با حاکمیت و مسئولان است. سرمایه اجتماعی مطلوب، تلفیقی از این دو بعد است که تعادل میان جامعه و دولت را برقرار می‌کند.

چهار حالت سرمایه اجتماعی

وی درباره تقسیم‌بندی چهارگانه سرمایه اجتماعی توضیح داد: ۱. سرمایه اجتماعی ایدآل: این حالت همان مدینه فاضله است؛ جایی که اعتماد، مشارکت و رضایت هم در بدنه جامعه و هم نسبت به حاکمیت به حداکثر رسیده باشد. چنین وضعیتی در کشورها نادر است و معمولاً در برخی کشورهای حوزه اسکاندیناوی با شاخص‌هایی بین ۷۵ تا ۸۰ مشاهده می‌شود. ۲. سرمایه اجتماعی بینابینی:در این حالت، تعاملات هم در سطح مردم و هم بین مردم و حاکمیت وجود دارد، اما گستردگی کافی در میان همه اقشار، گروه‌ها، مذاهب و قومیت‌ها را ندارد. نمونه آن، ایران بعد از جنگ است؛ سرمایه اجتماعی هنوز فعال است، اما محدود و نسبی است. ۳. اعتماد بالا به حاکمیت و مشارکت ضعیف افقی:در این حالت، مردم اعتماد بالایی به حاکمیت دارند و مشارکتشان با دولت بالاست، اما مشارکت افقی میان خود مردم کم است. این وضعیت نادر است و در جامعه به‌طور محدود اتفاق می‌افتد. ۴. سرمایه اجتماعی افقی بالا و اعتماد به حاکمیت پایین:بر اساس تحلیل‌های کتاب میگدال و مطالعات آصف بیات، وقتی سرمایه اجتماعی در سطح افقی، یعنی بین قومیت‌ها، مذاهب و گروه‌ها، به حداکثر می‌رسد ولی نسبت به حاکمیت ضعیف باشد، ممکن است منجر به طغیان، اعتراضات یا شورش شود. شبکه‌های گسترده اما بدون تعامل با حاکمیت، تهدیدی برای نظم اجتماعی محسوب می‌شود.

سرمایه اجتماعی جزیره‌ای

صفری‌شالی درباره انواع دیگر سرمایه اجتماعی توضیح داد: برخی سرمایه‌های اجتماعی جزیره‌ای هستند. مثلاً گانگسترها یا قاچاقچیان مواد مخدر بین خود شبکه اجتماعی دارند که ارتباط درون‌گروهی قوی است، اما این سرمایه اجتماعی خارج از گروه، تاثیری بر جامعه ندارد و تنها عملکرد درون‌گروهی را تقویت می‌کند.

وی جمع‌بندی کرد: بنابراین سرمایه اجتماعی الزاماً مطلوب نیست. سرمایه اجتماعی موثر و مفید، آن است که هم در شکل افقی و هم در شکل عمودی وجود داشته باشد و پیوندی متوازن میان جامعه و حاکمیت برقرار کند.

سرمایه اجتماعی جزیره‌ای و نامطلوب

عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، درباره انواع نامطلوب سرمایه اجتماعی توضیح داد: سرمایه اجتماعی جزیره‌ای یا ویتینگ گروپ، سرمایه‌ای است که در گروه‌های کوچک شکل می‌گیرد و با سرمایه اجتماعی کلان جامعه هماهنگ نیست. نمونه آن باندهای تبهکار، مافیا یا گروه‌هایی که در سازمان‌ها و ادارات با هم تبانی می‌کنند و منافع شخصی یا حزبی دنبال می‌کنند، است. این نوع سرمایه اجتماعی، سرمایه مطلوب نیست و اگر صحبت از سرمایه اجتماعی می‌کنیم، باید این ابعاد را مدنظر داشته باشیم.

وی افزود: سرمایه اجتماعی یک ظرفیت یا جوهر اجتماعی است که همکاری و هماهنگی در جامعه و گروه را ایجاد می‌کند. منظور من، سرمایه اجتماعی‌ای است که هم در بعد افقی و هم در بعد عمودی وجود داشته باشد؛ نه صرفاً افقی و نه جزیره‌ای.

سرمایه اجتماعی مدرن؛ تغییر شکل به جای از بین رفتن

صفری‌شالی درباره تحولات سرمایه اجتماعی در جامعه مدرن گفت: برخی تصور می‌کنند سرمایه اجتماعی از بین رفته است، اما مانند قانون نیوتون، سرمایه اجتماعی هرگز به‌طور کامل از بین نمی‌رود؛ بلکه از یک شکل به شکل دیگر تغییر می‌کند. در گذشته، روابط اجتماعی عمدتاً محدود به حلقه خویشاوندان، دوستان و مذهب بود. اما امروز، ارتباطات گسترده‌تر و متنوع‌تر شده است؛ مثلاً با همکاران یا افراد خارج از خانواده.من در ایام عید نوروز تقریباً ۱۲۰ پیام تبریک دریافت کردم و نزدیک به هزار پیام فرستادم. با اینکه از نظر سنتی این تعداد افراد را نمی‌توانستم حضوری ببینم، اما احساس تعلق و ارتباط اجتماعی برقرار شد. این یک نوع سرمایه اجتماعی مدرن است که از بستر شبکه‌های اجتماعی شکل می‌گیرد.

نقش تشکل‌ها و نهادهای مدنی

صفری‌شالی درباره تاثیر انجیوها و نهادهای مدنی بر سرمایه اجتماعی اظهار داشت: سرمایه اجتماعی شامل اطلاعات، اعتماد و هنجارهای متقابل است که در شبکه‌های اجتماعی و انجیوها جریان می‌یابد. مطالعات بین‌المللی نشان داده است که انجیوها عمدتاً توسط خانم‌ها یا بازنشستگان شکل می‌گیرند، زیرا اهداف اجتماعی در این گروه‌ها قوی‌تر از اهداف اقتصادی است. ارزش‌های مشترکی مانند نوعدوستی و حمایت از آسیب‌دیدگان در قالب انجیوها، سی‌بی‌اوها و نهادهای مردم‌نهاد نمود پیدا می‌کند.

وی جمع‌بندی کرد: بنابراین، سرمایه اجتماعی مدرن ممکن است شکل سنتی خود را از دست داده باشد، اما به شکل‌های جدید و با استفاده از ابزارهای روز، در جامعه همچنان فعال و اثرگذار است.

سرمایه اجتماعی و جنبه روانشناختی اعتماد

عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، درباره ابعاد روانشناختی سرمایه اجتماعی توضیح داد: یکی از سطوح سرمایه اجتماعی، دگرخواهی و نوع‌دوستی است؛ یعنی فرد به فکر همنوع خود باشد و بخشی از جامعه را تشکیل دهد. این سطح نشان‌دهنده تعلق اجتماعی و همکاری افراد است.

وی افزود: در تعاریف علمی، سرمایه اجتماعی شامل وجود اعتماد، روابط اجتماعی و هنجارهای غیررسمی است که در آن‌ها معنا و ارزش پیدا می‌کند. برای مثال، ازدواج طبیعی در محیط کار یا جامعه زمانی شکل می‌گیرد که بالاترین سطح امنیت و اعتماد متقابل بین طرفین وجود داشته باشد. این مثال، نمونه‌ای از سرمایه اجتماعی بین‌فردی است که عمیق‌ترین نوع سرمایه اجتماعی محسوب می‌شود.

یادگیری اعتماد از کودکی

صفری‌شالی به نظریه‌های روانشناسی نیز اشاره کرد: اریک اریکسون می‌گوید بالاترین سطح اعتماد و امنیت از بدو تولد نسبت به مادر شکل می‌گیرد. کودک با مشاهده مراقبت و امنیت مادر، اعتماد می‌آموزد و این اعتماد به سایر روابط، مانند پدر، خواهر و برادر، خویشاوندان و دوستان، تسری پیدا می‌کند. در پیمایش‌های اجتماعی نیز بالاترین سرمایه اجتماعی نسبت به خانواده، سپس فامیل، دوستان و همشهریان مشاهده می‌شود.

تقسیم‌بندی خرد، میانی و کلان

وی درباره تقسیم‌بندی سرمایه اجتماعی گفت: سرمایه اجتماعی را می‌توان بر حسب سطح روابط تقسیم‌بندی کرد:خرد: روابط بین فردی،میانی: روابط سازمانی،کلان: روابط با ساختارهای کلان کشور همچنین، بر اساس جهت روابط، سرمایه اجتماعی افقی نشان‌دهنده تعاملات بدنه جامعه و سرمایه اجتماعی عمودی نشان‌دهنده روابط دو سویه بین مردم و حاکمیت است.

سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی

صفری‌شالی درباره ارتباط سرمایه اجتماعی با سرمایه اقتصادی توضیح داد: سرمایه اجتماعی به تسهیل روابط، تقویت اعتماد و از قوه به فعل درآوردن سرمایه اقتصادی کمک می‌کند. یکی از مثال‌های ملموس در جامعه امروز ما، رفتار مردم در سرمایه‌گذاری‌های فردی است. وقتی اعتماد به حوزه عمومی و عملکرد مسئولان کاهش می‌یابد، مردم به جای سرمایه‌گذاری در تولید، دارایی خود را در طلا، سکه یا مسکن نگه می‌دارند. این رفتار، جنبه جبرانی و فردی سرمایه اجتماعی را نشان می‌دهد.

وی افزود: در کشورهایی که امنیت سرمایه‌گذاری و اعتماد عمومی برقرار باشد، سرمایه‌گذاری به صورت تصاعدی افزایش می‌یابد. نمونه‌هایی از این روند در دبی و امارات مشاهده شده است، جایی که ایجاد امنیت اقتصادی باعث جذب سرمایه و توسعه می‌شود.

فرسایش سرمایه اجتماعی و اهمیت احساس امنیت

عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، در ادامه سخنان خود درباره سرمایه اجتماعی توضیح داد: سرمایه اجتماعی می‌تواند به شکل تصاعد حسابی ساخته شود، اما فرسایش آن به صورت تصاعد هندسی رخ می‌دهد. وقتی فرد در محیطی احساس امنیت نداشته باشد، نگرش منفی و کاهش سرمایه اجتماعی عمودی ایجاد می‌شود. احساس امنیت یکی از مهم‌ترین ابعاد سرمایه اجتماعی است که در حوزه اقتصادی و سرمایه‌گذاری در تولید خود را نشان می‌دهد.

وی افزود: یکی از آسیب‌های جدی کشور ما، کاهش اعتماد مردم به عملکرد مسئولان است. بسیاری از افراد دارای دارایی هستند، اما به جای سرمایه‌گذاری در تولید، پول خود را در حوزه‌هایی مانند دلالی، سکه یا طلا نگه می‌دارند. این نشان‌دهنده ضعف سرمایه اجتماعی عمودی است.

سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی

صفری‌شالی به رابطه سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی اشاره کرد: در حالت کلان، سرمایه اجتماعی به پیوند و تعلق اجتماعی منجر می‌شود و حلقه‌های واسط بین سرمایه اجتماعی و انسجام، افزایش شبکه‌ها و ارتباطات اجتماعی در جامعه است. قلب مفهومی سرمایه اجتماعی شامل نظم، اعتماد، احساس امنیت، مشارکت، رضایت، تعلق، امید و نشاط اجتماعی است. ماندگاری هر جامعه یا حاکمیت، منوط به سطحی از سرمایه اجتماعی نزد مردم است.

وی ادامه داد: تحولات اخیر جامعه ما نشان می‌دهد که سرمایه اجتماعی در حوزه خانواده، ارتباطات و سایر بخش‌ها تغییر کرده است. بنابراین، سرمایه اجتماعی هم در بعد افقی و هم عمودی اهمیت دارد و زمینه‌ساز انسجام اجتماعی است.
 

انسجام اجتماعی؛ هم‌بستگی و وفاق

این جامعه‌شناس درباره انسجام اجتماعی توضیح داد: انسجام اجتماعی هم در متن سازه سرمایه اجتماعی به کار می‌رود و هم پیامد آن است. برخی مفاهیم مرتبط، مانند هم‌بستگی اجتماعی، یکپارچگی، وفاق و قرابت اجتماعی، نشان‌دهنده ابعاد انسجام هستند.

وی افزود: هم‌بستگی اجتماعی زمانی شکل می‌گیرد که اعضای جامعه از نظر اخلاقی و رفتاری متعهد به جامعه باشند. برای مثال، در زمان جنگ، هم‌بستگی اجتماعی به شکل کامل مشاهده می‌شد. عنصر مهم هم‌بستگی، پیوند میان اعضا بر پایه تعهدات اجتماعی است.

صفری‌شالی درباره تفاوت انسجام و وفاق گفت: وفاق اجتماعی میزان توافق میان اعضای جامعه بر سر ارزش‌ها، هنجارها و قواعدی است که زندگی اجتماعی را تنظیم می‌کند. به نظر من، وفاق شکل عالی‌تر انسجام است. انسجام ممکن است در شکل ظاهری و کلاسیک دیده شود، مانند نظم در ارتش، اما وفاق، همدلی و توافق ارزشی میان اعضا را نیز شامل می‌شود.

تعریف مدرن انسجام اجتماعی

عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، درباره انسجام اجتماعی گفت: انسجام امروزی دیگر صرفاً به معنای رعایت نظم بیرونی نیست، بلکه شامل همدلی و تعامل درونی افراد نیز می‌شود. مفهوم انسجام اجتماعی شامل هم‌بستگی اجتماعی، ادغام اجتماعی و وفاق اجتماعی است.

وی توضیح داد: ادغام اجتماعی به معنای احساس تعلق و شهروندی برابر است. افراد باید حس کنند که در جامعه شهروند درجه دو یا سه نیستند. برای مثال، حدود دو دهه پیش مجله‌ای با عنوان “جنس دوم” منتشر می‌شد که نشان می‌داد زنان به عنوان شهروندان درجه دو محسوب می‌شدند. ادغام اجتماعی زمانی تحقق می‌یابد که افراد احساس جذب و تعلق واقعی به جامعه داشته باشند.

انسجام اجتماعی؛ توافق جمعی و تراکم تعاملات

صفری‌شالی افزود: انسجام اجتماعی دلالت بر توافق جمعی اعضای جامعه دارد که حاصل پذیرش و درونی کردن نظام ارزشی و هنجاری جامعه و وجود تعلق جمعی است. واژه تراکمی به معنای انباشت تعاملات اجتماعی میان افراد است. از این منظر، انسجام اجتماعی مفهومی چندبعدی است که پیوندهای اجتماعی اعضای جامعه را به هم متصل می‌کند.

وی با اشاره به نظریه‌های جامعه‌شناسی گفت: دو نوع انسجام اجتماعی وجود دارد: انسجام مکانیکی و انسجام ارگانیکی. انسجام مکانیکی مبتنی بر وابستگی متقابل از طریق ارزش‌هاست، در حالی که انسجام ارگانیکی که مربوط به جامعه امروز ماست، مبتنی بر تقسیم کار است و افراد، سازمان‌ها و نهادها در این ساختار به هم وابسته‌اند.

ریشه‌های نظری انسجام اجتماعی

صفری‌شالی درباره ریشه‌های نظری انسجام اجتماعی توضیح داد: این مفهوم نخستین بار توسط امیل دورکهایم مطرح شد و سپس توسط پارسونز ادامه یافت. انسجام اجتماعی حاصل نظام ارزشی و هنجارهای مشترک در جامعه است. رویکردهای لیبرالیسم کلاسیک و نظریه‌های دموکراسی نیز به مقوله ادغام اجتماعی و انسجام توجه کرده‌اند.

تجربه‌های عملی سرمایه اجتماعی

وی به تجربیات میدانی خود اشاره کرد: در طرح‌های مرتبط با بلایای طبیعی و همچنین در زمان بحران کرونا، سرمایه اجتماعی در سه سطح خرد، میانی و کلان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج جالب بود؛ سرمایه اجتماعی خرد افزایش یافت، اما سرمایه اجتماعی کلان تغییری نکرد و کاهش نیافت. این نشان می‌دهد که اعتماد در سطح فردی و محلی افزایش یافته است، حتی اگر تغییر محسوسی در سطح کلان مشاهده نشود.

صفری‌شالی در ادامه گفت: ما نباید فراموش کنیم که بخش عمده انسجام اجتماعی شکل گرفته، مدیون عملکرد نظام و نیروهای دفاعی و امنیتی کشور است، اما بخش قابل توجهی نیز ناشی از تعاملات و همبستگی‌های اجتماعی میان خود مردم است.

سرمایه اجتماعی و تعلق به وطن

 عضو هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، در جمع‌بندی سخنان خود درباره سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی توضیح داد: سرمایه اجتماعی شکل گرفته نیازمند پایداری است و اعتماد و باورهای اجتماعی در آن نقش کلیدی دارند. اعتماد به نیروهای نظامی و حمایت از بدنه جامعه، دو بعد مهم سرمایه اجتماعی هستند که به پیوند، تعلق و انسجام اجتماعی کمک می‌کنند.

وی افزود: پس از پیمایش‌هایی که در دوران جنگ انجام شد، سوالاتی درباره تعلق به وطن و خاک ایران مطرح شد و میزان فراوانی پاسخ‌های مرتبط با ایرانیت و هویت تاریخی به شدت بالا بود. این نشان می‌دهد که وطن و هویت تاریخی، سرمایه‌های مشترک و مهم جامعه ما هستند.

نقش اندیشکده‌ها در حفظ سرمایه اجتماعی

صفری‌شالی با اشاره به ضرورت بهره‌گیری از اندیشکده‌ها گفت: پیشنهاد من این است که اندیشکده‌هایی مانند اندیشکده انسجام اجتماعی، این سرمایه‌ها—به ویژه تعلق به وطن و هویت تاریخی—را شناسایی، حفاظت و برای پژوهش‌های عملیاتی و سیاستگذاری آماده کنند. شناسایی دغدغه‌ها و آسیب‌ها در این حوزه‌ها، موجب تقویت ادغام اجتماعی می‌شود و افراد را حول محورهای مشترک به هم متصل می‌کند.

وی تأکید کرد: این کار باید به گونه‌ای انجام شود که سیاست‌گذاران و رسانه‌ها بتوانند از آن برای نقد سازنده و پیشگیری از افراط و تفریط استفاده کنند و از ایجاد احساس تبعیض یا ترد اجتماعی جلوگیری شود.

این جامعه‌شناس در ادامه سخنان خود اظهار کرد: حفظ و تقویت سرمایه‌های اجتماعی، به ویژه اعتماد، تعلق اجتماعی و هویت مشترک، شرط لازم برای انسجام و پایداری جامعه است. این موضوع باید به‌طور مستمر مورد توجه پژوهشگران، مسئولان و رسانه‌ها قرار گیرد تا اثرات مثبت سرمایه اجتماعی در سطح کلان و خرد حفظ شود.

انتهای پیام