علی‌اکبر عباسی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در کتاب تاریخ تشیع در اصفهان سعی کرده‌ام سیر تدریجی رشد تشیع را از بدو ورود اسلام به این شهر تا زمانی که تشیع در اصفهان به‌طور صد درصدی تثبیت شد، یعنی تا اواسط دوره صفوی، مورد بحث، بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهم. بررسی انتقادی گزارش‌ها و روایاتی که در مورد ورود شخصیت‌های شیعی به اصفهان در منابع عمدتا متاخر مطرح شده هم در این کتاب مورد واکاوی قرار گرفته است. 

وی با اشاره به روند ورود اسلام به اصفهان افزود: براساس گزارش‌ها و اخباری که در کتاب‌هایی همچون فتوح‌البلدان بلاذری، تاریخ طبری، اخبار الطوال دینوری و منابع مشابه آمده و این منابع نیز خود از منابع تک‌نگاری‌ها و فتوح متقدم‌تر بهره برده‌اند، تاریخ فتح اصفهان متفاوت گزارش شده است. به نظر می‌رسد فتح این شهر در حدودا در نیمه دوم خلافت عمر اتفاق افتاده باشد. با این حال اسلام آوردن مردم اصفهان فرآیندی تدریجی بود و در آن زمان بحثی از تشیع و تسنن در میان نبود و کلیت ورود اسلام، فارغ از گرایش‌های مذهبی مطرح بود. دوره خلفای راشدین در واقع دوران گذار از دین زرتشتی به دین اسلام بود. 

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان بیان کرد: برخی خاندان‌های اصفهانی در سده‌های نخست اسلام نیز هنوز مسلمان نشده بودند. به گونه‌ای که در اوایل قرن دوم هجری خاندان مهران که خاندانی با نفوذ بودند و جدّ ابونعیم اصفهانی نیز به این خاندان تعلق داشت حدود یک قرن پس از ورود اسلام به اصفهان مسلمان شدند. مهران که اسلام آورد، پیروان و وابستگانش نیز به تبعیت از او مسلمان شدند. در قرون نخستین آتشکده‌های متعددی همچنان در اصفهان پابرجا بود، به‌گونه‌ای که اصطخری مولف کتاب المسالک و الممالک یاد می‌کند حتی تا قرن چهارم نیز آتشکده‌ها در این شهر وجود داشتند، بنابراین طبیعی است که گسترش اسلام در اصفهان به‌صورت دفعی و یکباره نبود، بلکه روندی تدریجی داشت. تشیع نیز با فاصله‌ای بیشتر و بسیار تدریجی‌تر در این شهر گسترش یافت.

عباسی ادامه داد: نخستین نشانه‌های تشیع را نمی‌توان به دوران خلفای راشدین نسبت داد. حتی درباره اینکه چه تعداد از مردم در آن دوران مسلمان شده بودند، اطلاعات قطعی در دست نیست. تنها گزارش‌هایی وجود دارد از حاکمانی که امام علی(ع) برای اصفهان تعیین کرده بود و طبیعی بود که آن تمایلات علوی داشته باشند، اما اینکه در عمل توانسته باشند تبلیغ گسترده‌ای برای تشیع داشته باشند، بعید به نظر می‌رسد. اگر هم اقداماتی صورت گرفته باشد، بسیار محدود و نه چندان تأثیرگذار بوده است. برای مثال در منابع تاریخی از برخی شخصیت‌ها مانند مخنف بن سلیم ازدی و نیز یزید بن قیس ارحبی به‌عنوان حاکمان منصوبی امام بر اصفهان یاد شده است. مخنف بعدها در واقعه عین الورده که با شعار «یالثارات‌الحسین» صورت گرفت در جنگ با نیروهای اموی کشته شد، اما در مجموع در دوران خلفای نخستین نه از حس ناصبی و نه از گرایش‌های شیعی اهالی اصفهان گزارشی صریح وجود ندارد.

وی تصریح کرد: در دوره اموی، حس ناصبی در اصفهان شکل گرفت؛ گرایشی که متضمن طرفداری از بنی‌امیه و در عین حال نوعی دشمنی با علویان بود. این جریان به‌نوعی از تسنن اعتدالی فاصله داشت و رنگ‌وبویی ضدشیعی پیدا کرده بود و در اصفهانِ دوره اموی رواج یافت و تا چند قرن پس از آنان نیز آثارش باقی ماند. دلیل این امر را می‌توان در توجه و علاقه شدید امویان به اصفهان جست‌وجو کرد. حاکمانی که امویان برای این شهر انتخاب می‌کردند، همفکر و هم‌جهت با خود آنان بودند. بنا به نقل زبیر بن بکار در کتاب «الموفقیات» و نیز مافروخی اصفهانی در کتاب «محاسن اصفهان» داوطلبان بسیاری برای حکومت اصفهان وجود داشت، به‌ویژه به دلیل شرایط خاص اقتصادی و کشاورزی این شهر و درآمدهای سرشار آن، تقاضای حکومت بر اصفهان زیاد بود و همین امر باعث شد تا امویان نزدیک‌ترین افراد خود را به حکومت این شهر بگمارند. این روند موجب شکل‌گیری و تقویت حس ناصبی در اصفهان شد.

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان افزود: به همین دلیل اصفهان در قرون نخست اسلامی به داشتن تفکر ناصبی شهرت یافت. در کتاب به شواهد و روایاتی که در این‌باره مطرح شده و نیز نقد و بررسی آن‌ها پرداخته‌ام و نشان داده‌ام که چگونه با وجود فضای ناصبی اصفهان، از قرن سوم هجری به بعد به‌تدریج رگه‌هایی از تشیع در این شهر پدیدار شد.

عباسی با بیان اینکه در این اثر نقش شخصیت‌ها و مؤلفان مؤثر بر تشیع اصفهان در قرون مختلف و نیز حکومت‌ها و وزرای شیعی بررسی شده است، توضیح داد: بزنگاه‌ها و رخدادهای سیاسی مهمی همچون پیدایش آل‌بویه، حمله مغول، خاندان‌های تأثیرگذاری مانند جوینیان و اقداماتی که در سطح ایران برای رسمیت‌بخشیدن به تشیع انجام شد، به تفصیل در کتاب مورد تحلیل قرار گرفته است. روندهای تدریجی و شتاب‌گیری‌های تاریخی تشیع در اصفهان، از جمله در دوره ایلخانان و سپس در عصر صفوی، مرحله به مرحله توصیف و ریشه‌یابی شده است.

این کتاب توسط نشر چشمه آفرینش منتشر شده است. 

انتهای پیام