به گزارش ایسنا، در ادامه برگزاری نشست‌های تخصصی در اندیشکده عدالت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نشستی تخصصی با عنوان"عدالت پیشرفتی" برگزار شد. در این نشست موضوع "عدالت پیشرفتی" توسط دکتر واعظ زاده استاد دانشگاه تهران در جمع اعضای اندیشکده عدالت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مورد بحث قرار گرفت. پس از ارائه بحث، سوالات مطروحه توسط حاضران مطرح و همچنین حجت الاسلام سیدعباس نبوی عضو اندیشکده عدالت و صاحب‌نظر حوزه عدالت و دکتر ابراهیم برزگر دیگر عضو این اندیشکده و استاد دانشگاه علامه طباطبایی بعنوان ناقد نشست مباحث مطرح شده را مورد نقد قرار دادند.

دکترصادق واعظ زاده در ابتدای این نشست با اشاره به اینکه نظریه‌های عدالت لایه‌هایی از مفهوم عدالت را کاویده‌اند، اما نتوانسته‌اند دوگانگی میان عدالت و توسعه را مرتفع سازند به مرور این نظریه‌ها، که عموماً مبتنی بر انصاف به معنی برابری اشخاص یا برابری خصوصیتی از اشخاص است پرداخت و مفهوم دیگری از انصاف که برابری موقعیت اجتماعی شخص با جایگاه بایسته او است را تعریف کرد.

این استاد دانشگاه تهران با تأکید بر این که عدالت حقیقی همان پیشرفت است؛ زیرا هر دو در پی شکوفایی ظرفیت‌ها و رساندن انسان و جامعه به جایگاه شایسته خویش‌اند به مسئله‌ای بنیادین اشاره کرد که از دید او ریشه بسیاری از چالش‌های نظری و عملی جوامع امروزی است: دوگانگی میان عدالت و پیشرفت. به گفته وی، اگرچه در فضای فکری جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه در مباحث پیشرفت، تلاش‌هایی برای هم‌نوا کردن این دو مفهوم انجام شده، اما هنوز مسئله به‌طور اساسی حل نشده است.

واعظ‌زاده توضیح داد: در متون بومی آثار زیادی بر هم‌سویی عدالت و پیشرفت وجود دارد، اما نسبت‌های گوناگونی میان این دو مطرح شده و استدلال یا شواهد تجربی مکفی برای اثبات نسبت تساوی آن‌ها ارائه نشده است.

وی یادآور شد که در دهه ۱۳۷۰، بحث عدالت و توسعه در محافل سیاسی کشور بسیار داغ بود.

به گفته وی، گروهی از سیاستمداران و صاحب نظران معتقد بودند توسعه اقتصادی با ایجاد وفور، به‌طور طبیعی عدالت را تأمین می‌کند، اما گروهی دیگر می‌گفتند اگر عدالت مستقیماً هدف قرار نگیرد، توسعه تنها شکاف طبقاتی را افزایش می‌دهد. گروه اول عدالت بدون توسعه را توزیع فقر می‌دانستند.

دکتر واعظ‌زاده افزود: این جدال فکری نه‌تنها در ایران بلکه در سطح جهانی نیز میان مکاتب سرمایه‌داری و سوسیالیستی ادامه دارد و هنوز راه‌حل قانع‌کننده‌ای برای رفع این دوگانگی ارائه نشده است.

فرضیه‌ای برای حل یک تعارض تاریخی

استاد دانشگاه تهران در ادامه نشست، فرضیه اصلی پژوهش خود را اینگونه تبیین کرد: وقتی مسئله دوگانگی میان عدالت و پیشرفت مطرح است، فرضیه این پژوهش بر یگانگی آن‌ها استوار است. در این تلقی، عدالت و پیشرفت نه دو مفهوم جداگانه بلکه دو روی یک حقیقت‌اند؛ همگرا و بلکه یگانه.

برای تبیین این فرضیه، دکتر واعظ‌زاده از مفهوم کلیدی «انصاف» آغاز کرد و گفت: در کلام امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام آمده است که عدل همان انصاف است. انصاف، واژه‌ای فرافرهنگی است که در بسیاری از تمدن‌ها وجود دارد و می‌تواند نقطه عزیمت ما برای بازتعریف عدالت باشد.

از عدالت شکلی تا عدالت محتوایی

به باور دکتر واعظ‌زاده، بیشتر نظریه‌های عدالت در جهان غرب بر «تساوی اشخاص یا تساوی ویژگی‌های اشخاص» استوارند. از نگاه وی، این نوع تساوی، عدالت شکلی یا صوری است که کفایت نمی‌کند.

واعظ‌زاده ادامه داد: در ایده حاضر، عدالت صرفاً مساوات میان اشخاص نیست، بلکه مساوات میان موقعیت واقعی فرد و جایگاه بایسته اوست. اگر انسان بتواند به موقعیت اجتماعی‌ای برسد که مستحق آن است، آن‌گاه عدالت برقرار می‌شود.

وی این نوع عدالت را «انصاف محتوایی» نامید و افزود: در این تعریف، دو نصف موردنظر در واژه انصاف، موقعیت واقعی و موقعیت مطلوب فردند. هنگامی که این دو برابر شوند، عدالت محقق شده است.

واعظ‌زاده برای توضیح بیشتر، به حکمت ۴۳۷ نهج‌البلاغه اشاره کرد که در آن امام علی(ع) عدالت را با جود مقایسه کرده‌اند. او گفت: امیرالمؤمنین می‌فرمایند عدل یعنی قرار دادن هر چیز در جای خود. پس عدالت یعنی رساندن هر فرد یا پدیده به جایگاهی که باید در آن باشد. بر همین مبنا، انصاف محتوایی ناظر به تطبیق موقعیت واقعی فرد با جایگاه بایسته اوست. این دیدگاه عدالت را از سطح مقایسه افراد با یکدیگر به سطح تعالی فرد و جامعه ارتقا می‌دهد.

استاد دانشگاه تهران در ادامه افزود: هر فرد دو موقعیت دارد: یکی موقعیت فعلی و دیگری موقعیت مطلوب. عقل و علم می‌توانند این موقعیت مطلوب را تعیین کنند. بنابراین عدالت، امری انتزاعی یا دست‌نیافتنی نیست، بلکه فرایندی عقلانی و قابل تحقق است.

عدالت، فرایندی پویا نه وضعیت ایستا

دکتر واعظ‌زاده در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید بر اینکه عدالت محتوایی برخلاف عدالت صوری، امری ایستا نیست، بلکه فرایندی پویاست که مستلزم حرکت و شکوفایی است گفت: انصاف محتوایی یعنی رساندن فرد به جایگاه بایسته‌اش. این فرآیند نیازمند تحول در خود فرد و در جامعه است. بنابراین عدالت، حرکتی پیوسته است نه وضعیتی ثابت.

به گفته وی، در این نگاه، عدالت دیگر توزیع امکانات نیست، بلکه نوعی تحرک اجتماعی است که به هر فرد امکان می‌دهد استعدادهای خدادادی خود را شکوفا کرده و به مرتبه شایسته خویش برسد.

پیشرفت؛ نام دیگر شکوفایی انسان

به گزارش دفتر ارتباطات مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، در ادامه نشست تخصصی "عدالت پیشرفتی" ، دکترواعظ‌زاده به مفهوم پیشرفت پرداخت و گفت: پیشرفت یعنی شکوفا شدن استعدادهای درونی انسان و بالفعل شدن ظرفیت‌های ذاتی او. وقتی استعدادهای انسانی به فعلیت می‌رسند، موقعیت فرد در جامعه تغییر می‌کند و ارتقا می‌یابد. این ارتقا همان پیشرفت است. پس پیشرفت یعنی حرکت از قوه به فعل در درون انسان و جامعه.

استاد دانشگاه تهران در ادامه گفت: در بیشتر نظریه‌های عدالت، تمرکز بر نداشته‌هاست، اما پیشرفت ناظر به داشته‌هاست. اینجا ریشه تباین میان عدالت و پیشرفت آشکار می‌شود. عدالت در این نظریه‌ها می‌خواهد نابرابری‌های ناشی از نداشتن را جبران کند، ولی پیشرفت به دنبال بهبود و ارتقا داشته‌هاست. ما می‌گوییم عدالت واقعی نیز باید ناظر به داشته‌ها باشد، بشرط آنکه داشته‌های افراد به صورت گسترده تعریف شود. بر این اساس افراد فقیر نیز داشته‌های انسانی زیادی دارند که باید شکوفا شود و موجب ارتقای جایگاه اجتماعی و اقتصادی آنان و رفع فقر شود.

به گفته دکتر واعظ‌زاده، اگر عدالت را رساندن هر چیز به جایگاه شایسته خود بدانیم، آنگاه عدالت و پیشرفت دو نام برای یک حقیقت خواهند بود.

وی توضیح داد: در این تعریف، عدالت همان فعلیت‌بخشیدن به قوه‌هاست و پیشرفت نیز همین معنا را دارد. هر دو بر شکوفا کردن داشته‌ها استوارند، نه جبران نداشته‌ها. هر دو می‌خواهند استعداد بالقوه را به فعلیت برسانند.

وی در ادامه با اشاره به مباحث فلسفی قوه و فعل، عدالت پیشرفتی را از منظر فلسفی نیز قابل دفاع دانست و گفت: همان‌گونه که با حرکت جوهری و عرضی، هر پدیده‌ای مرحله‌به‌مرحله از قوه به فعلیت می‌رسد، در عدالت پیشرفتی نیز چنین‌است. هر داشته‌ای در هر مرحله‌ از عدالت پیشرفتی، قوه‌ای برای فعلیتی است که به ارتقای داشته منتهی می‌شود. این حرکت مداوم تا رسیدن به جایگاه نهایی ادامه دارد.

دکتر واعظ‌زاده سپس با گسترش دامنه مفهوم عدالت گفت: عدالت پیشرفتی تنها ناظر به انسان‌ها نیست؛ بلکه شامل همه پدیده‌ها و منابع می‌شود. همان‌گونه که انسان باید به جایگاه بایسته خود برسد، منابع طبیعی، سرمایه‌ها و ابزارهای جامعه نیز باید به موقعیت مطلوب خود برسند.

وی با ذکر مثالی افزود: زمانی عدالت پیشرفتی نسبت به منابع نفت و گاز ایران برقرار می‌شود که پس از استخراج ، به زنجیره پیش رونده محصولات با ارزش افزوده تبدیل شوند. اگر فقط خام‌فروشی شود، نه عدالت برقرار شده و نه پیشرفت. چون این منابع به جایگاه مطلوبی که عقل و علم تعیین می‌کنند نرسیده‌اند.

وی تأکید کرد: «عدالت پیشرفتی» در واقع گامی فراتر از نظریه‌های رایج عدالت است، زیرا حوزه عدالت را از انسان به کل منابع  جامعه گسترش می‌دهد.

تحقق عدالت و پیشرفت با اجرای برنامه واحد

این استاد دانشگاه تهران در بخش پایانی سخنان خود، بار دیگر بر پیوند درونی عدالت و پیشرفت تأکید کرد و گفت: عدالت پیشرفتی ما را از جدال‌های بی‌حاصل میان توسعه و عدالت رها می‌کند. در این نگرش، عدالت نه مانع پیشرفت که عین آن است؛ اگر عدالت و پیشرفت را به معنای رساندن هر فرد و پدیده به جایگاه بایسته‌اش بفهمیم، سیاست‌های اقتصادی، آموزشی و فرهنگی ما باید معطوف به کشف و شکوفایی استعدادها باشند. در این صورت، عدالت و پیشرفت در هر بخشی نه با دو برنامه جداگانه، که با یک برنامه اجرا خواهد شد.

انتهای پیام