نرخ باروری کلی (تعداد فرزندان متولد شده از هر زن در سن باروری) در کاشمر از ۱.۷۲ در سال ۱۴۰۲ به رقم غیرمنتظره ۱.۵۱ در سال ۱۴۰۳ و در ۶ ماهه اول امسال به ۰.۶۴ سقوط کرده است. این رقم نه تنها بسیار پایین‌تر از نرخ جایگزینی جمعیت (۲.۱) است، بلکه از میانگین کشوری نیز کمتر بوده و نشان می‌دهد نسل آینده این شهرستان از نظر کمی، کمتر از نصف نسل حاضر خواهد بود.

در گذشته، سالانه به طور میانگین حدود ۳۵۴۱ تولد در شهرستان ثبت می‌شد؛ این آمار در سال ۱۴۰۳ به ۱۷۹۵ تولد تقلیل یافته که حاکی از کاهش بیش از ۵۰ درصدی است. همچنین، مقایسه سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ نشان می‌دهد ۲۵۰ تولد کمتر به ثبت رسیده که روند کاهشی را تشدید می‌کند.

در آینده‌ای نزدیک، جمعیت کم‌جانِ جوان و فعال، باید هزینه‌های بازنشستگی و سلامت جمعیت انبوه سالمند را تأمین کند که این امر فشار غیرقابل تحملی بر دوش اقتصاد محلی و خانواده‌ها خواهد بود؛ ضمن اینکه صنایع محلی، کشاورزی و بخش خدمات با بحران کمبود نیروی کار مواجه خواهند شد که به طور مستقیم رونق اقتصادی منطقه را هدف قرار می‌دهد.

 عبور از «درُوازه طلایی» جمعیت و حرکت شتابان به سمت سالمندی

جمعیت‌شناسان به دوره‌ای که در آن جمعیت جوان و فعال (سن کار) یک جامعه به حداکثر خود می‌رسد، «درُوازه طلایی جمعیت» می‌گویند. این دوره، یک فرصت استثنایی برای سرمایه‌گذاری، توسعه اقتصادی و تقویت زیرساخت‌هاست. به نظر می‌رسد کاشمر در سال‌های گذشته از این دروازه عبور کرده و اکنون در حال ورود به مرحله‌ای است که سهم سالمندان از جامعه به سرعت در حال افزایش است.

مجتبی قائمی مدیر مرکز بهداشت کاشمر در گفت و گو با ایسنا از سهم ۱۰.۵ درصدی سالمندان در این شهرستان خبر داد و گفت: هم‌اکنون ۱۸ هزار و ۳۴۹ نفر معادل ۱۰.۵ درصد از جمعیت کاشمر را سالمندان تشکیل می‌دهند.

وی با بیان اینکه این رقم از میانگین کشوری بالاتر است و نشان می‌دهد سرعت سالمند شدن جمعیت در این شهرستان نگران‌کننده است، افزود: جامعه کاشمر نتوانسته است از «فرصت طلایی» گذشته که نیروی جوان فراوانی در اختیار داشت، به طور کامل برای توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی بهره‌برداری کند.

قائمی با اشاره به اینکه اکنون، این فرصت در حال تبدیل به یک «تهدید جدی» است، خاطرنشان کرد: سالمندی جمعیت به معنای افزایش شیوع بیماری‌های مزمن و پرهزینه است که سیستم بهداشتی منطقه را تحت فشار قرار می‌دهد.

وی با اعلام اینکه سالمندان عموماً در مرحله مصرف کننده خالص هستند و این امر می‌تواند منجر به کاهش نرخ سرمایه‌گذاری و نوآوری در منطقه شود، اظهار کرد: برای مدیریت این چالش دوگانه، نیاز به یک برنامه جامع و فوری است.

معاون بهداشتی شهرستان کاشمر با بیان اینکه احیای نرخ باروری نیازمند اجرای سیاست‌های تشویقی مؤثر و فرهنگ‌سازی هدفمند، به‌ویژه در مناطق روستایی است، بیان کرد: این سیاست‌ها باید موانع اقتصادی (مسکن، اشتغال، درآمد) و اجتماعی (دغدغه‌های تربیتی و آینده‌نگرانه) را که خانواده‌های جوان را از فرزندآوری بازمی‌دارد، برطرف کند.

وی با تأکید بر اینکه باید برای ارتقای کیفیت زندگی سالمندان موجود برنامه‌ریزی کرد، گفت: این برنامه‌ها شامل آموزش مهارت‌های مراقبتی به خانواده‌ها، ایجاد شبکه‌های اجتماعی حمایتی و ارائه خدمات بهداشتی و مشاوره‌ای متناسب با نیازهای سالمندان می‌شود. همچنین آموزش استفاده از تکنولوژی‌های نوین و تشویق به زندگی فعال و سالم به سالمندان کمک می‌کند تا دوران پربارتری داشته باشند.

قائمی با اشاره به اینکه با توجه به کاهش تعداد نیروی کار، باید بر افزایش بهره‌وری از طریق آموزش‌های مهارتی، مکانیزاسیون و جذب سرمایه‌گذاری در صنایع دانش‌بنیان تمرکز کرد، تصریح کرد: شهرستان کاشمر در یک گذار جمعیتی تاریخی قرار دارد.

ترکیب نرخ باروری بسیار پایین و سهم فزاینده سالمندان، آینده این منطقه را از نظر نیروی انسانی، توسعه اقتصادی و پویایی اجتماعی با چالش مواجه کرده است. به نظر می‌رسد «درُوازه طلایی جمعیت» بدون بهره‌برداری کامل پشت سر گذاشته شده و اکنون زمان آن است که با عزمی جدی و برنامه‌ای همه‌جانبه، از تبدیل این چالش به یک بحران غیرقابل مدیریت جلوگیری شود. حل این بحران نیازمند همکاری همه‌ نهادهای دولتی، بخش خصوصی و خود جامعه است.

مدیر مرکز بهداشت کاشمر ادامه داد: کاهش نرخ باروری در شهرستان کاشمر یک چالش جدی است که نه ‌تنها وضعیت جمعیت را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند تبعات اقتصادی و اجتماعی عمیق‌تری نیز به همراه داشته باشد.

وی خاطرنشان کرد: آمارها نشان می‌دهند که تغییرات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به‌ویژه در سال‌های اخیر، به کاهش تعداد تولدها و تمایل به فرزندآوری منجر شده است. این وضعیت به ویژه در میان جوانان و خانواده‌ها محسوس است و نیاز به توجه جدی و کار فرهنگی مؤثر را نمایان می‌سازد.

از طرفی، نگرانی‌های اقتصادی، تحولات فرهنگی و تغییر در اولویت‌های زندگی افراد نیز به این بحران دامن زده‌اند. در این میان، آمارهای نگران ‌کننده سقط‌جنین در کشور و تأثیرات منفی آن بر سلامت اجتماعی و روانی خانواده‌ها، ضرورت انجام اقدامات جدی در راستای ارتقاء آگاهی و آموزش در زمینه اهمیت خانواده و فرزندآوری را دوچندان کرده است.

قائمی با بیان اینکه اگرچه مشکلات اقتصادی عاملی مؤثر در کاهش باروری محسوب می‌شود، اما باید به ابعاد فرهنگی و اجتماعی نیز توجه ویژه‌ای شود، افزود: تلاش برای تغییر نگرش‌ها و ایجاد فضایی مثبت و حمایتگر برای خانواده‌ها می‌تواند به افزایش نرخ باروری و در نهایت به بهبود وضعیت جمعیت این شهرستان کمک کند.

وی ادامه داد: اگرچه دسترسی به آخرین آمار تفکیکی شهرستان کاشمر نیازمند بررسی دقیق داده‌های مرکز آمار ایران و ثبت احوال است، اما روند غالب در استان خراسان رضوی و کشور، کاشمر را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

معاون بهداشتی کاشمر تصریح کرد: نرخ باروری کلی (TFR) که تعداد متوسط فرزندان متولد شده برای هر زن در طول عمر باروری او را نشان می‌دهد، در بسیاری از نقاط شهری ایران به زیر سطح جانشینی (۲.۱) سقوط کرده است.

نرخ باروری کلی در کاشمر از مرز ۲.۵ در دهه ۸۰ خورشیدی، به سطحی زیر ۱.۸ در سال‌های اخیر رسیده است. این کاهش، جایگزینی نسل‌ها را به خطر انداخته و رشد طبیعی جمعیت را به سمت صفر یا منفی سوق داده است.

قائمی اظهار کرد: نرخ پایین‌ نرخ باروری در کاشمر، نشان ‌دهنده شدت یافتن این پدیده در کانون‌های شهری منطقه است. این وضعیت، کاشمر را در گروه شهرستان‌هایی با بالاترین ریسک کاهش جمعیت فعال قرار می‌دهد.

وی خاطرنشان کرد: اگر نرخ مرگ و میر به دلیل افزایش جمعیت سالمند اندکی افزایش یابد و نرخ زاد و ولد همچنان پایین بماند، کاشمر در آستانه ورود به فاز رشد منفی جمعیتی قرار خواهد گرفت.

مدیر مرکز بهداشت کاشمر گفت: این کاهش نرخ باروری، مستقیماً به افزایش گرایش به خانواده‌های کوچک تک‌فرزندی منجر شده است؛ گرایشی که در آن، زوجین تصمیم می‌گیرند تنها یک فرزند تربیت کنند، گاهی به دلیل فشارهای اقتصادی و گاهی به دلیل تغییرات نگرشی در اولویت‌های زندگی.

کاشمر مواجه با بحران خاموش

شهرستان کاشمر، به عنوان یکی از قطب‌های مهم اقتصادی، فرهنگی و کشاورزی در غرب استان خراسان رضوی، همواره نقشی کلیدی در پویایی‌های جمعیتی منطقه ایفا کرده است. توسعه منطقه‌ای که شامل رشد اقتصادی پایدار، بهبود زیرساخت‌ها و ارتقاء سطح رفاه اجتماعی است، به شدت به ساختار و کیفیت نیروی انسانی آن وابسته است. در این میان، مؤلفه‌های جمعیتی – نرخ زاد و ولد، ساختار سنی و نرخ مهاجرت – به عنوان موتور محرک اصلی این توسعه محسوب می‌شوند.

در سال‌های اخیر، مشابه روندهای ملی و در برخی جنبه‌ها حتی شدیدتر از میانگین استانی، شهرستان کاشمر با یک چالش جمعیتی عمیق و نگران‌کننده مواجه شده است؛ کاهش چشمگیر نرخ باروری کلی و افزایش ملموس تمایل به تک‌فرزندی یا حتی بدون فرزند بودن. این پدیده که غالباً به عنوان «بحران خاموش» تعبیر می‌شود، تهدیدی جدی برای آینده جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی کاشمر در دهه‌های آتی به شمار می‌رود. درک دقیق علل و پیامدهای این روند، اولین گام اساسی برای تدوین سیاست‌های مداخله‌ای مؤثر در سطح شهرستان است.

یک جامعه‌شناس روند کاهشی فرزندآوری در کاشمر را محصول یکپارچگی عوامل کلان ملی و فشارهای خرد محلی دانست و گفت: کاشمر، اگرچه قطب کشاورزی است، اما چالش‌هایی نظیر نوسانات بازار محصولات کشاورزی و وابستگی اقتصاد خانوار به درآمدهای متغیر، ثبات مالی لازم برای تربیت چند فرزند را تضعیف کرده است.

رضا ذوالفقاری با بیان اینکه در جامعه شهری، رقابت برای ورود به دانشگاه‌ها و مدارس برتر شدید است، اظهار کرد: هزینه تحصیل، آموزش‌های تکمیلی و پرورش یک فرزند با کیفیت مطلوب، برای بسیاری از خانواده‌های با درآمد متوسط، سنگین تلقی می‌شود و آنها را به سمت تمرکز منابع بر روی تنها یک فرزند (تک‌فرزندی) سوق می‌دهد.

وی تأمین مسکن مناسب برای خانواده‌های بزرگ‌تر، به ویژه در مناطق شهری را همچنان یک مانع بزرگ اقتصادی دانست و گفت: رشد تحصیلات عالی در میان زنان کاشمری، به ویژه در رشته‌های مرتبط با خدمات، آموزش و بهداشت، منجر به ورود فعال‌تر آنان به بازار کار و افزایش سن اولین ازدواج و اولین فرزندآوری شده است.

این جامعه‌شناس ادامه داد: تأخیر در تصمیم‌گیری برای فرزند اول، به معنای کاهش پنجره فرصت برای فرزند دوم و سوم است. زنی که اولین فرزندش را در ۳۲ سالگی به دنیا می‌آورد، از نظر بیولوژیک و اجتماعی زمان کمتری برای فرزندآوری مجدد دارد.

وی با اشاره به اینکه بسیاری از زنان تحصیل‌ کرده، همزمان با برنامه‌های شغلی خود، ترجیح می‌دهند برای چندین سال تنها بر روی توسعه فردی و حرفه‌ای خود تمرکز کنند که نتیجه آن دو یا تک‌فرزندی است، اظهار کرد: اگرچه کاشمر یک شهرستان با نرخ خالص مهاجرت مثبت نیست، اما مهاجرت نیروی کار تحصیل‌ کرده و متخصص به سمت کلان‌شهرهایی مانند مشهد یا تهران، سبب شده است که بخش مهمی از زوج‌های جوان و تحصیل‌کرده‌ای که پتانسیل فرزندآوری بیشتری داشتند، از منطقه خارج شوند و این امر به کاهش نرخ‌های زاد و ولد در مبدأ (کاشمر) کمک می‌کند.

ذوالفقاری با بیان اینکه پیامدهای این روند کاهشی در بلندمدت، ساختار جمعیتی کاشمر را به شدت تغییر داده و هزینه‌های سنگینی بر اقتصاد منطقه تحمیل خواهد کرد، ادامه داد: در افق ۱۰ تا ۲۰ ساله نسبت افرادی که در سنین بازنشستگی هستند (بالای ۶۵ سال) به نیروی کار فعال (۱۵ تا ۶۴ سال) به طور تصاعدی افزایش خواهد یافت. این بدان معناست که تعداد کمتری از کارگران باید بار مالی تعداد بیشتری از سالمندان را به دوش بکشند.

این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه نیروی کار آینده امروز متولد می‌شود، تصریح کرد: کاهش تولدها در دهه ۹۰ و اوایل ۱۴۰۰، منجر به کاهش چشمگیر ورود نیروی کار جدید به بازار کاشمر در دهه ۲۰۲۰ و ۲۰۳۰ خواهد شد.

وی تأکید کرد: تغییر ساختار خانوادگی به سمت تک‌فرزندی، می‌تواند روابط اجتماعی بین نسلی را تضعیف کرده و بار مراقبت از سالمندان را به دوش تنها یک فرزند (در صورت وجود) بیندازد که خود موجب افزایش استرس و چالش‌های روان‌شناختی می‌شود.

ذوالفقاری با بیان اینکه مواجهه با این چالش نیازمند تدوین بسته‌های حمایتی چندوجهی است که با ساختار فرهنگی و اقتصادی خاص کاشمر همخوانی داشته باشد، اظهار کرد: باید با سرمایه‌گذاری عمومی و خصوصی، تعداد و کیفیت مراکز نگهداری از کودکان (مهدکودک‌ها و پیش‌دبستانی‌ها) به طور چشمگیری افزایش یابد تا فرصت اشتغال زنان با حفظ آرامش خاطر فراهم شود. این امر باید شامل ساعات کاری انعطاف‌پذیرتر برای والدین شاغل باشد.

بحران کاهش نرخ باروری و گرایش شدید به تک‌فرزندی در کاشمر، یک چالش صرفاً آماری نیست، بلکه تهدیدی استراتژیک برای پایداری توسعه بلندمدت شهرستان محسوب می‌شود. پیامدهای ساختاری این روند، شامل پیری زودرس جمعیت و کمبود نیروی کار فعال، در یک دهه آینده به وضوح نمایان خواهد شد و جبران خسارات آن بسیار پرهزینه‌تر از اقدامات پیشگیرانه فعلی خواهد بود.

مسئولین محلی شهرستان کاشمر، دانشگاهیان، فعالان اقتصادی و نهادهای فرهنگی باید این مسئله را در بالاترین سطح اولویت‌های مدیریتی خود قرار دهند. اتخاذ راهکارهای بومی، هدفمند و چند وجهی که مشکلات مسکن، هزینه‌های آموزش و فرصت‌های شغلی زنان را همزمان پوشش دهد، تنها راهکار مؤثر برای تضمین آینده جمعیتی پویا و شکوفایی اقتصادی شهرستان کاشمر در دهه‌های آینده است. زمان برای تأمل گذشته و اکنون نیازمند اقدام قاطعانه است.

انتهای پیام