در سال‌های اخیر، مسئله‌ی «جوانی جمعیت» به یکی از محورهای کلیدی سیاست‌گذاری اجتماعی و سلامت در ایران بدل شده است. با این حال، اغلب برنامه‌های تدوین‌شده در این حوزه به مداخلات پزشکی و حمایتی محدود مانده و از پیوند بنیادین میان سلامت جسمی، روانی و اجتماعی غفلت کرده‌اند. این در حالی است که پایداری جمعیت جوان، نه صرفاً حاصل افزایش نرخ تولد، بلکه وابسته به کیفیت زیست اجتماعی، امنیت اقتصادی و انسجام روانی خانواده‌ها است.
در چنین زمینه‌ای، مفهوم «نسخه‌نویسی اجتماعی» به‌عنوان یک رویکرد نوین و مکمل در نظام سلامت مطرح می‌شود؛ رویکردی که تلاش دارد مداخلات درمانی را از سطح صرفاً بالینی به سطوح عمیق‌تر اجتماعی و فرهنگی گسترش دهد. نسخه‌نویسی اجتماعی در واقع تلاشی است برای شناسایی و مداخله در ریشه‌های اجتماعی بیماری‌ها و نابرابری‌ها، عواملی مانند فقر، بیکاری، انزوای اجتماعی، یا ضعف شبکه‌های حمایتی که مستقیماً بر سلامت فرد و جامعه اثر می‌گذارند.
پژوهش اخیر مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت دانشگاه علوم پزشکی تبریز، با هدف طراحی چارچوب بومی نسخه‌نویسی اجتماعی در ایران، گامی راهبردی در جهت تحول نظام سلامت محسوب می‌شود. این طرح با رویکردی میان‌رشته‌ای و مبتنی بر شواهد، تلاش دارد ارتباط ساختاری میان نظام بهداشت، خدمات اجتماعی و نهادهای سیاست‌گذار برقرار سازد تا سلامت در کشور به‌عنوان پدیده‌ای چندبعدی و اجتماعی نهادینه شود.
نسخه‌نویسی اجتماعی؛ رویکرد نوین برای پیوند سلامت و سیاست‌های جوانی جمعیت
دکتر مهستی علیزاده، استاد دانشگاه و پژوهشگر اجتماعی مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت دانشگاه علوم پزشکی تبریز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به نتایج پژوهشی که در این دانشگاه انجام و در مقاله‌ای با عنوان «تدوین مدل نسخه نویسی اجتماعی در نظام سلامت ایران با هدف، طراحی و ارائه چارچوبی بومی برای استقرار نظام نسخه‌نویسی اجتماعی در نظام سلامت ایران است تا با در نظر گرفتن ابعاد فردی، نهادی و سیاستی، مداخلات سلامت به شکلی جامع، هماهنگ و متناسب با شرایط اجتماعی افراد اجرا شود؛ منتشر شده است.
وی با تأکید بر نقش محوری موضوعات اجتماعی در تحقق اهداف جوانی جمعیت اظهار کرد: با توجه به روند شتابان افزایش میان‌سالی و کهنسالی در ترکیب جمعیتی کشور، ضرورت توجه جدی به نسخه‌نویسی‌های اجتماعی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
وی با اشاره به اینکه بخش قابل‌توجهی از بیماری‌ها و مشکلات جسمی ریشه در مسائل اجتماعی نظیر فقر، وضعیت اقتصادی ضعیف، تغذیه نامناسب و حتی زندانی شدن یکی از اعضای خانواده دارد، افزود: در چنین شرایطی درمان‌های دارویی به‌تنهایی نمی‌توانند مؤثر واقع شوند، زیرا در بسیاری از موارد پس از پایان درمان، وضعیت اجتماعی فرد بیمار مورد توجه قرار نمی‌گیرد و همین مسئله موجب بازگشت مجدد بیماری می‌شود.
پژوهشگر اجتماعی مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت دانشگاه علوم پزشکی تبریز ادامه داد: چه بسا، بسیاری از بیماران پس از پایان دوره درمان و بازگشت به شرایط دشوار زندگی، مجدداً با همان مشکلات جسمی مواجه شوند و این امر نشان‌دهنده بی‌تأثیری درمان در غیاب ملاحظات اجتماعی است.
وی با تأکید بر لزوم اخذ شرح‌حال اجتماعی از بیماران در تمامی حوزه‌های درمانی تشریح کرد: یکی از پژوهش‌های مهم مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تدوین مدل «نسخه‌نویسی اجتماعی در نظام سلامت ایران» است که به‌صورت چندروشی در این مرکز اجرا شده است.
به گفته وی، در این طرح ترکیبی از مطالعات کیفی و کمی برای طراحی مدل نسخه‌نویسی اجتماعی به کار گرفته شده است؛ رویکردی که در مطالعات بین‌المللی برای شناسایی مؤلفه‌های مدل‌های اجتماعی نیز متداول است.
علیزاده در ادامه یکی از چالش‌های اساسی در مسیر تحقق سیاست‌های جوانی جمعیت را فقدان سیاست‌های اجتماعی در سطح ملی دانست و اظهار کرد: تحقق اهداف این حوزه نیازمند تعامل و همکاری بین‌بخشی میان تمام نهادهای اجرایی، خدماتی، بهداشتی و اجتماعی است تا در کنار اخذ شرح‌حال بالینی بیماران، امکان دریافت شرح‌حال اجتماعی آنان نیز فراهم شود.
وی مطرح کرد: در این مطالعه، عناصر مرتبط با نسخه‌نویسی اجتماعی با ساختار نظام سلامت ایران تطبیق داده شده و داده‌های موردنیاز از پایگاه‌های اطلاعاتی گوناگون با استفاده از استراتژی جست‌وجوی از پیش طراحی‌شده، استخراج شده است. تمام مراحل انتخاب و غربالگری داده‌ها نیز توسط اعضای تیم تحقیق به‌صورت مستقل انجام گرفته است.
وی تأکید کرد: برای پیشبرد نسخه‌نویسی اجتماعی، باید مسیرسازهایی در حوزه پزشکی اجتماعی ایجاد شود تا این ساختارها به سامانه نظام سلامت متصل شده و نقش مؤثری در بهبود منطقی شرایط درمان ایفا کنند. در این میان، زوج‌های جوان و افراد در آستانه باروری باید در اولویت این برنامه‌ها قرار گیرند.
وی در پایان، ایجاد سامانه‌های ارتباط بین‌سازمانی، تقویت مشارکت تشکل‌های مردمی و داوطلبان خیر، آموزش جامعه پزشکی، فرهنگ‌سازی برای تغییر نگرش‌ها، ارتقای مطالبه‌گری عمومی، کاهش هزینه‌های درمان و ایجاد ساختارهای سازمانی منسجم را از پیش‌نیازهای اساسی اجرای نسخه‌نویسی اجتماعی در حوزه جوانی جمعیت عنوان کرد.
طراحی چارچوب بومی نسخه‌نویسی اجتماعی؛ گامی نو در تحول نظام سلامت ایران
همچنین ژیلا خامنیان، متخصص پزشکی اجتماعی و همکار دیگر این پژوهش نیز در این خصوص در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: این پژوهش با هدف ایجاد چارچوبی منسجم جهت به‌کارگیری مؤلفه‌های اجتماعی در فرآیند مراقبت از سلامت، تلاش کرده است تا مدلی بومی، کاربردی و مبتنی بر شواهد علمی ارائه دهد که قابلیت انطباق با شرایط فرهنگی، اجتماعی و ساختاری نظام سلامت ایران را داشته باشد.
وی افزود: نتایج حاصل از این تحقیق بر اهمیت توجه عمیق به ویژگی‌ها، نیازها و ترجیحات فردی در اجرای طرح‌های نسخه‌نویسی اجتماعی تأکید می‌کند. در این مدل، اصل‌محوری آن است که مداخلات سلامت تنها زمانی به بیشترین میزان اثربخشی می‌رسند که بر پایه‌ی شناخت دقیق از شرایط زیستی، اقتصادی، فرهنگی و روانی هر فرد طراحی شوند.
وی ادامه داد: این رویکرد تضمین می‌کند که فرآیند مداخله نه صرفاً به صورت عمومی، بلکه متناسب با اقتضائات شخصی و اجتماعی افراد هدف‌گذاری شود؛ در نتیجه، خروجی‌های مداخلات اجتماعی پایدارتر و مؤثرتر خواهند بود.
متخصص پزشک اجتماعی بیان کرد: در سطح میانی، چارچوب پیشنهادی بر ضرورت همکاری، هم‌افزایی و هماهنگی میان تمامی ذی‌نفعان درگیر در فرآیند نسخه‌نویسی اجتماعی تأکید ویژه دارد.
وی مطرح کرد: این ذی‌نفعان شامل ارائه‌دهندگان خدمات بهداشتی و درمانی، رابطان یا تسهیل‌گران اجتماعی، سازمان‌های مردم‌نهاد، نهادهای داوطلبانه جامعه‌محور و حتی گروه‌های محلی می‌شوند که در کنار یکدیگر می‌توانند شبکه‌ای منسجم از حمایت و مداخله اجتماعی ایجاد کنند.
وی تشریح کرد: این چارچوب با تشویق به گسترش ارتباطات بین‌بخشی و ترویج مشارکت‌های سازمانی، در واقع به دنبال ایجاد نظامی است که در آن هیچ فردی در مسیر دریافت حمایت‌های اجتماعی و سلامت تنها نماند. از طریق ایجاد این ساختار ارتباطی مؤثر، امکان تجمیع منابع، تقسیم بهینه مسئولیت‌ها و ارائه‌ی حمایت‌های جامع‌تر برای اقشار مختلف جامعه فراهم می‌شود.
خامنیان اذعان کرد: در سطح کلان نیز، این چارچوب با نگاهی راهبردی به نقش سیاست‌گذاری، ساختار حکمرانی و بسترهای قانونی موجود در کشور، بر اهمیت تعامل میان نهادهای سیاست‌گذار، مجریان نظام سلامت و سازمان‌های حامی تأکید می‌ورزد. این بخش از مدل به‌ویژه بر ضرورت تدوین سیاست‌های هماهنگ‌کننده، ایجاد سازوکارهای نظارتی و طراحی چارچوب‌های قانونی حمایت‌گر اشاره دارد تا فرآیند توسعه و اجرای نسخه‌نویسی اجتماعی بتواند به شکلی پایدار و ساختاریافته در نظام سلامت ایران نهادینه شود.
وی اضافه کرد: به عبارت دیگر، موفقیت نهایی این رویکرد تنها زمانی تضمین می‌شود که پشتیبانی نهادی، منابع مالی کافی، آموزش نیروهای متخصص و نظارت مستمر بر اجرای برنامه‌ها در دستور کار دستگاه‌های سیاست‌گذار و اجرایی قرار گیرد.
وی خاطرنشان کرد: در مجموع این مدل ارائه‌شده، گامی مهم در جهت نهادینه‌سازی نگاه اجتماعی در نظام سلامت کشور محسوب می‌شود که می‌کوشد تا سلامت را نه فقط به‌عنوان نبود بیماری، بلکه به‌عنوان نتیجه‌ی تعامل پیچیده میان عوامل زیستی، روانی و اجتماعی تعریف کند؛ و از طریق نسخه‌نویسی اجتماعی، مسیر جدیدی برای ارتقای عدالت، کیفیت و اثربخشی خدمات سلامت در ایران بگشاید.
این پژوهش توسط مهستی علیزاده، پرویز فرج زاده، محمد زکریا پزشکی، ژیلا خامنیان، احمد کوشا، رضا ابراهیم اوغلی در مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت به ثبت رسیده است.
به گزارش ایسنا، در مجموع اجرای سیاست‌های جوانی جمعیت بدون در نظر گرفتن ابعاد اجتماعی سلامت، به نتیجه‌ای پایدار نخواهد رسید. تداوم نگاه درمان‌محور و غفلت از عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر کیفیت زندگی خانواده‌ها، موجب می‌شود که حتی بهترین مداخلات پزشکی نیز اثر موقتی داشته باشند.
نسخه‌نویسی اجتماعی با هدف شناسایی و مداخله در این عوامل، می‌تواند شکاف میان نظام سلامت و واقعیت‌های زیست اجتماعی جامعه را پر کند و مسیر سیاست‌گذاری جمعیتی را از سطح دستورالعمل‌های اداری به عرصه‌ی زندگی واقعی مردم پیوند بزند.
از سوی دیگر، تحقق چنین رویکردی نیازمند تغییر نگرش در ساختار سیاست‌گذاری سلامت کشور است؛ تغییری که همکاری بین‌بخشی، ایجاد سازوکارهای ارتباطی میان نهادهای درمانی و اجتماعی، و مشارکت فعال جامعه مدنی را در مرکز توجه قرار دهد. تنها با چنین نگاهی می‌توان نسخه‌نویسی اجتماعی را از یک مفهوم نظری به ابزاری عملی برای تقویت سلامت، عدالت و پایداری جمعیت در ایران تبدیل کرد.
انتهای پیام
نظرات