عباس قنبری‌باغستان، روز شنبه ۲۴ آبان در نشست «زمین گرم» که در دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان و به مناسبت هفته کتاب برگزار شد، روایتی گسترده، تحلیلی و گاه ناگفته از تجربه پنج دهه شکل‌گیری نظام نوآوری کشور ارائه کرد؛ روایتی که از تغییر ساختار دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها تا تولد پارک‌های علم و فناوری، از تصمیمات کلان وزرا تا مقاومت‌های سیاسی، از متلک «جغله‌ها» تا سیاست‌زدگی پژوهش و از تجربه کشورهای آسیایی تا ناگفته‌های اصلاحات مدیریتی را در خود دارد. او تأکید کرد اگر این تاریخ نوشته نشود، «با افراد دفن می‌شود» و نسل بعد دوباره اشتباهات گذشته را تکرار خواهد کرد.
او که یکی از پژوهشگران باسابقه حوزه حکمرانی علم و فناوری است، بخش قابل‌توجهی از ارائه خود را به تبیین تاریخ شکل‌گیری اکوسیستم نوآوری در کشور و روند تکامل سیاست‌گذاری علم و فناوری اختصاص داد.
احترام ویژه به پروفسور ثبوتی؛ «سنّت علمی که باید ثبت شود»
قنبری‌باغستان در ابتدای سخنان خود با اشاره به سابقه شناخت خود از پروفسور یوسف ثبوتی، گفت: ۲۵ سال پیش، زمانی که مسئول دفتر معاون فرهنگی وزارت علوم بودم، هرجا نام پروفسور ثبوتی می‌آمد، با احترام همراه بود. امروز که فضای این دانشگاه را دیدم، فهمیدم آن نگاه آینده‌نگر چطور به ساختار تبدیل شده است.
وی افزود: این دانشگاه یک محیط علمی واقعی است؛ دقیقاً همان چیزی که در پژوهش‌های جهانی از آن به‌عنوان فضای یادگیری ۸۰ درصدی خارج از کلاس یاد می‌شود. صرف درس‌دادن و کلاس کافی نیست؛ این محیط، یک فرهنگ علمی است.
پارک‌های علم و فناوری دومین تجربه بومی ایران
قنبری‌باغستان در ادامه از نقطه عزیمت خود برای ورود به حکمرانی علم گفت: من از علوم اجتماعی وارد این حوزه شدم. در یک نشست تخصصی که پیشگامان پارک‌های علم و فناوری تجربه‌های‌شان را روایت می‌کردند، متوجه شدم پارک علم و فناوری، بعد از دانشگاه‌ها، دومین تجربه بومی شده علمی ایران است. یعنی ما این مدل را وارد نکردیم؛ ساختیم، آزمودیم، شکست خوردیم، دوباره ساختیم.
او عنوان کرد: این تجربه شبیه یک زیست‌نامه جمعی است: رنج‌ها، مقاومت‌ها، تصمیمات دشوار، تغییر دولت‌ها، محدودیت منابع مالی، و مهم‌تر از همه تغییر نگاه به علم.
از متلک «جغله‌ها» تا جدی شدن استارتاپ‌ها
دانشیار دانشگاه تهران و نویسنده کتاب دو جلدی «حکمرانی علم و فناوری»، اظهار کرد: در دهه۷۰ و ۸۰ هر نوآوری با سوءظن دیده می‌شد؛ یکی از بنیان‌گذاران پارک‌های فناوری روایت می‌کرد وقتی اولین طرح‌ها را ارائه دادیم، گفتند این‌ها کار «جغله‌ها» است.
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: یعنی هنوز باور به نوآوری وجود نداشت. اما همین جغله‌ها امروز شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های پیشرو را شکل داده‌اند. فهم ارزش نوآوری در ایران یک روند تدریجی و سخت بوده است.
او بخش اصلی سخنان خود را به معرفی پروژه سه‌ساله کتاب «حکمرانی علم و فناوری» اختصاص داد:پ و خاطرنشان کرد: این کتاب حاصل ۳ سال کار یک تیم ۵ نفره است. ۲۹ مصاحبه عمیق با ۲۵ نفر از سیاست‌گذاران، رؤسای سازمان‌ها، وزرا، معاونان، رؤسای سابق پژوهشگاه‌ها، متخصصان علوم داده، و مدیران قدیمی پارک‌های فناوری. از جعفر توفیقی تا دامغانی‌زاده، صفاری، سجادی، کشمیری و ده‌ها نفر دیگر.
قنبری‌باغستان ادامه داد: بسیاری از وقایع پنج دهه اخیر هیچ‌جا ثبت نشده است؛ اختلاف‌ها، فشارها، چالش‌ها، تصمیمات اشتباه، مقاومت‌ها، اصلاح ساختارها، و حتی جابه‌جایی زمین پارک‌ها… این‌ها تاریخ شفاهی است. اگر ضبط نشود، از بین می‌رود.
روایت دقیق از تحول ساختارهای کلان
این مدرس دانشگاه بخش مهمی از سخنرانی را به مرور روندهای تاریخی اختصاص داد و گفت: در مرحله اول ادغام و انحلال سازمان‌های مادر بود؛ از جمله انحلال مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی آموزش عالی و ادغام برخی مراکز تحقیقاتی در ساختارهای جدید.
وی ادامه داد: در مرحله بعدی تولد پارک‌های علم و فناوری را شاهد بودیم. پارک‌های علم و فناوری ابتدا یک ایده مبهم بودند؛ بعدها تبدیل شدند به نهادهای مؤثر توسعه فناوری. در گام سوم تغییر نگاه دولت‌ها به تحقیق و توسعه پیش آمد؛ گاهی حمایت کامل، گاهی بی‌اعتنایی، گاهی سیاسی‌کردن علم. موضوع چهارم، چالش تأمین زمین و زیرساخت، سپس نقش وزارت علوم، معاونت علمی، و سازمان برنامه و در نهایت حضور بازیگران متضاد در حکمرانی علم.
قنبری‌باغستان گفت: وقتی این روایت‌ها کنار هم قرار می‌گیرد، تازه می‌فهمیم حکمرانی علم چقدر پیچیده بوده و چقدر تصمیمات کوچک بر آینده اثر گذاشته‌اند.
تجربه جهانی؛ از سنگاپور تا تایوان
این مدرس دانشگاه که سابقه رایزنی علمی در جنوب شرق آسیا دارد، در ادامه گفت: سنگاپور، تایوان و کره جنوبی هم روزی در نقطه‌ای بودند که ما امروز هستیم؛ با این تفاوت که آنها سیاست‌آزمایی مستمر داشتند و دانشمندان در قلب تصمیم‌سازی بودند. ایران نیز ظرفیت‌های انسانی مشابه دارد اما باید خطاهای گذشته را ثبت و اصلاح کند.
بازگشت به موضوع نشست: اقلیم، آب و آینده علم
قنبری‌باغستان در ادامه به موضوع تغییر اقلیم اشاره کرد و افزود: تغییر اقلیم تنها یک تهدید طبیعی نیست بلکه یک مسئله حکمرانی است، اگر حکمرانی علمی اصلاح نشود، مدیریت آب، اقلیم، اقتصاد و انرژی هم اصلاح نخواهد شد.
نقش دانشگاه تحصیلات تکمیلی در آینده علمی ایران
او در پایان با اشاره به ظرفیت‌های دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، گفت: این دانشگاه یک نمونه موفق از ترکیب محیط، فرهنگ علمی و تربیت پژوهشگر است. اینجا همان ۸۰ درصد یادگیری بیرون کلاس اتفاق می‌افتد. چنین دانشگاه‌هایی می‌توانند آینده حکمرانی علم را در ایران تغییر دهند.
انتهای پیام
نظرات