همزمان با هفته کتاب و کتاب‌خوانی، امروز یکشنبه ۲۵ آبان دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان میزبان نشستی با موضوع «در جست‌وجوی فهم کیهان» با سخنرانی دکتر شانت باغرام، استاد دانشگاه صنعتی شریف بود؛ نشستی که در آن وی از پیوند میان فهم جهان هستی و هویت دانشگاه سخن گفت.

شانت باغرام در ابتدای سخنان خود با اشاره به کتاب «ایده دانشگاه» اثر کارل یاسپرس که در سال ۱۹۴۶ و پس از جنگ جهانی دوم نوشته شد، گفت: یاسپرس بر این باور بود که دانشگاه بر سه رکن آموزش، پژوهش و فرهنگ استوار است؛ رُکنی که امروز کتابخانه‌های دانشگاهی بیش از هر زمان در حفظ آن نقش دارند.

او با قدردانی از برگزارکنندگان برنامه گفت: «دعوت شد که درباره کتاب در جست‌وجوی فهم کیهان صحبت کنم، اما حقیقت این است که این کتاب مرهون ایده‌های دکتر مشهون است و شایسته بود که وی امروز اینجا باشد.

روایت شکل‌گیری یک کتاب و یک مسیر علمی

باغرام در ادامه به معرفی دکتر بهرام مشهون، چهره برجسته فیزیک ایران که الهام‌بخش نگارش کتاب بوده پرداخت و با بیان پیشینه علمی و خانوادگی او گفت: دکتر مشهون متولد ۱۳۲۶ و فرزند استاد حسن مشهون، نویسنده کتاب معتبر تاریخ موسیقی ایران است؛ خانواده‌ای فرهنگی که مسیر علمی او را نیز شکل داده است.

او سپس بخش‌هایی از زندگی علمی دکتر مشهون را روایت کرده و افزود: تحصیل در دبیرستان البرز، قبولی با رتبه ممتاز در کنکور، ادامه تحصیل در دانشگاه برکلی و سپس دانشگاه پرینستون و همکاری با چهره‌های افسانه‌ای فیزیک مانند جان ویلر از جمله سوابق درخشنده این استاد برجسته است. 

باغرام گفت: دکتر مشهون پس از دوره‌های متعدد پژوهشی در آمریکا و آلمان، بیش از سی سال در دانشگاه میزوری فعالیت کرد و پس از بازنشستگی کتاب Nonlocal Gravity را در انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر کرد. از ۲۰۱۷ که به ایران بازگشت، حضورش برکت بزرگی برای جامعه علمی ما بوده است.

نویسنده کتاب در جست‌وجوی فهم کیهان، سپس از تجربه ارزشمند تدریس دکتر مشهون در دانشگاه میزوری سخن گفت و یادآور شد: خیلی از جوانان آمریکایی پس از پایان این درس کتاب هریسون را برای پدر و مادرشان هدیه می‌بردند؛ چون برای اولین بار مقیاس واقعی جهان را می‌فهمیدند.

این مدرس دانشگاه در ادامه تصریح کرد: دکتر مشهون پیشنهاد کرد چنین درسی در ایران هم ارائه شود. ما هم در شریف استقبال کردیم و حتی دیدیم دانشجوی ایرانی از آمریکایی هم علاقه‌مندتر است.

وی توضیح داد: خیلی از دانشجویان ایرانی که رتبه‌های بالا دارند یا به‌ اجبار خانواده به مهندسی می‌روند، در دل‌شان رؤیای علوم پایه است. این درس می‌تواند آن عطش را آرام کند یا حتی مسیر زندگی‌شان را تغییر دهد.

شروع کلاس در ایران و توقف ناگهانی کرونا

او افزود: دو جلسه اول درس به‌شدت مورد استقبال قرار گرفت و تالار دانشگاه شریف کاملاً پر شد، اما ناگهان کرونا آمد. قرار بود کلاس‌ها آنلاین برگزار شود، اما دکتر مشهون گفت: من نمی‌توانم به یک صفحه سیاه خیره شوم و درباره کپلر و تیکو حرف بزنم!

باغرام ادامه داد: به همین دلیل تصمیم گرفتیم هر هفته فیلم‌برداری کنیم. من روی سن می‌ایستادم و او گوش می‌داد. می‌گفت دوران کرونا برای من تبدیل شد به دوران خاطره‌انگیز تمرکز روی آموزش.

شانت باغرام، در ادامه سخنان خود با اشاره به روند شکل‌گیری کتاب «جست‌وجوی فهم کیهان» گفت: تلاش شده در نگارش این کتاب، میان ارائه محتوای علمی دقیق و حفظ سادگی و فهم‌پذیری برای عموم خوانندگان تعادل برقرار شود. 

وی اظهار کرد: این اثر، روایت مرحله‌به‌مرحله‌ای از مسیر شکل‌گیری علم از روزگار باستان تا امروز است. این کتاب تنها یک متن درسی نیست، بلکه تلاشی برای پیوند میان علم، فرهنگ و تاریخ اندیشه بشر است.

او توضیح داد: فصل نخست کتاب با عنوان «از عالم جادو تا نیوتن» به داستان آغازین علم می‌پردازد؛ از جهان‌بینی‌های ابتدایی تا زمان نیوتن. در این مسیر، سهم فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی نیز برجسته شده تا جایگاه واقعی این تمدن در تاریخ علم به‌درستی دیده شود؛ بی‌آنکه گرفتار اغراق یا کم‌انگاری شویم. در فصل دوم به «نگریستن به آسمان» پرداخته‌ایم و اینکه چگونه بشر با کمک امواج الکترومغناطیس موفق شده تصویری علمی از کیهان به دست آورد.

نویسنده کتاب در جست‌وجوی فهم کیهان با اشاره به اینکه «داستان ستارگان حیرت‌انگیز است»، افزود: در فصل سوم توضیح داده‌ایم که چگونه دانش فیزیک روی زمین می‌تواند رفتار ستارگان را توصیف کند. فصل‌های بعدی به ساختار کهکشان‌ها، گروه‌ها و خوشه‌ها و در نهایت به انبساط کیهان اختصاص دارد. سپس یک فصل مستقل به دستاوردهای فیزیک پس از نیوتن، از جمله اپتیک و الکترومغناطیس، اختصاص یافته و پس از آن بحث فضا - زمان، نسبیت خاص و سپس نسبیت عام، سیاه‌چاله‌ها و امواج گرانشی مطرح شده است؛ موضوعاتی که اساس کیهان‌شناسی مدرن در یک قرن اخیر را شکل می‌دهند.

او افزود: فصل نهم به مدل‌های کیهان‌شناسی و فصل پایانی به مسئله حیات در کیهان و نادانسته‌های بشر اختصاص دارد. منابعی نیز برای گروه‌های مختلف از دانشجویان تا علاقه‌مندان عمومی در پایان کتاب ارائه شده است.

جست‌وجوی کیهان، مسیری ناتمام

باغرام با قرائت بخشی از سخن پایانی کتاب گفت: پرسش‌های بزرگی مانند آغاز کیهان، ماهیت ماده تاریک، علت انبساط شتابدار عالم و مسئله انرژی تاریک همچنان بی‌پاسخ مانده‌اند. همچنین پرسش از وجود حیات در نقاط دیگر عالم و چگونگی کشف آن، مسیر فهم ما از جهان را همچنان باز نگه داشته است. 

این مدرس دانشگاه اظهار کرد: داستان علم، پیوندی جدانشدنی با تاریخ تمدن، اندیشه، هنر و فرهنگ بشر دارد و این مسیر تنها با تلاش نسل‌های آینده ادامه خواهد یافت.

تعادل میان عقل و تجربه در علم

باغرام با اشاره به دیدگاه‌های تاریخی فیلسوفان و دانشمندان مانند ابن‌سینا و ابوریحان گفت: علم زمانی به ثبات می‌رسد که تعادل میان عقل و تجربه برقرار شود. هرچند ابزارهای ما در برابر عظمت کیهان بسیار کوچک است، اما داده‌هایی که در ۲۰ تا ۳۰ سال اخیر به دست آمده، بی‌سابقه است. امروز تصویری دقیق از تابش زمینه کیهانی داریم که ما را قادر می‌سازد مدل‌های نظری را با واقعیات کیهان محک بزنیم.

او تأکید کرد: بدون تردید تصویر ما از کیهان در آینده تغییر خواهد کرد؛ همان‌گونه که طی ۴۰ سال اخیر دگرگون شده است.

اهمیت تولید کتاب‌های علمی برای عموم

باغرام در پاسخ به پرسشی درباره کمبود کتاب‌های علمی تألیفی برای عموم مردم در ایران، گفت: این مسئله دغدغه مهمی است. انجمن فیزیک ایران نیز سال‌هاست روی مقابله با شبه‌علم و ترویج علمی درست کار می‌کند. به‌نظر می‌رسد بخشی از راه‌حل از دانشگاه‌ها می‌گذرد؛ جایی که تعامل استاد و دانشجو، به پخته‌تر شدن شیوه روایت علم کمک می‌کند. 

وی متذکر شد: بسیاری از رشته‌ها مانند فیزیک ذرات بنیادی، سیستم‌های پیچیده و زیست‌فیزیک ظرفیت تولید کتاب‌های ترویجی دارند.

نقش هوش مصنوعی در آینده علم

باغرام درباره جایگاه انسان در پیشرفت علم در عصر هوش مصنوعی، پاسخ داد: نقش انسان همچنان تعیین‌کننده است. هوش مصنوعی یک ابزار است و باید یاد بگیریم چگونه از آن برای طرح پرسش‌های عمیق‌تر استفاده کنیم. این فناوری محاسبات سنگین را آسان می‌کند، اما جای تفکر، تخیل علمی و طراحی مدل‌های مفهومی را نمی‌گیرد.

این مدرس دانشگاه افزود: دانش فیزیک و ریاضی در ایران کاملاً هم‌تراز با مراکز علمی مطرح دنیاست و بسیاری از پژوهشگران ایرانی در معتبرترین مجلات علمی جهان منتشر می‌کنند. بنابراین باید با اعتمادبه‌نفس بیشتری درباره سهم خود در پیشرفت علم سخن بگوییم.

نویسنده کتاب در جست‌وجوی فهم کیهان، عنوان کرد: نسل جوان احساس می‌کند علم فقط از یونان، یا فقط از غرب آغاز شده است در حالی که چهره‌هایی مانند ابوریحان با وجود امکانات محدود، بیش از ۲۰۰ اثر برجای گذاشته‌اند. بازخوانی این میراث برای تقویت اعتمادبه‌نفس علمی در نسل امروز ضروری است.

انتهای پیام