کتابخانه‌های عمومی امروز دیگر تنها محل نگهداری کتاب نیستند؛ آنها به عنوان فضاهای پویا و زنده فرهنگی، بخشی از هویت شهری و نیاز آموزشی جامعه را شکل می‌دهند. در دل این ساختار، کتابداران ایستاده‌اند؛ افرادی که در بخش‌های گوناگون از نگهداری میراث مکتوب تا همراهی با کودکان و مدیریت منابع، نقش بی‌صدای اما تأثیرگذاری را بر عهده دارند. هرکدام از این حوزه‌ها چالش‌ها و مسئولیت‌های فراوانی دارند؛ از سامان‌دهی کتاب‌های اهدایی و پاسخ به نیازهای پژوهشگران تا ارتباط با کودکان و حفظ نسخ خطی ارزشمند. این متن نگاهی است به اهمیت و گستره فعالیت‌هایی که در کتابخانه‌های عمومی انجام می‌شود و جایگاه کتابخانه را در ارتقای فرهنگ مطالعه و کیفیت زندگی فرهنگی جامعه یادآور می‌شود.
کتابخانه‌ها به محور تعاملات فرهنگی، اجتماعی و هنری تبدیل شده‌اند
اسد بابایی، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی آذربایجان شرقی، در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با تأکید بر تحول نقش کتابخانه‌ها در دوره کنونی گفت: امروز کتابخانه‌های عمومی تنها مکان امانت کتاب نیستند و مأموریت آنها بسیار فراتر از نقش سنتی گذشته تعریف می‌شود. کتابخانه‌ها به محور تعاملات فرهنگی، اجتماعی و هنری تبدیل شده‌اند و تلاش مجموعه کتابخانه‌های عمومی استان بر این است که این فضاها به‌عنوان پایگاه‌های اثرگذار فرهنگی در سطح جامعه ایفای نقش کنند.
وی با اشاره به بازآفرینی نقش کتابخانه‌ها در ساختار جدید نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، آذربایجان شرقی را از جمله استان‌های پیشرو در بازطراحی فضاهای کتابخانه‌ای معرفی کرد و یادآور شد که در سال‌های اخیر، تغییرات گسترده‌ای در محیط کتابخانه‌ها ایجاد شده است تا این اماکن با نیازها و انتظارات نسل جدید همخوانی بیشتری داشته باشند. بازطراحی کتابخانه مرکزی تبریز با زیربنای ۲۷۶۰ مترمربع و کتابخانه استاندارد علامه امینی از جمله نمونه‌های موفق این اقدام عنوان شد که در آنها فضاهای مطالعه گروهی، بخش‌های ویژه کودکان و نوجوانان، امکانات فرهنگی و همچنین فناوری‌های نوین مورد توجه قرار گرفته‌اند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با تأکید بر ضرورت دسترسی برابر مردم به خدمات فرهنگی، به اهمیت فعالیت کتابخانه‌های سیار اشاره کرد و گفت: کتابخانه‌های سیار نقش قابل توجهی در محرومیت‌زدایی فرهنگی دارند. چهار کتابخانه سیار در سطح استان فعال است و علاوه بر ارائه کتاب، با اجرای برنامه‌های آموزشی و فرهنگی، سطح آگاهی جامعه را در مناطق محروم ارتقا می‌دهند. همچنین نخستین کتابخانه سیار کامیونتی استان در شهرستان مرند به عنوان گامی ویژه در توسعه عدالت فرهنگی افتتاح شد که مجهز به امکانات چندرسانه‌ای و آموزشی است.
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی آذربایجان شرقی بیان کرد که کتابخانه‌های سیار تنها به توزیع کتاب محدود نیستند و به‌عنوان مراکز فرهنگی کوچک و سیار، در روستاها و شهرهای کوچک حضور پیدا می‌کنند و با رویدادهای متنوع فرهنگی—از قصه‌گویی گرفته تا کارگاه‌های آموزشی—جای خالی مراکز فرهنگی ثابت را پر می‌کنند. افزایش تعداد کتابخانه‌های سیار یکی از اولویت‌های مهم اداره کل است تا هیچ نقطه‌ای از استان از دسترسی به خدمات فرهنگی محروم نماند.
وی در ادامه با اشاره به برنامه‌های گسترده هفته کتاب اظهار کرد: همزمان با سی‌وسومین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، ۹۶۵ برنامه فرهنگی در سطح استان برگزار خواهد شد. این حجم از برنامه‌ها نشانه‌ای از ظرفیت گسترده کتابخانه‌های عمومی استان بوده که این رویدادها با هدف تقویت فرهنگ مطالعه، افزایش مشارکت اجتماعی در کتابخانه‌ها و ایجاد ارتباط نزدیک‌تر میان مردم و فضای کتابخانه طراحی شده‌اند. بخشی از این برنامه‌ها ویژه کودکان و نوجوانان بوده و بخش دیگری نیز با محوریت معرفی نویسندگان، کتاب‌های ارزشمند و میراث فرهنگی استان برگزار می‌شود.
وی با اشاره به برخی رویدادهای شاخص این هفته، از مراسم گرامیداشت یکصدمین سال تأسیس کتابخانه‌های عمومی اهر و بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی حاج محمد و حاج حسین نخجوانی یاد کرد و یادآور شد: برادران نخجوانی از خیرین اثرگذار حوزه فرهنگ بودند و بخش مهمی از میراث فرهنگی تبریز با نام آنها شناخته می‌شود. همچنین مراسم رونمایی تقریظ رهبر معظم انقلاب بر سه کتاب «خانوم ماه»، «تب ناتمام» و «همسفر آتش و برف» همزمان با سراسر کشور اجرا خواهد شد و در مراسم بزرگداشت برادران نخجوانی، فهرست نسخ ارزشمند اهدایی مرحوم حاج حسین نخجوانی نیز معرفی خواهد شد.
کتابداران، سربازان جبهه دانایی
بابایی در ادامه با قدردانی از تلاش کتابداران، آنان را «سربازان جبهه دانایی» نامید و بیان کرد: کتابداران در دورترین نقاط استان، نقش مهمی در ترویج فرهنگ کتابخوانی دارند. جایگاه کتابدار تنها یک مسئولیت اداری نیست، بلکه آنان در خط مقدم فعالیت‌های فرهنگی قرار دارند و بسیاری از برنامه‌های آموزشی و ترویجی کتابخانه‌ها توسط کتابداران طراحی و اجرا می‌شود. خدمات این قشر نقش مستقیم در افزایش کیفیت زندگی فرهنگی جامعه دارد و باید بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد.
وی سپس به تشریح نشان «همخوان» پرداخت و تصریح کرد: این نشان ملی با هدف تقدیر از افراد و گروه‌هایی اهدا می‌شود که خدمات برجسته‌ای در حوزه کتابخانه‌های عمومی و ترویج فرهنگ کتاب انجام داده‌اند. امسال ۱۲ نشان «همخوان» در مراسم ملی روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار اهدا می‌شود و علاوه بر تقدیرهای فردی، لوح تقدیر برای فعالیت‌های جمعی نیز اعطا خواهد شد. نصب نشان ویژه در کتابخانه و اعطای درجه تشویقی پایدار به کتابداران منتخب، از اقدامات جدید این دوره است که با هدف تقویت انگیزه و استمرار فعالیت‌های فرهنگی انجام می‌شود.
وی از اتمام هشت پروژه کتابخانه‌ای در استان طی سال جاری خبر داد و توضیح داد: این پروژه‌ها شامل ساخت، بازسازی، نوسازی و بازطراحی فضاهای کتابخانه‌ای بوده است. این اقدامات با هدف استفاده بهتر از فضاها، دسترسی آسان‌تر مردم به منابع اطلاعاتی و ایجاد محیط‌هایی جذاب برای مطالعه و فعالیت‌های فرهنگی صورت گرفته است. همچنین ۱۲ پروژه دیگر نیز در قالب احداث ساختمان‌های جدید، توسعه بخش‌های تخصصی و تجهیز کتابخانه‌ها با نیازهای روز جامعه در دست اجراست.
بابایی در پایان با اشاره به اینکه کتابخانه‌های عمومی باید به مراکز زنده فرهنگی و اجتماعی تبدیل شوند، تاکید کرد: هدف اداره کل کتابخانه‌های عمومی آذربایجان شرقی این است که با تکمیل این پروژه‌ها و توسعه خدمات، شبکه کتابخانه‌ای استان به الگویی ملی تبدیل شود. رویکرد جدید کتابخانه‌ها مبتنی بر حضور فعال مردم، ارتقای سواد فرهنگی و فراهم‌سازی دسترسی برابر همه اقشار جامعه به منابع علمی و فرهنگی است و مجموعه کتابخانه‌های عمومی استان در مسیر تحقق این اهداف گام برمی‌دارد.
کار با نسخ خطی، نیازمند دقت، صبر و دانش است
اکبر تقی‌پور، کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی با ۲۵ سال سابقه فعالیت در کتابخانه‌های عمومی، اکنون به‌عنوان کارشناس نسخ خطی و مسئول مرمت در آزمایشگاه نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز مشغول به کار است. وی می‌گوید کار با نسخ خطی، نیازمند دقت، صبر و آشنایی با روش‌های مرمت نوین است و مسئولیت حفاظت از این آثار ارزشمند را نوعی امانت فرهنگی می‌داند. با این حال، بخش مهمی از فعالیت روزانه وی همچنان به تعامل با مراجعان و پاسخگویی به نیازهای پژوهشی آنان اختصاص دارد.
وی در گفت‌وگو با ایسنا، مهم‌ترین چالش کتابداران را تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران معرفی کرد و افزود: نبود برخی منابع مورد درخواست یا تکمیل بودن سالن‌های مطالعه در فصل امتحانات، از موضوعاتی است که کاربران را با مشکل مواجه می‌کند. همچنین مسائل معیشتی و پایین بودن حقوق در مقایسه با حجم و حساسیت کار را یکی از چالش‌های جدی کتابداران است، البته در حوزه شرایط کاری مشکل خاصی نداریم، اما تناسب حقوق با تورم، موضوعی است که نباید نادیده گرفته شود.
وی خطاب به مردم تأکید کرد: مطالعه باید جایگاه بیشتری در زندگی روزمره داشته باشد. زیرا کتاب بهترین دوست انسان است؛ دوستی که بی‌منت تجربه و دانش خود را منتقل می‌کند. البته باید کتاب مفید و معتبر خواند، نه هر کتابی. کتابخانه‌ها زمانی می‌توانند نقش واقعی خود را ایفا کنند که مردم نگاه جدی‌تری به مطالعه داشته باشند.
تقی‌پور در پایان، خطاب به همکاران خود در کتابخانه‌های عمومی این روز را تبریک گفت و افزود: همه نیروهای کتابخانه بهترین‌ها هستند و تلاش می‌کنند تا خدمت مناسبی به مراجعان ارائه دهند. امیدوارم همکارانم همچنان با انرژی و دقت در مسیر برآوردن نیازهای اعضا قدم بردارند تا استفاده‌کنندگان خاطره‌ای خوش از حضور در کتابخانه داشته باشند.
بخش اهدایی یکی از حساس‌ترین و پرکارترین بخش‌های کتابخانه است
لیلی سرابی با ۲۴ سال سابقه فعالیت و دارا بودن مدرک کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، اکنون پشتیبان کتابخانه‌های سیار و مسئول دریافت کتاب‌های اهدایی در کتابخانه مرکزی تبریز است. وی بخش اهدایی را یکی از حساس‌ترین و پرکارترین بخش‌ها معرفی می‌کند؛ بخشی که ورود هر کتاب یا بسته فرهنگی به کتابخانه از آنجا آغاز می‌شود و کیفیت آن مستقیماً بر مجموعه‌های کتابخانه تأثیر می‌گذارد.
وی در گفت‌وگو با ایسنا، مهم‌ترین چالش این حوزه را ارسال اقلام غیرمرتبط همراه کتاب‌های اهدایی عنوان می‌کند و توضیح داد: بسیاری از خانواده‌ها علاوه بر کتاب، وسایل شخصی یا اقلامی که مناسب کتابخانه نیست، ارسال می‌کنند و فرآیند تفکیک این موارد برای بخش ما بسیار زمان‌بر است. کتاب‌های اهدایی باید سالم، قابل استفاده و مناسب امانت باشند و کتاب‌هایی که همان دور اول امانت پاره می‌شوند، عملاً نمی‌توانند وارد چرخه خدمات شوند.
وی ادامه داد: خانواده‌ها کتاب‌های کمک‌درسی و پزشکی را فقط در صورتی اهدا کنند که تاریخ نشر آنها بیش از چهار یا پنج سال نگذشته باشد. فرهنگ اهدای کتاب باید از خانه آغاز شود و خانواده‌ها این رفتار مثبت را به کودکان خود نیز بیاموزند. هر کتابی ارزش یک‌بار خواندن را دارد. حتی یک‌بار قدم گذاشتن به کتابخانه می‌تواند نگاه فرد را به مطالعه تغییر بدهد، به‌ویژه در شرایط امروز که قیمت کتاب بالا رفته است.
سرابی همچنین به اعضای کتابخانه توصیه کرد: بهتر است کتاب‌های امانتی را به‌موقع بازگردانند تا دیگر مراجعان با قفسه‌های خالی مواجه نشوند و خود اعضا نیز شامل جریمه نشوند. همچنین در شرایطی که جامعه به آرامش و فرهنگ بیش از همیشه نیاز دارد، جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه ارزش و اهمیت دوچندان دارد. امیدوارم همکارانم همچنان با انرژی پاسخگوی علاقه‌مندان به کتاب باشند.
بخش نسخ خطی، گنجینه‌ای از میراث فرهنگی تبریز است
افسانه یاسج، مسئول بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز، بیش از ۱۶ سال سابقه فعالیت دارد که ۱۴ سال آن در مدیریت مخزن خطی گذشته است. وی می‌گوید بخش نسخ خطی تنها محل نگهداری کتاب‌ها نیست، بلکه گنجینه‌ای از میراث فرهنگی شهر تبریز و کشور است. در این بخش علاوه بر نسخه‌های خطی، آثار چاپ سربی، افست‌های قدیمی، اسناد تاریخی، آلبوم‌های عکس، تمبرها و مجموعه‌های ویژه نیز نگهداری می‌شود.
وی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره خدمات این بخش توضیح می‌دهد که مراجعه‌کنندگان عمدتاً پژوهشگران، مصححان، دانشجویان الهیات، فقه، ادبیات فارسی، ترکی و عربی، هنرمندان حوزه نگارگری و پژوهشگران طب سنتی هستند: هر کدام از مراجعه‌کنندگان با هدف خاصی به بخش خطی می‌آیند؛ برخی برای تصحیح کتاب، برخی به دنبال نسخه‌های طبی، و برخی برای مطالعه ساختار و زیبایی‌شناسی نگارگری. خدمات این بخش نیازمند تخصص و دقت بالا است، زیرا هر نسخه خطی یک اثر منحصر به فرد محسوب می‌شود.
وی از دشواری‌های کار کتابداری گفت: مهم‌ترین چالش این شغل، سروکار داشتن با افراد از همه گروه‌های سنی و اقشار جامعه است. ما از کودک دو ساله تا افراد سالخورده مراجعه‌کننده داریم و باید بتوانیم با هر کدام بر اساس نیازشان ارتباط برقرار کنیم. با وجود احترام عمومی به کتابداران، از نظر صنفی توجه کافی به این حرفه نشده و بخشی از زحمات کتابداران نادیده گرفته می‌شود.
وی خطاب به مردم و کاربران کتابخانه بیان کرد: کتابخانه مرکزی تبریز فقط محل نگهداری کتاب نیست، بلکه مجموعه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی، هنری و آموزشی در آن جریان دارد. کتابخانه را صرفاً به چشم انبار کتاب نبینید. اینجا می‌توانید مهارت یاد بگیرید، تعاملات اجتماعی پیدا کنید و در برنامه‌های فرهنگی شرکت کنید. بازدیدهای گروهی و هماهنگ‌شده از بخش نسخ خطی نیز امکان‌پذیر است و مخاطبان می‌توانند از نزدیک با این گنجینه ارزشمند آشنا شوند.
یاسج در پایان ضمن تبریک هفته کتاب برای همکاران خود آرزو کرد روزی زحمات کتابداران به‌طور کامل دیده و قدردانی شود.
تقسیم‌بندی مسئولیت در کتابخانه مرکزی جدی تر است
سلماز قنبرپور، کتابدار بخش کودک کتابخانه مرکزی تبریز، دارای مدرک کارشناسی ارشد کتابداری و دارای ۱۰ سال سابقه فعالیت در کتابخانه‌های عمومی است. وی که پیش‌تر در کتابخانه‌های کوچک‌تر فعالیت می‌کرده، از چهار ماه قبل به بخش کودک منتقل شده و می‌گوید تفاوت این دو نوع محیط بسیار چشمگیر است. به گفته وی در کتابخانه‌های کوچک‌تر کتابدار تمامی امور را انجام می‌دهد، اما در کتابخانه مرکزی مسئولیت‌ها تخصصی‌تر تقسیم شده است.
وی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به گستردگی گروه‌های سنی بخش کودک می‌گوید: از کودکان دو ساله تا دانش‌آموزان ششم ابتدایی در این بخش رفت‌وآمد دارند و همین موضوع کار را هم جذاب و هم چالش‌برانگیز می‌کند. بزرگ‌ترین چالش، انتظارات والدین است؛ برخی تصور می‌کنند بخش کودک مانند مهدکودک عمل می‌کند و انتظار دارند کودکشان بدون نظارت آنها در کتابخانه بماند. برخی والدین نیز فکر می‌کنند کتابخانه محل بازی آزاد است، درحالی‌که رعایت قوانین و سکوت جزئی از آموزش کتابخانه‌ای است که باید به کودکان منتقل شود.
وی از امکانات متعدد بخش کودک نیز سخن گفت: از برنامه‌های کاردستی و نقاشی گرفته تا پخش کارتون و گفت‌وگو درباره داستان، میزهای لمسی آموزشی، بازی‌های فکری و فعالیت‌های تعاملی، همه در بخش کودک موجود هستند. هدف این نیست که فقط کتاب بخوانیم؛ بلکه می‌خواهیم کودک احساس کند کتابخانه محیطی امن، جذاب و قابل اعتماد است که می‌تواند در آن سرگرمی، آموزش و تعامل را همزمان تجربه کند.
قنبرپور خطاب به کودکان و خانواده‌ها توصیه کرد که کتابخوانی را به یک عادت روزانه تبدیل کنند و گفت: اگر بچه‌ها هر شب قبل از خواب چند دقیقه کتاب بخوانند، این عادت تا بزرگسالی همراهشان می‌ماند و در درس، روابط اجتماعی و آینده‌شان تأثیر مثبت می‌گذارد. از والدین می‌خواهم فضای مشخصی برای مطالعه کودک در خانه ایجاد کنند و ارزش وقت‌گذرانی با کتاب را جدی بگیرند. کتابخانه آماده استقبال از همه کودکان است و امیدواریم نسل جدید با کتابخانه انس بیشتری پیدا کند.
انتهای پیام
نظرات