عصمت‌اله عربان در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به جایگاه تربیت عقلانی در سیره علوی گفت: هر مخلوقی از خداوند متعال دارای یک فصل ممیزه است که او یا آن را از دیگر مخلوقات جدا و منفک می‌کند. انسان به‌عنوان مخلوق برتر و اشرف نیز دارای فصل مخصوصی است که به‌عنوان یک موجود متعالی و خداگونه معرفی شده است.
وی با بیان اینکه از انسان به‌عنوان «حیوان ناطق» تعبیر شده است که ناطق همان فصل منطقی و ممیزه انسان است که عبارت است از کسی که قدرت زبان و تکلمش براساس اندیشه، خردورزی و عقلانیت است، افزود: یکی از شاخصه‌های مهم در زندگی و حیات انسان متعالی عبارت است از یک زندگی و حیات طیبه؛ انسان به حکم فطرت یا جبر، اول نیازمند به زندگی در اجتماع و دوم نیازمند یک تربیت صالحه است.
عربان با اشاره به اینکه عقل زینت‌بحش وجود آدمی و مایه امتیاز او بر سایر موجودات عالم هستی است، اظهار کرد: امام علی(ع) انسان بدون عقل را یک موجود صوری و شکلی می‌داند نه یک انسان و در این رابطه فرموده‌اند: «انسان عقل و صورت است، پس هر کس عقل از او رویگردان شود و صورت آدمی با او بماند، انسان کاملی نیست و همانند کسی است که روح ندارد.»
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرمآباد بیان کرد: ابعاد مختلف وجود آدمی و تربیت آنها هر یک جایگاه ویژه‌ای را در تعیلم و تربیت اسلامی و سیره علوی به خود اختصاص داده است، اما به تربیت عقلانی توجه ویژه و وافری شده است، چراکه با سلامت عقلانی و به‌کارگیری عقل و حکمت، تربیت سایر ابعاد وجود آدمی از تسهیلات ممتازی برخوردار می‌شود، پس سزاوار و منطقی آن است که به امر خطیر تربیت عقلانی به‌طور عام و هم توجه و به‌کارگیری چنین تربیتی مستند به سیره علوی اهتمام ویژه‌ای بشود.
تعریف عقلانیت
وی با بیان اینکه عقلانیت عبارت است از عقیده و نظری که مبتنی بر بدیهیات یا نظریات به دست آمده از بدیهیات باشد، ادامه داد: علیرضا قایمی‌نیا در کتاب چیستی عقلانیت نوشته است: عقلانیت در سه مورد به‌کار برده می‌شود، گاهی عقلانیت وصف باورها قرار می‌گیرد، گاهی نیز فعال و رفتارها موصوف به عقلانیت می‌شوند و گاهی هم ارزش‌ها به عقلانیت متصف می‌شوند و می‌گوییم این یا آن ارزش، ارزش معقولی است.
این مدرس دانشگاه در رابطه با ضرورت تربیت عقلانی و اینکه نخستین گام در تعلیم و تربیت اسلامی و سیره علوی بیدارسازی عقل و فطرت است، ادامه داد: تربیت فطری، تربیتی است که با به‌کارگیری عقل و شکوفا کردن آن یعنی تعقل سامان می‌یابد و همه برنامه‌ها و اقدامات تربیتی برای این است که انسان عقلانی و به مرتبه کمال عقلانی دست یابد. شهید مرتضی مطهری در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام آورده است: «حیات عقلانی اسلامی یک مسئله قابل توجه است که همه ائمه اطهار(ع) و در رأس همه آنها در نهج‌البلاغه سبب شد که عقل شیعی از قدیم‌الایام به‌صورت عقل فلسفی درآید و با کمک گرفتن و تأسی از قرآن مجید، این راه پیش پای مسلمان نهاده شده است.»
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرمآباد اضافه کرد: خواجه نصیرالدین طوسی در ضرورت تربیت عقلانی معتقد بود که موجودات دو دسته هستند، گروهی که وجودشان با کمالشان مقارن افتاده و این موجودات ملائکه و حیوانات هستند که به هنگام خلقت تمامی کمالی که برایشان مقدر بوده در آنها به فعلیت رسیده و نیازی به حرکت و طی کردن طریق کمال ندارند و تربیت با سنخ وجودی این موجودات تطابق نداشته و نیازی به آن ندارند و گروهی که کمالشان در فطرت و خلقت از وجودشان متأخر است و مصداق چنین موجوداتی انسان‌ها و جنیان هستند، این گروه پس از خلق شدن باید فاصله زیادی را طی کنند و راه طولانی و سختی را پشت سر بگذارند تا به کمال مطلوبی برسند که برایشان مقدر شده است.
وی گفت: تربیت عقلانی بستر سلوک حقیقی به‌سوی کمالات انسانی است و امام علی(ع) در مورد سالک این‌چنینی در خطبه ۲۲۰ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «خرد خود را زنده گردانده و نفس خویش را میرانده است»؛ همچنین در حکمت ۹۸ می‌فرمایند: «دین را دریافتند دریافتی از سر آگاهی و پایبندی نه دریافتی شنیداری و گفتاری، که راویان علم بسیارند و پایبندی به آن اندک»؛ پس می‌توان گفت انسانی که فاقد تربیت عقلانی باشد از گوهر انسانیت بی‌بهره است.
عربان افزود: معنی انسان همان عقل انسان است و تربیت عقلانی در این جهت است که عقل انسان به‌صورت مستقل حاکم باشد تا بتواند به قدرت نقد و انتقاد دست یابد و قدرت تجزیه و تحلیل مسائل را کسب کند، لذا امام علی(ع) در غررالحکم می‌فرماید: «شخصیت انسان به عقل اوست» و نیز می‌فرمایند: «انسان عقل و صورت، پس هر که عقلش از رویگردان شود و صورت آدمی با او بماند، کامل نیست و همچون کسی است که روح ندارد.»
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه اسلام برای پرورش عقل یا تربیت عقلانی بر سه اصل تأکید می‌کند، گفت: مشاهده، تجربه و علم اولین ابزار تعقل مشاهده و به‌کار بردن حواس و استفاده از قوه ادراک است، دومین وسیله کسب تجربه و تجزیه و تحلیل اطلاعاتی است که انسان ادراک کرده است و سومین وسیله آگاهی و اطلاع و علمی است که در اثر مشاهده و تجربه برای انسان حاصل می‌شود.
تفاوت عقل مطبوع و عقل مسموع
وی در معرفی عقل مطبوع و عقل مسموع از دیدگاه امام علی(ع) اظهار کرد: عقل انسان از دو نوع رشد برخوردار است: رشد طبیعی و رشد اکتسابی؛ رشد طبیعی عقل همان رشدی است که براساس قانون خلقت و سنت آفرینش، به‌صورت تدریجی نصیب انسان می‌شود و رشد آن در هر مرحله دارای خصوصیات و نشانه‌هایی است که به نسبت دوره بعدی محدودتر و نسبت به دوره قبلی پیشرفته‌تر است.
عربان اضافه کرد: رشد دیگر عقل یعنی رشد اکتسابی عبارت است از تجربیات و یافته‌های زندگی که به‌طور مستمر در جریان برخورداری‌های فرد و ارتباط متقابل وی با محیط حاصل می‌شود؛ به‌طور عمده از خانواده، مدرسه، محیط اجتماعی و تعلیم و تربیت به‌عنوان ارکان اصلی می‌توان نام برد و این مرحله در حقیقت تبدیل عقل به عقلانیت است؛ امام علی(ع) در این رابطه می‌فرمایند: «عقل بر دو قسم است: عقل مطبوع و عقل مسموع، عقل مطبوع همان عقل طبیعی است و عقل مسموع، عقل اکتسابی است که باید از دیگران و اجتماع بشنود و استفاده کند و این همان رسیدن عقل به فرآورده عقلانیت است.»
این مدرس دانشگاه اظهار کرد: از دیدگاه اسلام برای تربیت عقل و به‌کار بردن روش عقلانی توجه به موارد ذیل از جمله خالی کردن عقل از مطالب و محتوای غیر یقینی، پرهیز از تقلیدهای کورکورانه و اهمیت دادن به تحقیق و پژوهش، پیروی نکردن از اسلاف و پدران خود بدون بررسی و تعیین درستی و نادرستی آن، پرهیز از تابع اکثریت شدن بدون تفکر ضروری است.
وی در ادامه با اشاره به این کلام امام علی(ع) در خطبه ۱۹۹ نهج‌البلاغه «ای مردم هرگاه راه حق و درست را پیدا کردید، از اینکه در اقلیت هستید وحشت نکنید»، افزود: در این کلام بسیار وزین مولی که دارای جنبه‌های سیاسی، فلسفی، منطقی و روان‌شناسی است به‌خوبی به ما گوشزد می‌شود که اول تابع سیاهی لشگر نباشید و قاعده غلط «خواهی نشوی رسوا هم‌رنگ جماعت شو» را مخدوش کردند و از طرف دیگر مشاور اصلی پذیرش راه صره از ناصره را تبعیت از فرمان عقل سلیم معرفی فرمودند و نکته سوم یعنی جنبه روان‌شناسی این کلام زیبا امیدواری و عدم مأیوس شدن افراد زمانی که احساس می‌کنند طرفدار و خاطرخواه کمتری دارند، چراکه همیشه تعداد طرفدار و جمعیت کثیر در پشت سر کسی نمی‌تواند دلیل بر حقانیت و منطقی بودن آن فرد باشد.
روش‌های تربیت عقل
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرمآباد در بخشی از سخنانش به روش‌های تربیت عقلانی از دیدگاه امام علی(ع) اشاره کرد و گفت: برای پروراندن عقل و تربیت عقلانی نمی‌توان صرفاً چنین خواستی را داشته باشیم، بلکه تربیت عقلانی نیازمند یکسری تلاش‌ها و روش‌هاست که بدون انجام آنها عقل تربیت نمی‌شود.
وی با بیان اینکه امام علی(ع) برای تربیت کردن عقل و یا تبدیل عقل به عقلانیت روش‌هایی از جمله تزکیه نفس و خودسازی، استفاده از تجربه و تجربه‌اندوزی، پندآموزی، تفکر کردن را بیان کرده است، اضافه کرد: می‌توان از این مباحث نتیجه گرفت که عقل یک زبان عمومی و بین‌المللی در میان انسان‌هاست که در عصر حاضر علی‌رغم وجود آدم‌های غیر عقلانی و غیر منطقی، بهترین روش برای گفت‌وگو استفاده از نعمت عقل و بهرمندی از آن است.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه برای تعامل با دیگران سه روش استفاده از زبان و روش زور و تهدید، استفاده از زبان خواهش و التماس و ضعف، استفاده از زبان عقل و گفت‌گوی منطقی و عقلانی و استدلال و برهان قابل فرض است، افزود: به نظر من دو قسم اول هرگز نمی‌توانند یک روش مناسب برای تعامل با دیگران باشد و اگر یکی از جنبه‌های مهم تربیت چگونگی تعامل با دیگران باشد تنها راه این تعامل استفاده از روش سوم یعنی استدلال و عقلانیت است، هر چند ممکن است زبان زور گاهی و صرفاً به‌صورت موقت یک روش باشد، ولی همان سخن غزالی که عقل را حاکمی همیشگی می‌داند که هیچ‌گاه معزول نمی‌شود سخن نیکو و تعامل و تربیت عقلانی بهترین راه و روش برای زندگی و ارتباط با دیگران است.
عربان گفت: توجه به عقل و عقلانیت در سخنان و سیره امام علی(ع) به حدی زیاد و قابل توجه است که نباید با هر عنوانی مسئله عقلانیت و تفکر در اسلام و به‌ویژه مکتب و مذهب تشیع مورد غفلت واقع بشود، چراکه امروز بیش از هر زمانی مذهب تشیع نیازمند تعامل عقلانی با سایر ملل است، چون هم این ظرفیت در کلام وحی و ائمه اطهار(ع) به‌خصوص امام علی(ع) هست و هم استفاده از روش‌های غیر عقلانی زیبنده سیره علوی و مذهب تشیع نیست.
انتهای پیام
نظرات