در گستره ادب فارسی، کمتر کسی را می‌توان یافت که همچون عطار نیشابوری، شعر و عرفان را در هم آمیخته باشد. این شاعر و عارف بزرگ سده ششم هجری، با آثاری ماندگار مانند «منطق‌الطیر» و «تذکرةالاولیا»، نه تنها میراثی گرانبها برای فارسی‌زبانان به جا گذاشت، بلکه پیام‌های انسانی و عرفانیاش مرزها را درنوردید و جهانی شد.  

عطار در نیشابور زاده شد و در همانجا به داروفروشی مشغول بود، اما تحولی درونی، او را از دکان عطاری به وادی عرفان کشاند. روایت است که روزی درویشی به دکانش آمد و با نگاهی جانسوز، او را دگرگون کرد. از آن پس، عطار زندگی خود را وقف شناخت حق و راهنمایی سالکان کرد.  

آثار عطار آمیزه‌ای است از سادگی بیان و عمق معنا

عطار در «منطق‌الطیر»، سفر پرندگان به سوی سیمرغ را بهانه‌ای کرده تا مراحل سلوک انسانی را تصویر کند؛ هر پرنده نماد یکی از ویژگی‌های آدمی است و گفت‌وگوهایشان، آیینه‌ای از دغدغه‌های اخلاقی و روحی بشر است. در «تذکرةالاولیا» نیز با نثری روان، زندگی و سخنان عارفان پیش از خود را روایت کرده است.   ‌

ویژگی بارز عطار، مردمداری اوست؛ او اگرچه عارفی ژرف‌اندیش بود، اما هرگز از دردهای مردم غافل نماند، شعرهایش پر از دعوت به نیکی، عدالت و خودشناسی. شاید به همین دلیل است که پس از گذشت قرن‌ها، کلامش هنوز تازه و تأثیرگذار است. عطار را باید پلی دانست میان زمین و آسمان؛ شاعری که هم پای در خاک داشت و هم سر در افلاک.

روز ۲۵ فروردین، به عنوان روز بزرگداشت عطار نیشابوری در تقویم ما ایرانیان ثبت شده است به همین مناسبت با یک پژوهشگر و هیئت علمی دانشگاه قم در رابطه با عطار نیشابوری به گفت‌وگو پرداختیم.

محمدرضا موحدی دکترای زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر متون فارسی به مناسبت بزرگداشت عطار نیشابوری در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: عطار نیشابوری برای ما ایرانیان اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا پیام‌های موجود در آثارش ظرفیت جهانی شدن را دارا است.

وی ادامه داد: هرچند به نظر می‌رسد مضامین او بومی، منطقه‌ای یا اسلامی است و برای ما مسلمانان جذابیت دارد، اما سخنانش، اگرچه در قالب عرفان بیان شده، دارای عمق انسانی فراگیر است؛ یعنی پیام‌هایی فراتر از مرزهای جغرافیا و دین ، مانند دعوت به اخلاق نیک، عدالتخواهی و پیشرفت دارد.

مفاهیم اشعار عطار، ارزش عرضه به جهانیان را دارد

موحدی با بیان اینکه در آثار عطار نیشابوری، مفاهیمی یافت می‌شود که ارزش عرضه به جهانیان را دارد، گفت: منطق الطیر عطار، هرچند متنی کلاسیک و متعلق به سده ششم هجری است، اما اگر از نگاه صرفاً تاریخی خارج شویم و به محتوای آن توجه کنیم، درمی‌یابیم که این اثر یک مونولوگ نیست، بلکه دیالوگی پویاست.  

وی افزود: این دیالوگ‌ها از طریق شخصیت‌های مختلف (که پرندگان هستند) صورت می‌گیرد؛ در واقع، هر پرنده نماینده یک تیپ شخصیتی از جامعه است که با ما تعامل دارد، اگر از این زاویه به کتاب نگاه کنیم، اهمیت آن را بهتر درک خواهیم کرد.  

این استاد دانشگاه عنوان کرد: زمانی که گفت‌وگوی این پرندگان را با مرشدشان (هدهد) بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که هرکدام نماد یک ویژگی انسانی است: گنجشک نماینده ریاکاری و دوگانگی شخصیت است، بلبل مظهر غرور است، و این‌ها همه نقص‌های اخلاقی هستند که ممکن است در هر انسانی وجود داشته باشد.  

وی ادامه داد: هر پرنده با زبانی خاص صحبت می‌کند، و هدهد به گونه‌ای پاسخ می‌دهد که آن‌ها را به سوی تکامل سوق دهد. لحن و گفتار هر شخصیت، به خوبی ویژگی‌هایش را نمایان می‌سازد.  

مفاهیم آثار عطار برای عصر امروز بسیار کاربردی است

موحدی تصریح کرد: تمام محتوای منطق الطیر حاوی پیام‌های انسانی است، و ما نباید صرفاً به ظاهر داستان یعنی راهنمایی پرندگان توسط مرشد و نتیجه عرفانی آن بسنده کنیم؛ اگر به آثار گذشتگان با نگاهی عمیق‌تر و گسترده‌تر بنگریم، خواهیم دید که بسیاری از مفاهیم آن هنوز برای انسان امروزی کاربرد دارد.  

وی افزود: دانشجویان امروز به آثار ادبی بیشتر توجه می‌کنند، و این توجه باید افزایش یابد؛ آن‌ها می‌توانند با روش دراماتورژی، این آثار را بازآفرینی کنند؛ شخصیت‌ها و فضای داستان را در نظر بگیرند، اما اصل پیام را استخراج کرده و در قالب‌های مدرن بازتولید کنند.  

این پژوهشگر اعلام کرد: عطار در اشعارش خود را عارف و اندیشمند اسلامی می‌داند و حتی در چندین موضع ابراز شرم می‌کند که او را شاعر می‌نامند، زیرا از نگاه او شعر تنها وسیله‌ای برای انتقال پیام‌های انسانی و ارزش‌های اخلاقی است.  

وی ادامه داد: اگر عطار امروز زنده بود، همانند اندیشمندانی چون سنایی و مولانا، ما را به معنویت دعوت می‌کرد اینکه از قید پوسته‌های گمراه کننده رها شویم و عمیق تر بیندیشیم؛ او با تکیه بر مکتب عرفانی خراسان، ما را به سفر درون و توجه به «سیر آفاقی و انفسی» که در قرآن نیز بر آن تأکید شده فرامی‌خواند.  

موحدی در پایان بیان کرد: امثال عطار روح ما را تلطیف می‌کنند و از خشونتی که جهان را فراگرفته و چشمانی که تنها به سود مادی می‌بینند دورمان می‌سازند و به سوی جهان متعالی و لذت‌های معنوی هدایتمان می‌کنند، جامعه امروز ما نیازمند پرورش عطارهای جدید است.

انتهای پیام