علی صفرنژاد یکشنبه ۳۱ فروردین، در نشست تخصصی خطرپذیری و توانمندسازی آثار تاریخی در برابر زلزله در مشهد به مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، با اشاره به تاثیرات زمین‌لرزه در آثار تاریخی در ایران اظهار کرد: زمین‌لرزه‌هایی با مقیاس‌های متفاوت هر سال در ایران رخ می‌دهد. به‌طور میانگین، هر سال سه زمین‌لرزه با بزرگی بالای شش ریشتر و ده‌ها زمین‌لرزه با بزرگی پنج ریشتر در کشور ثبت می‌شود.
مدیر موزه بزرگ خراسان اظهار کرد: این زلزله‌ها باعث تلفات جانی و خسارت‌های فراوانی می‌گردند. بیش از دو سوم وسعت ایران در معرض خطر زلزله قرار دارد و بیشتر شهرهای پرجمعیت تحت تأثیر فعالیت‌های زلزله‌زا هستند. بطوری‌که ۹۰ درصد شهرستان‌ها در برابر زلزله‌های پنج ریشتری آسیب‌پذیرند.
وی ادامه داد: کمیته کاهش بلایای طبیعی در سازمان‌ها، زلزله را بعنوان یکی از مخاطرات طبیعی حیات و کار انسانی مطرح کرده است. بافت شهری یکی از عناصر مهم ساختار شهری در برابر آسیب‌های ناشی از زلزله به شمار می‌رود. این بافت باید بصورت منظم و پیوسته طراحی شود تا از ایمنی بالایی برخوردار باشد.
صفرنژاد گفت: نگاهی به آثار تاریخی از دوره هخامنشیان نشان می‌دهد که این سازه‌ها در مقیاس بزرگی در برابر زلزله مقاوم بودند. بعنوان مثال، تخت جمشید با استفاده از سنگ و مصالحی چون ساروج ساخته شده است. این نوع ساختارها به‌راحتی از زلزله‌های شدید آسیب نمی‌بینند.
وی بیان کرد: در دوره اسلامی نیز بناهایی در اصفهان ساخته شد که به‌عنوان ساختمان‌های ضد زلزله معروفند. بطور مثال، استفاده از آجر در عمارت‌هایی که در برابر زلزله مقاوم بودند، نمایانگر این نوآوری است. همچنین بناهایی مانند کبوترخانه‌ها که برجک‌های خاصی دارند، در برابر زلزله‌ها بسیار مقاوم بودند. استفاده از طاق قوسی در این سازه‌ها نقش بسیار مهمی در جلوگیری از آسیب‌های زلزله‌زا داشته است.
سازه‌های آبی سدها همواره کمتر مورد توجه بوده است
همچنین هادی ایوانی در این نشست با اشاره به اهمیت سازه‌های تاریخی آب در حفاظت از میراث فرهنگی کشورمان گفت: بخش قابل توجهی از میراث تاریخی ما را سازه‌های آبی تشکیل می‌دهند. با بسیاری از این سازه‌ها مانند قنات‌ها، سدهای تاریخی، یخدان‌ها و آب‌انبارها آشناییم، اما برخی از آنها کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند و متاسفانه، وزارت میراث فرهنگی ورود کمتری در حفاظت از آنها داشته است.
استاد دانشگاه آزاد مشهد و پژوهشگر حوزه مرمت آثار تاریخی ادامه داد: اهمیت توجه به سازه‌های آبی در این است که تمام دنیا در سال‌های اخیر با بحرانی به نام تغییرات اقلیمی مواجه است. تجربه هر مردم و هر فرهنگی در برخورد با بستری که در آن زندگی می‌کند، تجربه‌ای منحصر به فرد است. الگوهای فرهنگی هر مردم و ملتی می‌تواند به آنها کمک کند تا پایدار بمانند و جریان تمدنی خود را ادامه دهند. سازه‌های تاریخی آب گواهی بر این مدعا در فرهنگ غنی و اصیل کشورمان است.
ایوانی ادامه داد: ما تجربه چند هزار سال زیست در این جغرافیا را داریم و می‌بینیم که مردم ما در طول سال‌های متمادی توانسته‌اند به شکل‌های مختلف با تنگناها و بحران‌های گوناگون کنار بیایند. تجلی این موضوع در سازه‌های تاریخی آب نهفته است. امیدوارم توجه ویژه‌ای به این مهم بشود و از آن برای حل بحران‌های پیش روی کشورمان بهره ببریم.
وی افزود: تمدن ایرانی را تمدن کاریز مبنا می‌دانند. تمدن ما بر پایه نگاه بهره‌ورانه به استفاده از زمین، آب و خاک شکل گرفته است. اگر این نگاه را فراموش کنیم، آشتی تمدنی خود را از دست خواهیم داد و با بحران‌های جدی مواجه خواهیم شد.
سدها مانند قنات‌ها، بخشی از فرهنگ مدیریت آب کشور هستند
ایوانی اظهار کرد: علاوه بر بند گلستان، در اطراف شهرمان بندهای تاریخی دیگری هم وجود دارد که برای شما آشنا هستند. بند تاریخی کلات با بیش از ۷۰۰ سال قدمت و بند اخلمد مربوط به دوره تیموری از جمله این موارد هستند. بند طرق نیز به همین شکل قابل توجه است. می‌بینیم که سدها مانند قنات‌ها، بخشی از فرهنگ مدیریت آب کشورمان هستند. شاید اهمیتی که به سازه‌های دیگر آبی در کشورمان داده شده، در مورد سدها کمتر بوده است.
این پژوهشگر حوزه مرمت آثار تاریخی بیان کرد: بند گلستان دارای ارتفاعی نزدیک به ۲۱ متر و طولی در حدود ۱۰۰ متر است. این بند محدوده گسترده‌ای از حوضه آبریز را که از منطقه گلستان تا طرقبه شامل می‌شود، پوشش می‌دهد. این حوضه آبریز حدود ۴۰ میلیون متر مکعب آب دارد، اما متاسفانه سد در حال حاضر امکان ذخیره حدود ۲ میلیون متر مکعب را دارد. در صورت انجام تغییرات مناسب و لایروبی مخزن سد، امکان ذخیره تا ۴ میلیون متر مکعب وجود خواهد داشت.
وی ادامه داد: بند گلستان دارای یک چاه تنظیم آب است که می‌تواند آب را در چهار تراز مختلف کنترل و به سمت خروجی هدایت کند. در انتهای سد، دریچه‌ای برای لایروبی وجود دارد که امکان خروج آب از انتها را فراهم می‌کند. این دریچه کمک می‌کند تا هم آب زیر سد خارج شود و هم آب سنگین‌تر با نفوذ کمتری در خاک به مقصد برسد و مورد استفاده بهتری قرار گیرد.
تاریخچه بند گلستان و اهمیت آن
وی گفت: بسیاری از مورخین ساخت این سد را به شاهرخ تیموری نسبت داده‌اند و روستای گلستان را به کنیز همسر او، گوهرشاد، که به نام گلستان بوده، نسبت می‌دهند. اما دکتر غلامحسین نوایی در کتاب «اسنادی از روابط تاریخی ایران» سندی را ارائه می‌کند که حاکی از فرمان سلطان ابوسعید گورکانی خطاب به مردم مشهد است. این نشان می‌دهد که این حکم احتمالاً در حدود ۵۰۰ سال پیش صادر شده و به دوران ابوسعید گورکانی برمی‌گردد.
ایوانی اظهار کرد: سد گلستان می‌تواند نقش‌های مختلفی را ایفا کند، از جمله تغذیه مصنوعی دشت مشهد، تأمین بخشی از آب شرب شهر مشهد، تأمین آب کشاورزی برای روستاهای بالادست و ایجاد یک محیط مناسب توریستی تفریحی در نزدیکی شهر مشهد از این موارد است.
وی در خصوص مهم‌ترین مشکلاتی که بند با آن مواجه است، گفت: انتظاراتی که از یک اثر تاریخی همچون یک بند امروزی برای نیازهای امروزی و سد مخزنی وجود دارد، حفاظت از این بند را با مشکل مواجه می‌کند. تجاوزات به حریم بند، فضای پیرامون آن را با مشکل مواجه کرده همچنین عدم توانایی تخلیه سیلاب‌ها توسط سرریزهای موجود از دیگر مشکلات بند است.
وی اضافه کرد: همچنین وضعیت نامناسب بهره‌برداری و تراوش بخشی از بدنه، پایداری بند را تهدید می‌کند. علاوه بر این نیز تراوش از زیر پی بند و آسیب‌دیدگی نمای طاق‌نماها از دیگر مشکلات موجود است.
وی افزود: هدف اصلی پروژه، مرمت و بازسازی بند گلستان است. مطالعات متعددی بر روی آن انجام شده است. مشاوران کاوش و تحقیقاتی را روی بند انجام داده‌اند و اقداماتی برای مرمت بر اساس این مطالعات صورت گرفته است. امروزه، این پروژه توسط مشاور آستان قدس رضوی دنبال می‌شود و یک تیم متخصص در زمینه سازه‌های هیدرولیکی و آبی در حال انجام مطالعات پروژه هستند.
این استاد دانشگاه گفت: باید توجه داشت که هرچقدر آثار تاریخی ما الزامات پاسخگویی به نیاز روز را همراه خود داشته باشند، امکان حفاظت کامل از آنها تحت تأثیر پاسخگویی به نیازهای امروز قرار می‌گیرد.
وضعیت اسفناک آب بند گلستان
وی بیان کرد: مطالعات هواشناسی و هیدرولوژی در منطقه نشان می‌دهد که وضعیت اقلیمی منطقه به چه شکل است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که فاضلاب رستوران‌ها و فضاهای توریستی تفریحی که در مسیر دره طرقبه و ابرده به سمت بند جریان دارد، آب بند را با آلودگی شدید میکروبی و بیولوژیک مواجه کرده است، به حدی که استفاده از آن برای تصفیه آب شرب بسیار پرهزینه و تقریباً غیرممکن است. باید تمهیدات لازم برای جلوگیری از ورود فاضلاب به آب بند گلستان اندیشیده شود.
ایوانی تصریح کرد: در مورد مطالعات زیست‌محیطی منطقه نیز گزارش‌هایی در مورد تاثیر بند و تاثیر متقابل آن و محیط اطراف ارائه شده است. با توجه به شرایط ساخت و سازها و مداخلات شدیدی که انجام شده، محیط زیست منطقه بیش از اینکه بتواند تاثیری روی سد بگذارد یا از آن بگیرد، از ساخت و سازها و اقدامات توریستی تفریحی متاثر است و فضایی به شدت آسیب‌پذیر به لحاظ محیط زیستی را ایجاد کرده است.
انتهای پیام
نظرات