۱۵ اردیبهشت، به مناسبت روز بزرگداشت شیخ صدوق، خبرگزاری ایسنا گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام دکتر محمد حائری شیرازی، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر علوم و معارف حدیث، انجام داده است تا به بررسی نقش بی‌بدیل شیخ صدوق در بنیان‌گذاری و توسعه فقه شیعه بپردازد. که در ادامه می‌خوانید:

ایسنا: درباره جایگاه شیخ صدوق در تاریخ فقه شیعه توضیح دهید.

شیخ صدوق یکی از چهره‌های کلیدی و تأثیرگذار در تاریخ فقه و حدیث شیعه است. او در قرن چهارم هجری می‌زیست؛ عصری که علمای بزرگ در قم، بغداد و ری به تدریس و تدوین علوم اسلامی اشتغال داشتند. تولد او به دعای امام زمان (عج) صورت گرفت، و این نسبت معنوی جایگاه ویژه‌ای به شخصیت علمی او بخشیده است. شیخ صدوق در خانواده‌ای علمی و مذهبی رشد کرد و در جوانی به عنوان یک محدث برجسته شناخته شد.

شیخ صدوق در تدوین احادیث و تأسیس یکی از منابع اصلی فقه شیعه یعنی کتاب «من لایحضره الفقیه»، تلاش بسیاری کرده است. این کتاب به همراه سه اثر دیگر (الکافی، تهذیب الاحکام، استبصار) مجموعه کتب اربعه را تشکیل می‌دهد که منابع فقه شیعه دوازده‌ امامی بر آن‌ها مبتنی است. از این جهت، وی نه تنها ناقل حدیث، بلکه در تثبیت روش فقهی مبتنی بر نقل معتبر و کاربردی نقش‌آفرین بود.

ایسنا: کتاب «من لایحضره الفقیه» چه ویژگی‌هایی دارد که آن را از دیگر آثار متمایز می‌کند؟

این کتاب، برخلاف بسیاری از آثار حدیثی که صرفاً به جمع‌آوری روایات می‌پردازند، با هدف پاسخگویی به نیازهای فقهی مؤمنان نوشته شده است. شیخ صدوق در مقدمه کتاب تصریح می‌کند که قصد داشته مرجعی برای کسانی فراهم کند که دسترسی به فقیه ندارند. این یعنی کتاب او برخلاف کتب حدیثی صرف، یک رویکرد کاربردی و فقه‌محور دارد و به‌نوعی فقه را از حالت تخصصی صرف بیرون می‌آورد و در خدمت نیاز عمومی جامعه قرار می‌دهد.

نکته مهم دیگر این است که وی در این کتاب تنها به نقل روایت بسنده نمی‌کند، بلکه احادیث را گزینش کرده است.

ایسنا: آیا شیخ صدوق در آثار خود تنها به نقل احادیث بسنده کرده یا تحلیل و استنباط فقهی نیز داشته است؟

شیخ صدوق در کنار نقل حدیث، تحلیل و اجتهاد نیز داشته است. گرچه عمده آثار او رنگ حدیثی دارند، اما در میان احادیث نقل‌شده می‌توان به نگاه اجتهادی وی پی برد. برای مثال، در مواردی که احادیث متعارض هستند، وی با دقت علمی و با توجه به قرائن، یکی را ترجیح می‌دهد یا توضیحی فقهی ذیل آن می‌آورد. این ویژگی به خوبی در «من لایحضره الفقیه» دیده می‌شود.

همچنین در برخی موارد، دیدگاه‌های فقهی خاص خود را نیز اظهار کرده است که با نظر دیگر فقها تفاوت دارد. این امر نشان می‌دهد او تنها یک ناقل صرف نیست بلکه یک فقیه نواندیش در زمان خود بوده است. تحلیل‌های او در باب طهارت، صلات، صوم و دیگر ابواب فقهی، هنوز هم مورد توجه پژوهشگران معاصر قرار دارد.

برای نمونه در کتاب طهارت در حدیثی منقطع از امام صادق (ع) آمده است: «من در شگفتم از کسی که از دوبار دوبار وضو گرفتن روی گردان است؛ در حالی که رسول خدا (ص) دوبار دوبار وضو می‌گرفت و رسول خدا برای هر نماز تجدید وضو می‌کرد».

شیخ صدوق این حدیث را چنین معنا کرده است: معنای حدیث آن است که من تعجب می‌کنم از کسی که از تجدید وضو روی می‌گرداند، در صورتی که پیامبر (ص) چنین می‌کرد و آن خبری که نقل شده است، مبنی بر این‌که زیاده بر دوبار ثواب ندارد، با آنچه آمد، تعارضی ندارد؛ چون معنای آن این است که تجدید وضو پس از تجدید کردن پاداشی ندارد.

ایسنا: با توجه به تأکید رهبر معظم انقلاب بر نقش تبلیغی آثار شیخ صدوق، نظر شما در این باره چیست؟

رهبر معظم انقلاب در دیدارهای مختلف، درباره شیخ صدوق نکات مهمی را بیان فرمودند. ایشان تاکید دارند که کتاب‌های تعدّد شیخ صدوق همه تبلیغات توحید، دین و اخلاق است.

این بیان، ابعاد جدیدی از آثار شیخ صدوق را برای ما روشن می‌سازد. او در آثارش به شیوه‌ای غیرمستقیم ولی بسیار مؤثر، مفاهیم عمیق دینی، اخلاقی و توحیدی را منتقل می‌کند. این سبک تبلیغی که از جنس حکمت و روایت است، امروزه می‌تواند الگویی برای فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای حوزه‌های علمیه باشد. شیخ صدوق نه‌تنها فقیه و محدث، بلکه مبلغی هوشمند در عرصه فرهنگ دینی جامعه شیعی بوده است.

انتهای پیام