مراتع به عنوان یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین منابع طبیعی تجدیدشونده، نقشی فراتر از یک زیست‌بوم ساده ایفا می‌کنند. آن‌ها نه تنها در حفظ تعادل ظریف اکوسیستم‌ها سهمی بی‌بدیل دارند، بلکه به عنوان منبع اصلی تولید علوفه برای دام‌ها و عاملی کلیدی در تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش، اهمیت اقتصادی و زیست‌محیطی فراوانی دارند.

 استان زنجان، با دارا بودن گستره وسیعی از مراتع طبیعی، همواره به عنوان یکی از قطب‌های مهم دامپروری کشور مطرح بوده است. اما، شیوه‌های نامناسب چرای دام و عدم توجه کافی به ظرفیت اکولوژیکی و تحمل این زیست‌بوم‌های حساس، در طول سالیان متمادی چالش‌های جدی و فراگیری را به وجود آورده است.

اهمیت راهبردی مراتع و چالش‌های فزاینده ناشی از چرای دام

مراتع استان زنجان، به دلیل تنوع اقلیمی چشمگیر و پوشش گیاهی غنی و متنوع، نقش بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد دامداری منطقه و تأمین معیشت هزاران خانوار روستایی و عشایری ایفا می‌کنند. این منابع طبیعی، سالانه حجم قابل توجهی از علوفه مورد نیاز دام را تأمین کرده و به این ترتیب، به چرخه تولید پروتئین و توسعه اقتصادی پایدار منطقه کمک شایانی می‌کنند. با این حال، طی دهه‌های اخیر، افزایش بی‌رویه جمعیت دام و عدم رعایت اصول علمی چرای صحیح و پایدار، فشار بی‌سابقه‌ای را بر این اکوسیستم‌های شکننده وارد آورده است.

چرای زودرس که به معنای ورود دام به مرتع قبل از استقرار کامل و بذردهی گیاهان مرتعی است، به همراه چرای بیش از ظرفیت مرتع و عدم رعایت دوره استراحت لازم برای احیاء پوشش گیاهی مرتع، به تدریج منجر به کاهش قابل ملاحظه تراکم و تنوع پوشش گیاهی شده است. این عوامل، زمینه را برای تشدید فرسایش خاک، به خصوص فرسایش آبی و بادی، فراهم کرده و در نهایت به کاهش تنوع زیستی و تخریب گسترده مراتع منجر شده‌اند. این روند نگران‌کننده، تنها به جنبه‌های زیست‌محیطی محدود نمی‌شود، بلکه پایداری اکولوژیکی منطقه را با خطری جدی مواجه می‌سازد و به طور مستقیم بر میزان تولید علوفه و در نتیجه بر پایداری اقتصادی دامداران و امنیت غذایی منطقه نیز تأثیر منفی و مخربی بر جای می‌گذارد.

 در این راستا، تهیه و اجرای دقیق طرح‌های مرتعداری به عنوان یک اولویت اصلی در نظر گرفته شده است. این طرح‌ها بر اساس مطالعات علمی دقیق و جامع، ظرفیت چرای مجاز هر مرتع را تعیین می‌کنند. علاوه بر این، زمان‌های بهینه ورود و خروج دام به مرتع و همچنین معرفی و ترویج گونه‌های گیاهی مقاوم و دارای ارزش علوفه‌ای بالا در این طرح‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد تا پایداری و بهره‌وری مراتع تضمین شود.

همزمان با اجرای طرح‌های مرتعداری، برنامه‌های آموزشی و ترویجی مستمری برای دامداران و جوامع محلی برگزار می‌شود. این کارگاه‌ها با هدف ارتقاء آگاهی و مشارکت فعال دامداران در حفظ مراتع، به تشریح اهمیت حیاتی مراتع، آموزش روش‌های صحیح و پایدار چرای دام، و لزوم همکاری جمعی در صیانت از این منابع ارزشمند می‌پردازند. 

علاوه بر جنبه‌های آموزشی، نظارت‌های مستمر و دقیق بر وضعیت مراتع و شیوه‌های چرای دام به منظور پیشگیری از وقوع تخلفات و اعمال قاطعانه قوانین و مقررات مربوطه انجام می‌شود.

گشت‌های نظارتی به طور مستمر در مراتع حضور دارند 

در زمینه احیاء مراتع آسیب‌دیده، پروژه‌های احیاء و بازسازی مراتع تخریب‌شده از جمله عملیات بذرکاری، کپه‌کاری و قرق مراتع به صورت فعالانه اجرا می‌شوند تا پوشش گیاهی بازسازی شده و کیفیت اکولوژیکی آن‌ها بهبود یابد. همچنین، این اداره کل از تشکیل و فعالیت تعاونی‌های مرتعداری حمایت‌های لازم را به عمل می‌آورد. این تعاونی‌ها با ساماندهی هرچه بهتر چرای دام و افزایش سطح مشارکت دامداران در مدیریت مراتع، نقش مهمی در پایداری این منابع ایفا می‌کنند.

رئیس اداره مرتع اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان در این رابطه در گفت‌وگو با ایسنا با تاکید بر بر لزوم همکاری و مشارکت ذینفعان، می‌گوید: مسئله مدیریت مراتع فراتر از یک وظیفه اداری است و نیازمند مشارکت فعالانه همه ذینفعان، از جمله دامداران، جوامع محلی، عشایر و کلیه نهادهای دولتی و غیردولتی است. ما در اداره مرتع، در تلاشیم تا با افزایش همکاری‌ها و هم‌افزایی، راهکارهای عملی و مؤثر را در زمینه حفظ و احیای مراتع به کار گیریم. 

فضل‌الله دوست‌محمدی تشریح می‌کند: یکی از اولویت‌های اصلی ما، گسترش برنامه‌های آموزشی و ترویجی است. ما معتقدیم که با افزایش دانش و آگاهی دامداران نسبت به اصول مرتعداری پایدار و اهمیت حفظ پوشش گیاهی، می‌توانیم شاهد کاهش تخلفات و بهبود وضعیت مراتع باشیم. آموزش‌های ما شامل مباحثی چون تعیین زمان و شدت مناسب چرا، اهمیت استراحت دادن به مرتع و معرفی گونه‌های گیاهی مقاوم به چرای دام است. همچنین، در تلاشیم تا با حمایت از طرح‌های مرتعداری بومی و مشارکت مردم، به حفظ و توسعه پایدار مراتع کمک کنیم. هدف ما ایجاد یک مدل موفق از مرتعداری پایدار است که در آن هم نیازهای دامداران برطرف شود و هم سلامت اکوسیستم مرتع تضمین شود. 

وی با اشاره به اهمیت پروانه چرا، اذعان می‌کند: یکی از ابزارهای مهم ما برای مدیریت و ساماندهی چرای دام در مراتع، صدور پروانه چرا است. این پروانه‌ها بر اساس ظرفیت چرای هر مرتع و تعداد دام مجاز صادر می‌شوند و دامداران ملزم به رعایت آن هستند. در همین راستا، موضوع تعیین تکلیف پروانه‌های چرای افراد فوت شده نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ما در حال حاضر در حال برنامه‌ریزی و اجرای سازوکارهایی هستیم تا این پروانه‌ها به صورت قانونی و شفاف به وراث یا افراد واجد شرایط منتقل شوند و از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری به عمل آید. این اقدام به شفافیت بیشتر در مدیریت مراتع و جلوگیری از چرای غیرمجاز کمک شایانی خواهد کرد. 

دوست‌محمدی بر برخورد قاطع با متخلفین تأکید کرد و می‌افزاید: گشت‌های نظارتی ما به طور مستمر در مراتع حضور دارند و با هرگونه تخلفی که منجر به تخریب مرتع و عدم رعایت ضوابط مرتعداری شود، طبق قوانین و مقررات برخورد خواهد شد. این اقدامات به منظور حفظ حقوق بهره‌برداران قانونمند و تضمین سلامت مراتع برای نسل‌های آینده صورت می‌گیرد. ما معتقدیم که اعمال قانون به صورت جدی و بدون اغماض، نقش بازدارنده‌ای در کاهش تخلفات خواهد داشت و به حفظ این منابع ملی کمک می‌کند.

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان با بیان اینکه مهم‌ترین چالشی که ما با آن روبه‌رو هستیم، عدم رعایت ظرفیت مراتع و چرای بی‌رویه است، اظهار می‌کند: متأسفانه، برخی از دامداران بدون توجه به توان اکولوژیکی و ظرفیت تحمل مرتع، اقدام به چرای دام بیش از حد مجاز می‌کنند که این امر به تخریب تدریجی پوشش گیاهی و فرسایش خاک منجر می‌شود. همچنین، چرای زودرس قبل از اینکه گیاهان مرتعی به طور کامل استقرار یابند، آسیب‌های جدی به مرتع وارد می‌کند. از سوی دیگر، مهاجرت دام از سایر استان‌ها نیز فشار مضاعفی را بر مراتع استان ما تحمیل می‌کند که این موضوع نیازمند ساماندهی و مدیریت جدی است. این عوامل مجموعاً به کاهش بهره‌وری مرتع و تضعیف اکوسیستم‌های طبیعی منجر می‌شوند.

علی ایده‌لویی در ادامه می‌افزاید: تهیه و اجرای دقیق طرح‌های مرتع‌داری در اولویت برنامه‌های ما قرار دارد. در این طرح‌ها، ظرفیت چرای هر مرتع بر اساس مطالعات علمی دقیق تعیین می‌شود و دامداران ملزم به رعایت آن هستند تا از فشار بیش از حد بر مرتع جلوگیری شود. علاوه بر این، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و ترویجی مستمر برای دامداران، نقش بسیار مهمی در افزایش آگاهی و مشارکت آن‌ها در حفظ مراتع ایفا می‌کند. ما به جد تلاش می‌کنیم تا دامداران را با ارزش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی مراتع و لزوم رعایت اصول چرای صحیح آشنا کنیم تا بتوانند با استفاده از دانش و تجربه خود، به صورت پایدار از این منابع بهره‌برداری کنند.  

وی با بیان اینکه در کنار این اقدامات ترویجی، نظارت‌های ما بر مراتع افزایش یافته و با متخلفان، طبق قانون برخورد خواهد شد تا تخلفات به حداقل برسد و حفاظت از مراتع تقویت شود، تصریح می‌کند:  هدف نهایی ما، رسیدن به یک تعادل پایدار بین نیازهای دامداران و ظرفیت تولید مراتع است تا هم معیشت پایدار دامداران از طریق تولید علوفه کافی تضمین شود و هم این ثروت‌های طبیعی برای نسل‌های آینده حفظ گردند و میراثی ارزشمند را به آیندگان بسپاریم. 

مدیریت پایدار مراتع استان زنجان، یک وظیفه ملی و منطقه‌ای است

 مدیریت پایدار مراتع استان زنجان، یک وظیفه ملی و منطقه‌ای است که مستلزم یک همکاری همه‌جانبه و مشارکت فعالانه از سوی همه ذینفعان، شامل دامداران، جوامع محلی، عشایر و کلیه نهادهای دولتی و غیردولتی است. 

 اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان با اتخاذ رویکردی علمی، عملیاتی و مشارکتی، در تلاش است تا با توسعه فرهنگ‌سازی، ارائه آموزش‌های لازم و کاربردی و اعمال دقیق قوانین و مقررات، مسیر را برای حفظ، احیاء و بهره‌برداری پایدار از این سرمایه ملی هموار سازد. 

دستیابی به مراتعی سرسبز، پربار و پایدار در استان زنجان، نه تنها به تقویت اقتصاد دامداری و بهبود معیشت روستاییان کمک می‌کند، بلکه نقش اساسی در حفظ تنوع زیستی، کنترل فرسایش خاک و پایداری زیست‌محیطی منطقه دارد. امید می‌رود با افزایش آگاهی عمومی و مسئولیت‌پذیری جمعی، در آینده‌ای نزدیک شاهد تحقق کامل این چشم‌انداز و پایداری بلندمدت مراتع در سرتاسر استان زنجان باشیم.

انتهای پیام