عزاداری محرم در شهرهای ایران به یک رویداد ملی مهم تبدیل شده است. این مراسم در بعضی شهرها آن‌قدر پرشور و معروف است که عزاداران را از شهرهای مجاور به سمت خود می‌کشاند.
رویداد عاشورا در شکل‌گیری و تحول بعضی از الحان و انواع دستگاه موسیقی بسیار تأثیرگذار بوده است. در این جستار با هدف کشف زیبایی موسیقی نوحه‌های شهر یزد به شیوه توصیفی، تحلیلی و استشهادی، ویژگی‌های آهنگی، آوازی اشعار عاشورایی در شکل نوحه و تأثیر آن در دستگاه موسیقایی بررسی می‌شود.
در دل کوچه‌های سیاه‌پوش یزد در ایام محرم، نوایی برخاسته از قرن‌ها عشق و سوگ به گوش می‌رسد، نوایی که سینه‌زنانی هماهنگ و عاشق آن را در دستگاه‌های قدیمی نساجی جان بخشیده‌اند و امروز همچون میراثی مقدس به نسل امروز رسیده است، اینجا عزاداری فقط یک رسم نیست، زبان هویت است.
در دل بافت تاریخی دیار دارالعباده و جایی که حسینیه ایران نامیده می‌شود، از روزهایی پیش از آغاز محرم، کوچه‌ها رنگ عزا می‌گیرند و پرچم‌ها و عمودها خبر از فرارسیدن ایام سوگواری می‌دهند اما آنچه یزد را از سایر شهرهای ایران متمایز می‌کند، نه‌تنها شور عزاداری بلکه اصالت و سبک ویژه‌ای است که در نوحه‌خوانی و سینه‌زنی آن متجلی است، سبکی که با گذر زمان نه‌تنها فراموش نشده بلکه همچنان پر صلابت و با صلابت نسل به نسل منتقل شده است.
این سبک، آمیزه‌ای از عشق به اهل‌بیت (ع) مهارت‌های هنری، فرهنگ بومی و حتی موسیقی دستگاه‌های نساجی است، با الهام از سخنان برخی بزرگان این حوزه، به ریشه‌ها، ویژگی‌ها و چالش‌های پیش روی حفظ و ترویج سبک عزاداری یزدی نگاهی داریم.
ترکیب هنر، ایمان و فرهنگ در سبک عزاداری
بر اساس شنیده‌ها، ضرب‌آهنگ نوحه‌های قدیمی از حدود ۶۰ سال پیش از آهنگ دستگاه‌های نساجی قدیمی در یزد برداشت شده است، در واقع ریسندگی و بافندگی قدیم یزد توانسته است بر سبک نوحه‌های یزدی تأثیر بگذارد در هیئت‌های قدیمی یزد، رسم بر این بود که یک نوحه ورودی داشتند و نوحه‌خوانان معمولاً نوحه‌های دو دسته‌ای را انتخاب می‌کردند، در این روش، هیئت به دو دسته تقسیم می‌شد و دسته اول و دوم، وارد مجلس می‌شدند و هر بار یک دسته چند بیت می‌خواندند و به هم جواب می‌دادند.
نوحه‌هایی که تاریخ را روایت می‌کند
پس از آن، چاووش‌خوان هیئت (که همان روضه‌خوان بوده) نوحه‌ای در وسط می‌خواند و سپس نوحه پایانی و خروج هیئت اجرا می‌شد که این سبک در اکثر هیئت‌های یزدی مرسوم بوده و همچنان نیز ادامه دارد.
سبک‌های سینه‌زنی یزدی در دستگاه‌های موسیقی و آوازها عمدتاً در نوحه‌های قدیمی در دستگاه‌های چهارگاه و شور اجرا می‌شده و نوحه‌خوانان در فضای ملودی این دستگاه‌ها، نوحه‌های خود را آماده می‌کردند.
دلیل انتخاب این دستگاه‌ها را «رجازی بودن و احساسی بودن» آن‌ها است و به همین دلیل، استقبال مداحان و کسانی که سبک‌های سینه‌زنی را می‌ساختند در این فضا بیشتر بوده است، این سبک‌ها، برگرفته از همان دستگاه‌های موسیقی قرآنی است که در سینه‌زنی یزد به کار گرفته می‌شود.
در تشریح تفاوت‌ها و تحولات سبک‌های مداحی در یزد می‌توان گفت دو سبک سنتی و جدید در مداحی یزد وجود دارد، سبک سنتی که از دیرباز مرسوم بوده و سبک‌های جدید که بیشتر با نام سبک‌های محفلی شناخته می‌شوند.
تفاوت اصلی این دو سبک در روش اجرا است، در سبک‌های قدیم، ریتم‌های تک‌ضرب و سه‌ضرب رایج بود، اما به‌تازگی ریتم‌های هفت‌ضربی، پنج‌ضربی و دوضربی نیز اضافه شده است، همچنین در سبک‌های جدید، مواردی چون زمینه، شور و واحد وجود دارد که همگی از ابتدا تا انتهای نوحه به یک شیوه اجرا می‌شوند.
هیات‌های یزدی در حال حاضر ضمن حفظ سبک و سیاق قدیمی خود در برخی موارد از سبک‌های جدید نیز بهره می‌برند.
یکی از دلایل این رویکرد تفاوت در ذائقه جوانان و استقبال آن‌ها از سبک‌های جدید است و این تفاوت در ذائقه، عامل اصلی گرایش به سمت سبک‌های جدید است. در سبک‌های سنتی، دست برای کارهای هنری و ایجاد تنوع در ملودی، ریتم سینه‌زنی و انواع نوحه‌ها باز تر است، در حالی که در سبک‌های جدید نوحه‌ای که امروزه ارائه می‌شود، این فضای تنوع محدودتر است.
یزد، مهد عزاداری سنتی با سبک سینه‌زنی منحصربه‌فرد
محکم سینه‌زدن، هماهنگی در سینه‌زنی و جواب‌گویی با اشعار طولانی از خصوصیات بارز عزاداری یزد است که نیاز به حفظ و ترویج این سنت است.
ویژگی منحصربه‌فرد سبک یزدی را در سینه‌زنی محکم و هماهنگ هیئت‌ها و همچنین جواب‌های حفظ شده توسط سینه‌زنان است و اشعار طولانی به صورت هماهنگ و با یک انسجام خاص توسط تمام سینه‌زنان خوانده می‌شود که این امر، سبکی کاملاً متمایز در عزاداری یزد ایجاد کرده است.
با مقایسه سبک یزدی با سایر مناطق مشخص می‌شود، در عزاداری مناطق دیگر هم شاهد جواب‌گویی در نوحه‌ها هستیم، اما این جواب‌ها معمولاً کوتاه، تک‌کلمه‌ای یا تک‌بیتی است، در مقابل، در نوحه‌های یزدی، گاهی سینه‌زنان تا شش یا هفت بیت را به صورت هماهنگ و با انسجام جواب می‌دهند که این نشان از عمق و غنای این سبک دارد.
برای حفظ سبک عزاداری در یزد، باید تلاش شود تا این سبک در طول سال به‌ویژه در دهه محرم به طور گسترده‌تری تبلیغ و ارائه شود، در طول سال، هیئت‌های سنتی فعالیت چندانی در حوزه عزاداری ندارند و البته در فعالیت‌های اجتماعی حضور دارند و این خلأ موجب شده است که سبک‌های جدید و روش هیئت‌های محفلی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و به گوش مردم برسد.
سبک عزاداری یزد، میراثی که باید حفظ شود
در بررسی ابعاد مختلف سبک عزاداری یزد و جایگاه آن در میان نسل جوان و راهکارهای حفظ این سنت دیرینه می‌توان گفت سازمان تبلیغات اسلامی، شورای هیئت‌های مذهبی و کانون مداحان، سه نهاد اصلی هستند که مسئولیت حفظ و ترویج سبک عزاداری یزد را بر عهده دارند، این نهادها باید با همت و تلاش مضاعف، مانع از فراموشی این سبک منحصر به فرد در آینده شوند.
در هیئت‌های یزدی، معمولاً ابتدا ملودی نوحه ساخته می‌شود و سپس شاعر، شعر را بر اساس آن ملودی می‌سراید و حدود ۸۰ درصد هیئت‌ها بزرگ این‌گونه کار می‌کنند و پس از آن نوحه هیئت‌ها با سینه‌زنان تمرین می‌شود.
این رویکرد موجب می‌شود که شعر و ملودی هماهنگی کاملی داشته باشند و ریتم نوحه‌خوانی در تناسب با موضوع اشعار قرار دارد، این هماهنگی چه در بخش حماسی و چه در بخش احساسی نوحه، جلوه‌ای خاص به عزاداری یزد می‌بخشد.
یکی دیگر از تفاوت‌های اصلی نوحه‌های یزدی با سایر مناطق را در مدل ملودی و آهنگ اشعار است، این تفاوت‌ها به‌ویژه برای مخاطبان غیر یزدی، جذابیت و جلب توجه بیشتری ایجاد می‌کند.
نوحه‌خوانی یزد، رسانه‌ای معنوی در خدمت شیعه
یزد یکی از شهرهای بسیار مذهبی کشور است که در بیشتر ایام سال به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر همیشه مجلس عزاداری امام حسین (ع) و ائمه اطهار با شکوه خاصی در آن برپاست، نوحه‌خوانی و شعرهایی که در سوگ امامان معصوم خوانده می‌شود از اهمیت خاصی برخوردار است، چرا که بازگویی شرح مصیبت‌ها و وقایع حزن‌انگیزی بوده که بر خاندان پیامبر (ص) گذشته و می‌تواند هرچه بیشتر مردم را با زندگی ایشان آشنا سازد، در این میان نوحه‌خوان‌های یزدی همچون مرحوم حسین سعادتمند نوحه و نوحه‌خوانی را در پروسه زمانی بعد از انقلاب دستخوش دگرگونی کردند و اشعار مرحوم سعادتمند با همان سبک خاص خودش توسط مداحان دیگر تکرار می‌شود و اشعار او در حافظه اهالی یزد جاودانه مانده است.
تمام عناصر نوحه مدیون مرثیه‌خوانان بزرگ سال‌های دور همچون مرحوم حسین سعادتمند است، چه از لحاظ موسیقی نوحه که در قطعات آنالیز آن انجام گرفته و چه از لحاظ فرم سینه‌زنی و تغییر ریتم‌ها و چه از لحاظ ادبی و سؤال و جواب‌هایی که بین نوحه‌خوان و هیئت انجام گرفته است.
اگر تونالیته نوحه‌ها جابه‌جا شود، دیگر آن نوحه جذابیت اجرای قبل را ندارد، پس اجرای نوحه در تونالیته خودش حتماً باید توسط فردی اجرا شود که توانایی خوانندگی در کوک‌های بالا و داشتن تحریرهای ریز و گلیساندوهای مناسب است که به بهترین نحو در یک نوحه‌خوان حرفه‌ای با صدای روحانی جلوه می‌کند.
علت برتری نوحه‌های یزد در چند عامل از جمله استفاده از عنصر موسیقی اصیل پیوندهای صحیح و اجراهای بی‌نقص، استفاده از شعر ناب و فاخر، تلفیق صحیح شعر و موسیقی، تفکر صحیح و هدفمندی که در پشت عزاداری و نوحه‌ها وجود دارد و حفظ اصالت نوحه‌خوانی و توجه به فلسفه اسلامی عزاداری نهفته است.
به گزارش ایسنا و به نقل از روابط عمومی میراث فرهنگی یزد، یزد تنها شهری نیست که در آن برای امام حسین (ع) اشک می‌ریزند، اما بی‌تردید شهری است که در آن اشک با آهنگ، سینه‌زنی با معنا و نوحه‌خوانی با هنر در آمیخته است، سبک عزاداری یزدی، به مثابه گنجینه‌ای بی‌بدیل از فرهنگ دینی و موسیقایی، نیازمند حمایت، توجه و برنامه‌ریزی است تا در گذر روزگار به فراموشی سپرده نشود، آنچه امروز میراث ماست، فردا هویت فرزندانمان خواهد بود، پس باید کوشید تا این هنر معنوی همچون خود محرم جاودانه بماند.
انتهای پیام
نظرات