جهاد دانشگاهی به‌عنوان نهادی برخاسته از متن انقلاب اسلامی، از همان نخستین سال‌های شکل‌گیری خود با مأموریت‌هایی فراتر از نهادهای مرسوم آموزشی و پژوهشی وارد میدان عمل شد؛ مأموریت‌هایی که نه‌فقط در حوزه‌های علمی، بلکه در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، صنعتی و حتی دفاعی معنا پیدا می‌کردند. در چنین بستری، مدیریت در جهاد دانشگاهی همواره نیازمند نگاهی راهبردی، رویکردی بین‌رشته‌ای و روحیه‌ای جهادی بوده است؛ چرا که این نهاد از ابتدا بر پایه‌ی تلاش‌های داوطلبانه، خلاقانه و متمرکز بر نیازهای واقعی جامعه بنا نهاده شد. از این منظر، کارنامه هر دوره مدیریتی در جهاد دانشگاهی را باید با سنجه‌هایی سنجید که فراتر از شاخص‌های معمول اداری است.
در چنین چارچوبی، مهم نیست که مدیر در کدام مقطع زمانی و تحت چه شرایط اقتصادی و سیاسی فعالیت داشته، بلکه مهم آن است که تا چه اندازه توانسته است هویت انقلابی نهاد را حفظ کند، روحیه علمی و نوآوری را در میان نیروها تقویت نماید، و سازوکاری ایجاد کند که بتواند نیازهای جامعه را در قالبی بومی، علمی و عملیاتی پاسخ دهد. در حقیقت، ارزش واقعی یک دوره مدیریت در جهاد دانشگاهی را باید در تأثیری جست‌وجو کرد که سال‌ها بعد از پایان آن نیز همچنان در قالب نهادهای توسعه‌یافته، نیروهای انسانی توانمند، زیرساخت‌های علمی و ارتباط نهاد با مردم باقی مانده است. چنین نگاهی، ارزیابی عملکرد گذشته را به فرصتی برای ترسیم چشم‌انداز آینده بدل می‌سازد. در همین راستا با محمدباقر عطایی، رئیس اسبق جهاد دانشگاهی صنعتی اصفهان به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
جایگاه جهاد دانشگاهی در منظومه علم و فناوری کشور چگونه ارزیابی می‌شود؟
جهاد دانشگاهی نهادی است برخاسته از بطن انقلاب اسلامی که در طول قریب به ۴۵ سال فعالیت، با فراز و نشیب‌های گوناگونی روبه‌رو بوده و می‌توان آن را پایه‌گذار رسمی تحقیقات کاربردی در کشور دانست.
در ۱۳۵۹ جهاد دانشگاهی تحت نظر ستاد انقلاب فرهنگی شکل گرفت. در شرایطی که دانشگاه‌ها به‌دلیل انقلاب فرهنگی تعطیل شده بودند، جهاد مسئولیت اداره آن‌ها را با تشکیل شوراهای مدیریت دانشگاهی بر عهده گرفت. هم‌زمان با این دوران، جنگ تحمیلی نیز آغاز شد و جهاد دانشگاهی در کنار مدیریت دانشگاه‌ها، با رویکردی دینی و ملی، در جبهه‌ها نیز به انجام امور تخصصی پرداخت.
پس از پایان جنگ، جهاد دانشگاهی با اساسنامه‌ای جدید، فعالیت‌های خود را در چهار حوزه پژوهشی، آموزشی، فرهنگی و اشتغال‌محور سازماندهی کرد و خدمات قابل توجهی در سراسر کشور ارائه داد. شبکه گسترده‌ای از پژوهشگاه‌ها، پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی این نهاد در حوزه‌های گوناگون فعال‌اند و مراکز آموزشی متعدد مهارت‌محور آن در استان‌ها، نقش مؤثری در توانمندسازی نیروی انسانی ایفا می‌کنند.
وجود تعداد زیادی از محققان و کارشناسان متعهد در قالب هیئت علمی و غیرهیئت علمی، از جمله افتخارات این نهاد است که برخی از آنان در مرزهای دانش فعالیت دارند. نکته مهم آن است که جهاد دانشگاهی توانسته طی بیش از چهار دهه، زیرساخت‌های ارزشمندی برای ایفای وظایف خود ایجاد کند.
با این حال، برای حفظ جایگاه جهاد در منظومه علم و فناوری کشور، اقداماتی نظیر نگهداشت نیروی انسانی با ایجاد انگیزه و توجه به معیشت آنان، جذب نخبگان(به‌ویژه در مقطع دکتری)، آموزش، جانشین‌پروری، تربیت مدیران آینده، ترویج روحیه انقلابی و جهادی، حفظ هویت نهاد، ترویج اخلاق اسلامی، مشروع‌سازی درآمدها و پرهیز از فعالیت‌هایی که خدشه به اعتبار جهاد وارد می‌کند، از الزامات اساسی است. جهاد دانشگاهی باید همواره در خدمت انقلاب و مردم، به‌مثابه سرباز نظام، در صحنه‌های مختلف حضور مؤثر داشته باشد.
دستاوردهای دوران مدیریت شما در جهاد دانشگاهی چه بوده و کدام‌یک همچنان اثرگذار است؟
در دوران مدیریتی که توفیق حضور در جهاد دانشگاهی را داشتم، تلاش بر آن بود که ضمن تقویت زیرساخت‌ها، سرمایه انسانی این نهاد نیز ارتقا یابد و بنیانی ماندگار برای فعالیت‌های آینده فراهم گردد. در این مسیر، جذب نیروهای نخبه و توانمند از اولویت‌های اصلی بود؛ نیروهایی که با فراهم آمدن بسترهای مناسب، توانستند مسیر رشد علمی و تحصیلی خود را ادامه دهند و در قالب اصلاح هرم نیروی انسانی، به تقویت ساختار علمی و اجرایی جهاد کمک کنند.
توسعه فیزیکی و تجهیزاتی نیز از دیگر محورهای جدی در آن دوران بود. تقویت ساختمان‌ها، آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها و مراکز خدمات تخصصی، به‌گونه‌ای هدفمند دنبال شد تا گروه‌های پژوهشی با امکانات به‌روز، امکان فعالیت اثربخش‌تری پیدا کنند. همچنین، با تأسیس مراکز آموزشی علمی-کاربردی و آموزش عالی در اصفهان، جهاد دانشگاهی توانست نقش پیشرو خود را در آموزش‌های مهارتی تثبیت کرده و این تجربه موفق را به سایر استان‌های کشور تسری دهد.
یکی از ابتکارات مهم، راه‌اندازی مرکز آزمون برای نخستین‌بار در اصفهان بود که پس از آن، در سطح کشور و حتی وزارتخانه‌ها مورد الگوبرداری قرار گرفت. همچنین، برگزاری دوره‌های تربیت نیروی انسانی برای صنایع بزرگ مانند نفت و گاز، گامی مؤثر در جهت پیوند صنعت و دانشگاه بود.
در دوران دفاع مقدس، ایجاد دفاتر پشتیبانی جنگ در اصفهان و اهواز از جمله اقداماتی بود که بعدها برخی از دستاوردهای آن در صنایع نظامی و غیرنظامی کشور به کار گرفته شد. در همین راستا، طراحی نخستین پهپاد کشور در اصفهان با همکاری سپاه پاسداران، به‌منظور انجام عکس‌برداری هوایی از مناطق جنگی، نقطه عطفی در پیوند دانش و میدان بود، همچنین پیگیری طرح ایجاد مرکز ژئوفیزیک برای مطالعات آب‌های زیرزمینی، یکی دیگر از اقدامات راهبردی بود که نتایج آن در برخی مناطق کشور به کشف منابع آبی منجر شد و در خدمت مردم قرار گرفت. پایه‌گذاری جهاد دانشگاهی در استان چهارمحال و بختیاری، طراحی نخستین نرم‌افزار کامپیوتری قرآن کریم با عنوان «تنزیل» که آغازگر حرکت‌های پژوهشی دیجیتال در حوزه علوم اسلامی شد و نیز راه‌اندازی مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی به‌عنوان مرجعی معتبر در حوزه نشر دانشگاهی با انتشار بیش از ۳۰۰ عنوان کتاب، از دیگر اقدامات شاخص آن دوره بود.
این مجموعه فعالیت‌ها نه‌تنها در زمان خود اثرگذار بودند، بلکه بسیاری از آن‌ها امروز نیز در قالب نهادها، سامانه‌ها، نیروی انسانی و محصولات علمی و فناورانه در حال ایفای نقش و خدمت‌رسانی به جامعه‌اند.
جهاد دانشگاهی چقدر توانسته فاصله دانشگاه و جامعه را پر کند و موانع آن چیست؟
جهاد دانشگاهی از ابتدای شکل‌گیری، تلاش‌های قابل توجهی برای پیوند دانشگاه با جامعه انجام داده است. با این حال، یکی از موانع اصلی این موضوع، مأموریت‌گرا نبودن دانشگاه‌ها در ایران است. در حالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته، دانشگاه‌ها برای حل مسائل خاص ملی شکل می‌گیرند، در کشور ما این رویکرد کمتر دیده می‌شود.
برای مثال، استان اصفهان که قطب فولاد کشور است، نیازمند دانشگاهی مأموریت‌گراست که تمام زنجیره صنعت فولاد از اکتشاف تا فناوری را پوشش دهد. جهاد دانشگاهی اگرچه نهادی نظامی نبود، در دوران دفاع مقدس با مشارکت دانشجویان و اساتید، پروژه‌های تحقیقاتی کاربردی مهمی را به انجام رساند که نتایج آن در صنایع نظامی و غیرنظامی مشهود است.
در حال حاضر نیز در حوزه‌هایی چون کشاورزی، فیزیک مواد، صنایع شیمیایی، سلول‌های بنیادی و...، جهاد دانشگاهی عملکرد درخشانی داشته است. با این حال، موانعی چون بروکراسی اداری، نبود سازوکار مؤثر ارتباط دانشگاه‌ها با دستگاه‌های اجرایی، نبود پاسخ‌گویی نظام‌مند دانشگاه‌ها به نیازهای جامعه و بی‌اطلاعی مسئولان از ظرفیت‌های علمی موجود، مانع از تحقق کامل این ارتباط شده است.
مهم‌ترین توصیه به نسل جدید جهادگران چیست؟
با بررسی عوامل موفقیت جهادگران، از جمله مرحوم کاظمی آشتیانی، می‌توان به چند ویژگی کلیدی اشاره کرد؛ اخلاق‌مداری، تخصص، کار تیمی، و روحیه جهادی. این افراد در عین دیانت، انسان‌هایی خوش‌اخلاق، متخصص، پرتلاش و اهل همدلی بودند.
نسل جدید جهادگران باید با مبانی اسلام، اخلاق قرآنی و رفتار انسانی آشنا باشند و در ارتباط با مردم و دانشگاهیان، الگوی اخلاقی باشند، همچنین ضروری است که با دانش روز، به‌ویژه در حوزه‌هایی چون هوش مصنوعی، آشنایی داشته باشند و مخاطب‌شناسی را در محیط دانشگاهی مدنظر قرار دهند. یک جهادگر باید نماد صداقت، تخصص، کار گروهی و وطن‌دوستی باشد.
نقش جهاد دانشگاهی در مسائل راهبردی استان اصفهان چیست و چه باید باشد؟
جهاد دانشگاهی در اصفهان با زیرمجموعه‌هایی چون واحد اصفهان، واحد صنعتی اصفهان، پژوهشکده زیست‌فناوری رویان، مؤسسه آموزش عالی و شرکت دارویی شهید مدرس فعالیت دارد. پژوهشکده زیست‌فناوری، در مرزهای دانش علوم زیستی قرار دارد و به قطب علمی کشور بدل شده است.
در حوزه فرهنگی نیز فعالیت‌های قابل توجهی به‌ویژه در رسانه‌های ایسنا و ایکنا صورت گرفته است. با توجه به جایگاه فرهنگی استان اصفهان و تنوع اقوام، فعالیت‌های فرهنگی جهاد باید در تراز این استان توسعه یابد.
در حوزه آموزشی، جهاد دانشگاهی با ارائه آموزش‌های مهارت‌محور از دهه ۷۰ تاکنون، در توانمندسازی نیروی انسانی و ایجاد اشتغال، نقشی مؤثر ایفا کرده است. در حوزه پژوهشی نیز فعالیت‌هایی در زمینه آب‌های ژرف، ژئوفیزیک، کشاورزی، صنایع شیمیایی، شهرسازی، جامعه‌شناسی و غیره صورت گرفته است.
برای مقابله با چالش‌هایی چون بحران آب، آلودگی محیط زیست و انرژی، پیشنهادهایی چون: اجرای الگوی کشت، توسعه آبیاری قطره‌ای، بازچرخانی آب، استفاده از خودروهای برقی، جابجایی صنایع آلاینده، آموزش همگانی، توسعه انرژی خورشیدی و به‌کارگیری دانشگاهیان برای بهینه‌سازی نیروگاه‌ها مطرح شده است، همچنین پیشنهاد می‌شود جهاد دانشگاهی در شوراهای تصمیم‌گیر استان حضور فعال داشته باشد و استاندار نیز یک مشاور دانشگاهی برای شناسایی ظرفیت‌های علمی استان منصوب کند.
آینده جهاد دانشگاهی چگونه ترسیم می‌شود و آیا نیاز به بازتعریف مأموریت‌ها وجود دارد؟
آینده جهاد دانشگاهی به عملکرد نیروهای آن بستگی دارد. اگر این نهاد بتواند به‌طور مداوم به پایش و ارزیابی فعالیت‌های خود بپردازد و روزآمد و اثربخش باشد، جایگاه ممتازی در منظومه علمی کشور خواهد یافت.
با توجه به تحولات سریع علمی و فناوری، به‌ویژه در حوزه هوش مصنوعی، باید اساسنامه و مأموریت‌های این نهاد بازنگری شود. سازوکارهای سنتی دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نیست و بازتعریف مأموریت‌ها باید به یک مطالبه عمومی جهادگران تبدیل شود. گروهی از نخبگان جوان، همراه با نیروهای باتجربه، باید این تحول را رقم بزنند؛ وگرنه جهاد از قافله پیشرفت عقب خواهد ماند، همچنین در انتخاب نیروها باید دقت بیشتری شود. جهاد دانشگاهی یک اداره کارمندی نیست، بلکه نهادی انقلابی است که نیازمند نیروهایی با ایمان، اخلاق، تخصص و تعهد به انقلاب اسلامی است.
انتهای پیام
نظرات