تشیع یکی از شاخه‌های اصلی اسلام است که پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) شکل گرفت. پیروان تشیع معتقدند که رهبری امت اسلامی باید به صورت الهی و از طریق جانشینان معصوم پیامبر(ص) ادامه یابد. آنان حضرت علی(ع) را نخستین امام(ع) و وصی پیامبر می‌دانند و بر این باورند که امامت، منصبی الهی و نه انتخابی است.
به گزارش ایسنا، مکتب تشیع بر اصولی همچون توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت استوار است. جایگاه امامان معصوم(ع) در تبیین و تفسیر دین بسیار اساسی است و آنان را راهنمایان حقیقی امت می‌دانند. آموزه‌هایی مانند عاشورا، فرهنگ شهادت، عدالت‌خواهی و توجه ویژه به مظلومان نیز از ویژگی‌های بارز این مکتب به شمار می‌رود.
تشیع در طول تاریخ همواره نقشی فعال در تحولات سیاسی و اجتماعی مسلمانان ایفا کرده است. از قیام امام حسین(ع) تا نهضت‌های عدالت‌طلبانه‌ی مختلف، این مکتب الهام‌بخش جنبش‌های آزادی‌خواهی بوده است. همچنین تشیع در حوزه فرهنگ، فلسفه، عرفان و علوم اسلامی آثار عمیق و گسترده‌ای بر جای گذاشته و بخش مهمی از تمدن اسلامی را شکل داده است.
در یکی از روزهای جمعه سال ۹۰۷ ه. ق مسجد جامع تبریز شاهد رویدادی بس عظیم بود که نه تنها بر آذربایجان بلکه بر کل ایران تأثیر پایداری نهاد، اذان به شیوه شیعیان آغاز دوره‌ای جدید را در تاریخ ایران نوید می‌داد. در این مجلس که بسیاری از بزرگان شهر حضور داشتند مولانا احمد اردبیلی که از اکابر شیعه بود بر منبر رفته بعد از حمد و ثنای الهی خطبه به نام ائمه(ع) خواند و «دین حق رواج تمام پیدا کرد».
آذربایجان به عنوان مهمترین بخش ایران از دیر باز نقش غیرقابل انکاری در اکثر تحولات این کشور داشته و در بسیاری از وقایع و حوادث تأثیرگذار نهایی و تبریز خاستگاه خیزش‌های مختلف مردمی از جمله مشروطه، انقلاب اسلامی و ... بوده است.
یکی از این وقایع مهم، رسمیت تشیع در سال هفتم هجری بود که از تبریز آغاز و سپس در تمام آذربایجان و ایران گسترش یافت. رسمیت تشیع توسط شاه اسماعیل اول و تصرف سایر سرزمین های ایرانی، وحدت دوبارة آن را در پی داشت که تا امروز ادامه دارد و تشیع یکی از مهمترین عوامل اتحاد مردم به شمار می رود، که آذربایجانی‌ها پرچمدار رسمیت و گسترش آن بوده اند و چه در گذشته و چه در زمان حال در راه رشد و پیشرفت آن از هیچ کوشش و جانبازی دریغ نکرده‌اند.
تشیع به عنوان مهمترین جریان مذهبی_سیاسی ادوار اولیه، چیزی جدای از اسلام، آنگونه که برخی آن را زاییده افکار ایرانیان می‌دانند، نیست. تشیع از همان ابتدای گسترش اسلام، همراه فاتحان وارد سرزمین‌های نوگشوده شد و به صورت‌های گوناگون، رشد نمود و بر ادوار بعد تأثیر نهاد.
در طول تاریخ ایران، هر یک از سلسله‌های پادشاهی به نوعی در گسترش و رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع نقش ایفا کردند. این تلاش‌ها از حمایت‌های پنهان و محدود آغاز شد و در دوره‌هایی همچون صفویه به اوج خود رسید؛ به‌گونه‌ای که تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور تثبیت شد. این تکاپوها نشان می‌دهد که توجه به تشیع تنها جنبه اعتقادی نداشت، بلکه برای تحکیم قدرت سیاسی و ایجاد انسجام اجتماعی نیز به کار گرفته می‌شد.
دوره ایلخانی از اعصار درخشان در پیشرفت تشیع در آذربایجان و ایران به شمار می‌رود و به جرأت می‌توان گفت؛ به سنگ بنای رسمیت تشیع در این دوره نهاده شده است.
شهر شمس و شمشیر؛ تبریز در سپیده‌دم ایران و طلوع تشیع
مسجد کبود تبریز به عنوان یادگار عهد ترکمانان، نشان دهنده رواج تشیع در عصر قره قویونلوها است که نام علی(ع) علی ولی الله و امام حسن و حسین(ع) زینت بخش قسمت‌های مختلف آن بوده است.
شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۷ بدون مقاومت جدی تبریز را تصرف کرد. این حادثه اعلام رسمیت تشیع در آذربایجان را در پی داشت و سخن ملا محمد امین حشری تبریزی را که «از اول بنای تبریز را به تشیع نهاده‌اند» عینیت یافت.
یک روز بعد از تصرف تبریز، شاه اسماعیل تصمیم خود را مبنی بر رسمیت تشیع با مشاوران خود در میان گذاشت. این تصمیم حاکی از شناخت اسماعیل از اوضاع و خواسته‌های جامعه آن روز، دست کم در آذربایجان است. به قول احمد رفیق «قیام شاه اسماعیل گرایش به تشیع را به نحو بارز آشکار کرد».
رسمیت تشیع که از تبریز و آذربایجان آغاز شد و در تمامی ایران گسترش یافت وحدت دوباره سرزمین‌های ایرانی را در پی داشت که تشیع به مهمترین عامل وحدت میان مردم ایران تبدیل شد.
می‌توان گفت، قبل از ظهور صفویان، تشیع در آذربایجان حضوری نسبتاً فعال داشته و همواره رو به رشد بوده و پیروزی صفویان تنها جنبه رسمی به آن داده و موجب رشد فلسفه و فقه شیعه در ادوار بعدی شده است. به جرأت می‌توان گفت آذربایجان همزمان با ظهور شاه اسماعیل آماده ورود از دروازه‌های تشیع بود و مشاوران اسماعیل و شاید خود وی نیز به درستی اوضاع زمان و نیازهای جدید را درک کرده بودند پس به خود اجازه ندادند این فرصت تاریخی را از دست بدهند.
تبریز، دارالسلطنه و جایگاه ولیعهدی در تاریخ ایران
کریم میمنت نژاد، پژوهشگر مسائل تاریخی در گفت‌وگو با ایسنا به اهمیت و جایگاه تاریخی تبریز در ایران اشاره و اظهار کرد: شهر تبریز در طول تاریخ ایران همواره نقشی بی‌بدیل ایفا کرده و به‌عنوان یکی از مراکز اصلی تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور شناخته شده است. در تاریخ ایران، کمتر شهری به اندازه‌ی تبریز منشأ رویدادهای بزرگ و اثرگذار بوده است.
وی ادامه داد: این شهر در دوره‌های مختلف چندین بار به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و علاوه بر آن، جایگاه «دارالسلطنه» را نیز داشت؛ به این معنا که ولیعهدان ایران در تبریز مستقر می‌شدند، به اداره‌ی امور می‌پرداختند و در همین شهر تجربه‌ی حکمرانی می‌آموختند تا بعدها به تخت سلطنت برسند. از این رو، تبریز نه‌تنها مرکز قدرت سیاسی بود، بلکه نقش مهمی در پرورش و تربیت پادشاهان آینده ایران داشت.
وی با اشاره به اینکه تبریز؛ شهری که هر فصل تاریخ با نام او آغاز می‌شود، گفت: اهمیت تاریخی تبریز بر هیچ‌کس پوشیده نیست. این شهر در بسیاری از مقاطع حساس، منشأ تحولات عمیق در ایران و حتی منطقه‌ی خاورمیانه بوده و در مسیر تغییرات بنیادین سیاسی و مذهبی نقشی کلیدی ایفا کرده است.
تبریز، پرچم تشیع را بر قله ایران برافراشت
پژوهشگر مسائل تاریخی با اشاره به جایگاه تبریز در تاریخ تشیع، اذعان کرد: یکی از ابعاد مهم جایگاه تاریخی تبریز، نقش آن در گسترش تشیع در ایران است. اغلب تاریخ‌نگاران آغاز رسمی تاریخ تشیع در ایران را با روی کار آمدن سلسله صفویه می‌شناسند، اما شواهد نشان می‌دهد که تبریز چندین قرن پیش از صفویه، زمینه‌ساز این جریان بوده است.
روادیان؛ پیشگامان تشیع در تبریز
وی تشریح کرد: حدود ۵۰۰ سال پیش از تأسیس حکومت صفویه، در تبریز سلسله‌ای به نام روادیان حکومت می‌کرد که پادشاهان آن شیعه‌مذهب بودند. وجود امامزاده علی بن مجاهد، نوه‌ی امام سجاد (ع)، در تبریز نشان‌دهنده‌ی عمق ریشه‌های تشیع در این منطقه است. پادشاهان روادیان به نشانه‌ی ارادت خود به مکتب اهل‌بیت (ع)، آرامگاه‌هایشان را در جوار این امامزاده ساختند که برخی از آنها تاکنون نیز بر جای مانده است.
وی اضافه کرد: بنابراین، می‌توان گفت تبریز از قرن‌ها پیش آمادگی پذیرش مذهب تشیع را داشت. این زمینه‌سازی تاریخی موجب شد که در زمان شاه اسماعیل صفوی، هنگامی که تشیع به‌عنوان مذهب رسمی ایران اعلام شد، تبریز در خط مقدم این تحول قرار گیرد.
۲۰ اسفند در تبریز؛ روزی که تاج صفوی بر سر ایران نهاده شد
وی همچنین یادآوری کرد: شاه اسماعیل صفوی در ۲۰ اسفند تاج‌گذاری کرد. با این حال، تعیین تاریخ دقیق رسمی‌شدن تشیع در سراسر ایران دشوار است؛ زیرا این امر تدریجی بوده و به‌مرور در سراسر کشور گسترش یافته است. بنابراین می‌توان گفت تاج‌گذاری شاه اسماعیل نقطه‌ی آغاز این روند به شمار می‌آید، هرچند رسمیت کامل تشیع در ایران در گذر زمان تثبیت شد.
تاج‌گذاری شاه اسماعیل صفوی و آغاز رسمیت مذهب شیعه در ایران
میمنت‌نژاد به آغاز رسمیت مذهب شیعه در ایران اشاره و خاطرنشان کرد: با روی کار آمدن صفویان و انتخاب تبریز به‌عنوان پایتخت، شاه اسماعیل صفوی دستور داد که مذهب تشیع در ایران رسمی شود. در منابع تاریخی آمده است که نخستین خطبه‌ی تشیع در تبریز قرائت شد. این اقدام نقطه‌ی عطفی در تاریخ ایران بود، چرا که کشور از آن پس هویت مذهبی واحدی یافت.
راز خطبه‌ای در میان دو مسجد؛ پژواک ایمان در دیوارهای تاریخ
وی با بیان اینکه روایت‌های متفاوت از خطبه تشیع موجود است، عنوان کرد: البته درباره‌ی مکان دقیق برگزاری این خطبه دو روایت وجود دارد. گروهی از مورخان معتقدند که خطبه در مسجد جامع تبریز قرائت شد، اما در حافظه‌ی شفاهی مردم تبریز نقل شده است که این واقعه در مسجد شصت و سه ستون که در مجاورت مسجد جامع قرار دارد، رخ داده است. نزدیکی این دو بنا و عظمت مسجد شصت و سه ستون احتمال این روایت دوم را نیز تقویت می‌کند.
تشیع؛ سپر تبریز در برابر عثمانی و ازبک‌ها
پژوهشگر مسائل تاریخی به جایگاه ژئوپلیتیکی تبریز و سیاست مذهبی صفویان اشاره و مطرح کرد: نکته‌ی مهم دیگر در سیاست مذهبی صفویان آن است که در دوران شاه اسماعیل، ایران از دو سو در معرض تهدید قرار داشت: از یک سو امپراتوری قدرتمند عثمانی در غرب و از سوی دیگر، ازبک‌ها در شرق.
وی افزود: شاه اسماعیل با رسمی‌کردن تشیع و ایجاد هویتی مذهبی متمایز برای ایران، توانست میان این دو قدرت منطقه‌ای توازن ایجاد کند و استقلال و تمامیت ارضی کشور را حفظ نماید. اگر چنین سیاستی اتخاذ نمی‌شد، احتمال تجزیه‌ی ایران و الحاق بخش‌هایی از آن به عثمانی یا ازبک‌ها بسیار زیاد بود.
تبریز؛ نگین همیشه درخشان تاریخ و مذهب در خاورمیانه
وی در پایان سخنان خود با بیان اینکه تبریز؛ قلب تپنده‌ی هویت ملی و مذهبی ایران است، گفت: در مجموع، تبریز نه‌تنها خاستگاه بسیاری از تحولات سیاسی و مذهبی ایران بوده، بلکه در طول تاریخ نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری هویت ملی و مذهبی کشور ایفا کرده است.
تبریز؛ شهر تاریخ‌ساز و دین‌پرور ایران و دژ استوار در برابر سلطه بیگانگان
همچنین عزیز جوانپور، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه تبریز؛ مرزبان همیشه بیدار ایران است، اظهار کرد: شهر تبریز از دیرباز جایگاهی ویژه از نظر تاریخی و مذهبی داشته است. این شهر همواره به عنوان مرزبان ایران در برابر تهاجمات بیگانگان، به‌ویژه عثمانی‌ها، ایفای نقش کرده و هیچ‌گاه زیر سلطه آنان نرفته است. اهمیت این موضوع در آن است که با وجود اشتراک زبانی میان مردم آذربایجان و عثمانی‌ها، مردم تبریز و آذربایجان هیچ‌گاه هویت ایرانی خود را انکار نکرده و همواره به ایرانی بودن خویش افتخار کرده‌اند.
وی افزود: از سوی دیگر، تحولات تاریخی متعددی در تبریز رخ داده که در شکل‌گیری فرهنگ و تاریخ ایران تأثیرگذار بوده است. برای نمونه، در دوره ایلخانیان، تبریز به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی شناخته می‌شد و وجود مجموعه‌های علمی و فرهنگی همچون ربع رشیدی گواهی بر این اهمیت است.
تبریز؛ خاستگاه تشیع، خیزش و حماسه
وی ادامه داد: همچنین در دوران صفوی، تبریز نخستین پایتخت این سلسله و خاستگاه گسترش تشیع در ایران بود. در دوره قاجار نیز تبریز به عنوان ولیعهدنشین، نقشی برجسته در تحولات سیاسی کشور ایفا کرد و در جنبش مشروطه‌خواهی نیز از جایگاهی کلیدی برخوردار بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز بیان کرد: افزون بر این، مردم تبریز در رویدادهای مهم معاصر نیز نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند. به‌ویژه قیام ۲۹ بهمن تبریز، که یکی از نقاط عطف در شکل‌گیری انقلاب اسلامی به شمار می‌رود. همه این رخدادها نشان می‌دهد که تبریز نه‌تنها از نظر تاریخی، بلکه از لحاظ مذهبی و فرهنگی نیز جایگاهی بس والا و ارزشمند دارد و شایسته توجهی ویژه است.
تشیع؛ میراثی زنده از صدر اسلام تا امروز
وی با بیان اینکه علل پیدایش و گسترش تشیع در اسلام را می‌توان در چند محور اصلی مورد بررسی قرار داد، تشریح کرد: نخستین عامل به اختلافات صدر اسلام بازمی‌گردد؛ جایی که پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، اختلاف در موضوع جانشینی و انتخاب رهبر جامعه اسلامی موجب شکل‌گیری دو جریان اصلی در امت اسلامی شد: جریان اهل سنت و جریان شیعه.
وی اضافه کرد: در واقع، تشیع نه یک جریان جدایی از اسلام، بلکه ادامه همان مسیر پیامبر اکرم (ص) بوده است و تنها در تفسیر مسئله جانشینی با اهل سنت تفاوت داشته است.
جوانپور ادامه داد: از سوی دیگر، در طول تاریخ، به‌ویژه در دوران خلافت امویان و عباسیان، حکومت‌های اسلامی عمدتاً در اختیار اهل سنت قرار داشتند و این امر موجب شد که تفکر شیعی در بسیاری از مقاطع در اقلیت قرار گیرد.
وی به سیر شکوفایی اندیشه شیعی اشاره کرد و گفت: با این حال، همین جایگاه اقلیت‌بودن سبب شد که رشد و گسترش تشیع همواره از بطن جامعه و در میان مردم صورت گیرد، نه از سوی حکومت‌ها. در حقیقت، پشتوانه مردمی و اقبال اجتماعی، عامل اصلی پایداری و توسعه تفکر شیعه در طول قرون بوده است.
ایران و اهل بیت؛ پیوندی از جنس ایمان و خرد
وی با بیان اینکه یکی از مهمترین عوامل گسترش تشیع، نقش ایرانیان بوده است، گفت: ایرانیان از همان آغاز نسبت به خلافت امویان و عباسیان زاویه داشتند و مخالفت با سیاست‌های نژادپرستانه و عرب‌محور این حکومت‌ها آنان را به اهل‌بیت(ع) نزدیک‌تر می‌کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز بیان کرد: این اشتراک در مخالفت با حاکمیت‌های وقت، زمینه پیوند عمیق‌تری میان ایرانیان و ائمه شیعه فراهم ساخت. افزون بر این، احترام و توجه ویژه‌ای که ائمه و عالمان شیعه نسبت به اقوام ایرانی ابراز می‌کردند، به تقویت این پیوند تاریخی یاری رساند.
وی همچنین گفت: عقل‌گرایی و تأکید بر خردورزی که در مبانی اعتقادی شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد، با روحیه عقلانی و تفکر استدلالی ایرانیان هم‌سویی یافت و این امر به یکی دیگر از زمینه‌های گسترش تشیع در ایران تبدیل شد.
وی اضافه کرد: در هر دوره‌ای که فضای آزاداندیشی و آزادی بیان در جهان اسلام فراهم بوده، تفکر شیعه نیز فرصت بروز و رشد بیشتری یافته است. ایران، به‌ویژه به دلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی خاص خود، بستری مناسب برای این گسترش فراهم آورده است.
جوانپور مطرح کرد: به طور کلی، می‌توان گفت که تشیع از صدر اسلام تاکنون، همواره در پیوندی عمیق با مردم، عقلانیت و عدالت‌خواهی، مسیر تکامل خود را پیموده و در هر عصر و زمانه‌ای با توجه به شرایط تاریخی، فرهنگی و اجتماعی شکل تازه‌ای به خود گرفته است.
تبریز؛ نقطه اوج توسعه و گسترش تشیع / زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری تشیع در ایران
وی با بیان اینکه تبریز به عنوان یکی از مهمترین مراکز تشیع در جهان اسلام شناخته می‌شود، اذعان کرد: این جایگاه تاریخی و مذهبی ریشه در تحولات تاریخی، حضور شخصیت‌ها و علمای برجسته، شرایط سیاسی و اجتماعی خاص این منطقه دارد. از صدر اسلام تا دوره‌های بعدی، زمینه‌های شکل‌گیری و گسترش تشیع در ایران فراهم شده بود اما تبریز به دلیل ویژگی‌های خاص تاریخی، نقش برجسته‌ای در تثبیت و توسعه این مذهب ایفا کرد.
دروازه آزادی: سقوط بغداد و طلوع فضای مذهبی تازه
وی با بیان اینکه یکی از مهمترین عوامل این روند، تغییر شرایط سیاسی پس از سقوط بغداد و نابودی خلافت عباسی بود، گفت: سلطه عباسیان بر جهان اسلام، با اعمال محدودیت‌ها و فشارهای مذهبی همراه بود و شیعیان بسیاری مجبور به پنهان کردن اعتقادات خود بودند.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز تشریح کرد: با ورود مغول‌ها و حاکمیت آنان بر ایران، آزادی مذهبی نسبی برقرار شد و زمینه برای بروز گرایشات مذهبی شیعی فراهم شد. این آزادی مذهبی موجب شد شیعیان بتوانند کتاب‌های خود را منتشر کنند، علمای شیعه فعالیت علمی و تبلیغی داشته باشند و آموزش‌های مذهبی خود را به طور آزاد ارائه دهند. تبریز، به دلیل موقعیت جغرافیایی و حضور علما، به یکی از مراکز اصلی این فعالیت‌ها تبدیل شد.
وی مطرح کرد: تاریخچه حضور شیعیان در آذربایجان نیز پیشینه‌ای طولانی دارد. از دوران اسماعیلیه گرفته تا حکومت‌های آل‌بویه، همدانیان، علویان، آل مصاف و آل جلایر، این منطقه همواره محل حضور فعال شیعیان بوده است. علاوه بر این، صحابه و بزرگان شیعه مانند سلمان فارسی، مسلم بن عوسج، و عمار یاسر نیز در دوران فتح آذربایجان نقش داشتند و مهاجرت علویان تحت فشار خلفای عباسی به این منطقه، زمینه را برای تقویت عقاید شیعی فراهم کرد.
نقش علمای برجسته شیعه در تثبیت تشیع
وی با بیان اینکه حضور علمای برجسته شیعه در دربار مغول نیز تأثیر مهمی بر تثبیت تشیع در تبریز داشت، عنوان کرد: شخصیت‌هایی همچون خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، ابن مکی، سید حیدر عاملی و ابن فُضّل، با بهره‌گیری از فضای نسبی آزادی مذهبی، نقش مؤثری در ترویج و رسمیت‌بخشی تشیع ایفا کردند. این حضور علمی و سیاسی موجب شد حتی برخی از حاکمان مغول، از جمله غازان خان و سلطان محمد خدابنده، به اسلام گرویده و برخی گرایش‌های شیعی پیدا کنند.
جوانپور به آثار تاریخی و فرهنگی شیعی در تبریز اشاره و عنوان کرد: با گذر زمان، تبریز همچنان به عنوان مرکز مهم شیعی باقی ماند. آثار تاریخی مانند مسجد کبود و بناهای مذهبی مشابه، نشانگر علاقه و اعتقاد عمیق مردم تبریز به اهل‌بیت است. همچنین، فعالیت شاهزادگان و حاکمان محلی مانند جهانشاه، در رسمیت‌بخشی به تشیع، تأثیر بسزایی داشت.
وی همچنین گفت: در مجموع، ترکیبی از عوامل تاریخی، حضور علمای بزرگ، آزادی مذهبی نسبی در دوره مغول و پیوندهای فرهنگی_مذهبی، موجب شد تبریز به عنوان پایتخت تشیع در جهان اسلام شناخته شود و نقشی محوری در گسترش و تثبیت این مذهب داشته باشد.
از ایلخانان تا صفویه؛ زمینه‌سازی تاریخی برای رسمیت تشیع
وی با بیان اینکه تبریز از دیرباز جایگاه ویژه‌ای در تاریخ تشیع داشته است، اظهار کرد: این موقعیت تاریخی ریشه در تحولات دوران ایلخانیان و حکومت‌های محلی پیش از صفویه دارد و نشان می‌دهد که تبریز از نظر مذهبی و فرهنگی رابطه نزدیکی با تشیع داشته است. یکی از ویژگی‌های مهم این دوره، نزدیکی تصوف و تشیع بود؛ صوفیان، امام علی (ع) را به عنوان پیشوای نخستین و مؤسس سلسله خود می‌شناختند و گرچه رفتار و اعمال صوفیان همیشه با آموزه‌های شیعه مطابقت نداشت، اما ارادت آنان به اهل بیت، زمینه مناسبی برای رشد تشیع فراهم کرد.
علمای برجسته؛ ستون‌های فرهنگ شیعی در تبریز
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز با بیان اینکه علاقه مردم تبریز و آذربایجان به اهل‌بیت نیز در گسترش و تقویت فرهنگ شیعی نقش بسزایی داشت، گفت: این گرایش‌ها در دوره ایلخانیان و پس از آن، حتی در زمان‌هایی که حکومت‌ها اهل سنت بودند، زمینه را برای رشد اسلام مردمی و تشیع در این منطقه فراهم کرد.
وی همچنین یادآوری کرد: حضور علمای برجسته شیعه در تبریز نیز بر تثبیت و ترویج تشیع تأثیر مستقیم داشت و باعث شد این شهر به مرکزی مهم برای فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی شیعی تبدیل شود.
تبریز، قلب استراتژیک صفویه در رسمیت‌بخشی تشیع / مسجد جامع تبریز؛ نقطه آغاز رسمیت تشیع
وی با بیان اینکه این جایگاه تاریخی و مذهبی، دلیل انتخاب تبریز به عنوان اولین پایتخت صفویان توسط شاه اسماعیل بود، گفت: تاج‌گذاری شاه اسماعیل در تبریز و اعلام رسمیت تشیع در مسجد جامع این شهر توسط ملا احمد اردبیلی نشان‌دهنده درک دقیق صفویان از موقعیت ویژه تبریز است. گرچه در آن زمان بسیاری از مردم منطقه اهل سنت بودند، حمایت مردم تبریز و آذربایجان از فرهنگ اهل‌بیت و امام علی (ع) زمینه‌ای مناسب برای رسمیت‌بخشی به تشیع فراهم کرد.
جوانپور تشریح کرد: از جمله اقدامات مهم در این دوره، قرائت اذان با جمله «اشهد أن علیاً ولی‌الله» در مساجد و معدن‌ها و ذکر نام ائمه اطهار در خطبه‌ها بود. این اقدامات نشان می‌دهد که رسمیت تشیع در تبریز یک حرکت ناگهانی صفویه نبوده، بلکه نتیجه زمینه‌سازی‌های پیشین در دوران ایلخانان، غازان خان، محمد خدابنده و تیموریان بود.
وی افزود: صفویه با بهره‌گیری از این زمینه‌های تاریخی و فرهنگی، توانست تشیع را به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام کند و پایه‌های آن را تا امروز مستحکم نماید.
وی بیان کرد: در مجموع، تبریز با موقعیت تاریخی، حضور علما و علاقه مردم به اهل بیت، نقشی محوری در تثبیت و رسمیت‌بخشی تشیع در ایران داشته است و انتخاب این شهر به عنوان پایتخت صفویان، تجلی این اهمیت و تأثیر تاریخی آن است.
عوامل گسترش تشیع در دوره صفویان / از فشار عثمانی تا پناهگاه صفویه؛ مسیر پر پیچ و خم شیعه در ایران
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز با بیان اینکه گسترش تشیع در دوره صفویان نتیجه مجموعه‌ای از عوامل تاریخی، فرهنگی و سیاسی بود که در کنار یکدیگر زمینه‌ساز تثبیت این مذهب در ایران شدند، افزود: یکی از مهمترین این عوامل، حضور علمای برجسته شیعه از جبل عامل و دیگر مناطق بود. در آن زمان، امپراتوری عثمانی به عنوان رقیب سرسخت صفویه، شیعیان تحت سیطره خود را مورد آزار و فشار قرار می‌داد و بسیاری از علمای لبنان و عراق مجبور به مهاجرت شدند.
وی با اشاره به اینکه صفویان با دعوت و استقبال از این علمای شیعه، زمینه حضور آنان در تبریز و دیگر مناطق ایران را فراهم کردند، عنوان کرد: شخصیت‌هایی همچون شیخ عاملی و دیگر علمای جبل عامل، با حضور خود، فرهنگ واقعی شیعه و آموزه‌های اهل‌بیت را در میان مردم گسترش دادند. این علمای برجسته، علاوه بر ترویج فقه و فلسفه شیعه، به آموزش تفسیر قرآن و علوم دینی پرداختند و نقش مؤثری در شکل‌دهی به فرهنگ مذهبی ایران ایفا کردند.
حمایت صفویان از اهل بیت؛ سکویی برای رشد فرهنگ و تاریخ مذهبی ایران
وی اذعان کرد: اگرچه صفویان در آغاز اهل سنت بودند و قزلباش‌ها نیز گرایش‌های صوفیانه داشتند و با فرهنگ شیعی همخوانی کامل نداشتند، اما زمینه فراهم شد تا شیعه با حمایت حکام و علمای مهاجر گسترش یابد. علاوه بر جبل عامل و لبنان، علمای شیعه از عراق، عربستان و مصر نیز که تحت سیطره عثمانی‌ها بودند، به ایران مهاجرت کردند و تحت حمایت صفویان فعالیت‌های دینی و فرهنگی خود را ادامه دادند.
تبریز و آذربایجان؛ مرکز تلاقی علم و ایمان شیعی
جوانپور همچنین گفت: این حضور گسترده علمای شیعه موجب شد ایران به ویژه آذربایجان به مرکز فرهنگی و علمی شیعه تبدیل شود و رونق فقه، فلسفه، تفسیر و دیگر علوم اهل بیت در این منطقه شکل گیرد. صفویان، با بهره‌گیری از این فرصت، توانستند نه تنها شیعه را در ایران گسترش دهند، بلکه پایه‌های تثبیت رسمی این مذهب را در کشور فراهم کنند و ایران را به مرکزی مهم برای تشیع در جهان اسلام تبدیل نمایند.
صفویه؛ عصری برای شکوفایی فرهنگ و علم شیعه / بحارالانوار و رونق نگارش و نسخه‌پژوهی شیعی
وی به تحولات فرهنگی و دینی در دوره صفویه اشاره و عنوان کرد: در دوره صفویه، شاهد تحولات گسترده‌ای در جمع‌آوری و تدوین احادیث شیعه هستیم که نمونه بارز آن، کتاب ارزشمند بحارالانوار اثر علامه مجلسی است. در این دوره، اندیشه شیعی رونق چشمگیری یافته و فرهنگ شیعه، به ویژه در زمینه عزاداری‌ها، روزه‌خوانی و برگزاری مراسم مربوط به اهل بیت، به شکل آزادانه و گسترده در سراسر ایران ترویج می‌شود.
وی افزود: همچنین، تکریم امامزادگان، سادات و خاندان اهل بیت از سیاست‌های مهم صفویان بوده و تأثیر آن در شکل‌گیری هویت سادات و گسترش مراکز علمی و فرهنگی محسوس است. در این دوران، کتابخانه‌های مختلف ایجاد شده و چاپ و نشر آثار مربوط به اهل بیت و نسخه‌های خطی ارزشمند رونق می‌یابد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز با بیان اینکه از نظر فلسفی و علمی، دوره صفویه شاهد اوج‌گیری فلسفه شیعه به ویژه آثار ملاصدرا است، ادامه داد: همزمان، مباحث کلامی، فقهی و علمی، شامل نجوم و ریاضیات، در حوزه‌های علمیه شکوفا شده و روحانیت شیعه به نهادی تأثیرگذار در جامعه تبدیل می‌شود. به طور کلی، شکل‌گیری قدرت و نفوذ نهاد روحانیت شیعه در میان مردم، از این دوره آغاز شده و با تحولات دوره عصر جدید و ارتباطات با خارج از ایران، به نهادی مستحکم و اثرگذار بدل می‌شود.
وی به نقش علمای آذربایجان در گسترش فرهنگ شیعه اشاره کرد و گفت: این تحول عمدتاً ریشه در تشیع در ایران و به ویژه منطقه آذربایجان دارد، جایی که علمای بزرگی در توسعه تشیع نقش برجسته‌ای ایفا کرده‌اند. بسیاری از این علمای برجسته، همچون ملا جبلی تبریزی، از تبریز برخاسته و با دربار صفوی ارتباط داشته‌اند. حضور و فعالیت آنان نه تنها به گسترش فرهنگ شیعه در ایران کمک کرده، بلکه در شکل‌گیری و تقویت حوزه‌های علمیه مهم، از جمله نجف و بعدها قم، نقش اساسی داشته است.
تبریز؛ پایتخت فرهنگی و معنوی تشیع در ایران / تلاش و استقامت مردم در دفاع از کیان شیعه
وی اظهار کرد: حمایت دولت صفوی از فرهنگ اهل‌بیت و علمای شیعه زمینه‌ساز تشکیل نهاد روحانیت شد؛ نهادی که امروز تحت عنوان ولایت فقیه در رأس جامعه ایران اسلامی قرار دارد. این دستاورد نتیجه تلاش‌ها و فداکاری‌های علمای شیعه و مردم آذربایجان، به ویژه تبریز، در دفاع از کیان اسلام و تشیع در برابر تجاوزات خارجی بوده است. تبریز از این منظر به عنوان پایتخت معنوی تشیع و مرکز ارزش‌های شیعه شناخته می‌شود و تأثیرگذاری تاریخی خود را همچنان حفظ کرده است.
جوانپور در پایان گفت: در دوره معاصر نیز، علمای برجسته‌ای مانند علامه طباطبایی، علامه امینی، علامه جعفری، آیت‌الله میلانی و آیت‌الله خویی در توسعه و ترویج فرهنگ شیعه نقش‌آفرینی کرده‌اند. امروز ما مدیون تلاش‌ها، فداکاری‌ها و استقامت‌های این بزرگان و مردم آذربایجان هستیم و می‌توانیم با افتخار تأثیر تاریخی این منطقه در شکل‌گیری و توسعه فرهنگ شیعه در ایران و جهان اسلام را بازشناسی کنیم.
انتهای پیام
نظرات