بهزاد نعمتی دوشنبه ۱۴ مهرماه، در نشست تخصصی «بررسی تاریخچه و معماری صحن عتیق حرم مطهر رضوی» که در مکتب بافت مشهد برگزار شد، با اشاره به جایگاه ویژه حرم مطهر امام رضا (ع) در جهان اسلام اظهار کرد: حرم مطهر امام رضا (ع) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های آرامگاهی جهان اسلام، تاریخچه‌ای پیچیده و غنی از ساخت و توسعه بناها و صحن‌های متعدد دارد که در طول قرون مختلف به مرور زمان شکل گرفته‌ و دستخوش تغییرات گسترده شده است. این روند پیوسته و مستمر، علاوه بر اهمیت معماری، تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی قابل توجهی نیز بر شهر مشهد و ساکنان آن داشته‌ است.

وی ادامه داد: بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته، آغاز توسعه گسترده حرم مطهر را می‌توان به دوران تیموری بازگرداند، زمانی که ساخت مسجد گوهرشاد و تالارهای متصل به بقعه مطهر رضوی شروع شد. این دوره، به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ مشهد، هویت جدیدی به شهر و آرامگاه بخشید و رسمیت‌بخشی به فضای آرامگاهی را به دنبال داشت. ازجمله اقدامات شاخص آن دوران، ساخت صحن‌های متعدد با ایوان‌های مستطیلی و استفاده از هنر کاشی‌کاری و خوشنویسی بوده است که تا به امروز نمونه‌هایی برجسته از هنر اسلامی شناخته می‌شوند.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به نقش امیر علیشیر نوایی در توسعه حرم مطهر گفت: امیر علیشیر نوایی، از چهره‌های موثر در توسعه حرم در دوره تیموری، اقدام به ساخت صحن و توسعه فضاهای شهری اطراف آن کرد، که شامل بازارها، مدارس علمیه و ساختارهای آبیاری مانند نهرهای کشیده شده از نقاط دوردست به مشهد بود. این ساخت‌وسازها علاوه بر ارزش معماری، زمینه‌ساز تحولات اقتصادی و اجتماعی در شهر نیز شد.

نعمتی خاطرنشان کرد: در دوران صفوی، به‌ویژه در زمان شاه عباس اول، توسعه و بازسازی‌های گسترده‌ای در حرم صورت گرفت، که رونق و شکوه ویژه‌ای به مجموعه بخشید. بازپس‌گیری مشهد از تصرف ازبکان توسط شاه عباس، آغازگر دوره‌ای تازه از اهمیت سیاسی و مذهبی این منطقه بود. در این دوره، تأکید ویژه‌ای بر توسعه صحن‌ها و بهبود امکانات زائران صورت گرفت که از جمله آن‌ها کشیدن نهرهای بزرگتر و ساخت ایوان‌های جدید با کاشی‌کاری‌های فاخر بود.

وی با بیان اینکه از ویژگی‌های بارز حرم مطهر، وجود کتیبه‌ها و کاشی‌های برجسته با خوشنویسی‌های دوره صفوی است که برخی از آن‌ها به صورت بازسازی شده حفظ شده و نقش مهمی در حفظ هویت تاریخی مجموعه ایفا می‌کنند، افزود: از جمله این کتیبه‌ها، کتیبه ایوان طلایی است که به‌طور خاص مربوط به دوره سلطان حسین صفوی بوده و به امضای خوشنویسان برجسته آن زمان مزین است. همچنین از سوی دیگر، تغییرات و بازسازی‌های انجام شده در دوره‌های بعدی از جمله زمان نادرشاه نیز در شکل‌گیری ساختار نهایی حرم و افزودن عناصری چون گلدسته‌های طلایی تاثیرگذار بوده است.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان کرد: در مجموع، تاریخچه توسعه حرم مطهر رضوی نمونه‌ای از روندی تاریخی و هنری است که نه‌تنها به رشد معماری اسلامی کمک کرده، بلکه تأثیر عمیقی بر فرهنگ، اقتصاد و سیاست منطقه داشته است. این روند هنوز هم ادامه دارد و هر سال با طرح‌ها و بازسازی‌های جدید، این مجموعه مقدس بیش از پیش مورد توجه زائران و پژوهشگران قرار می‌گیرد. همچنین تقویت جایگاه حرم در مشهد پس از بازپس‌گیری آن از ازبکان، در منابعی مانند تاریخ عباسی و جهانگشای نادری تأیید شده است.

تحلیل تاریخی و هنری صحن انقلاب حرم مطهر رضوی؛ از شاه عباس تا امروز

نعمتی با اشاره به پیشینه تاریخی صحن انقلاب گفت: صحن انقلاب یا صحن عتیق حرم مطهر رضوی، یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین فضاهای زیارتی در مجموعه آستان قدس رضوی است که تاریخچه آن نه‌تنها با ساخت و توسعه معماری پیوند خورده، بلکه آیینه‌ای از تحولات سیاسی، مذهبی و اجتماعی ایران در قرون اخیر است.

وی افزود: مطابق با آنچه در منابع تاریخی از جمله «تاریخ عباسی» آمده است، شاه‌عباس صفوی در دوره پس از بازپس‌گیری مشهد از ازبکان، تصمیم گرفت صحن جدیدی را به‌عنوان مرکز حرم طراحی و اجرا کند. روایت‌ها نشان می‌دهد که شاه‌عباس، ایوان جنوبی امیرعلیشیر نوایی را که پیش از آن در گوشه‌ای از فضای حرم قرار داشت و به گفته منابع «بدنما» بود، به‌عنوان هسته مرکزی قرار داد و با ساخت ایوان‌هایی در جهات شمال، شرق و غرب، ساختار چهارباغی جدیدی برای صحن حرم پدید آورد.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان کرد: از جمله تحولات مهم آن دوران، احداث حوض مرکزی مربع‌شکل در وسط صحن و عبور نهر خیابان از میان آن بود که نه‌تنها عملکردی زیست‌محیطی داشت، بلکه نشانی از شکوه و نظم شهرسازی در دوره صفوی بود. شاه‌عباس با توسعه مجموعه نشان داد که نگاه او به حرم رضوی صرفاً مذهبی نبود، بلکه آن را به‌عنوان مرکز سیاسی-فرهنگی شمال شرق کشور می‌دید؛ نگاهی که امروز نیز با طرح‌هایی چون ایجاد جامعه رضوی در جمهوری اسلامی دنبال می‌شود.

نعمتی در ادامه درباره ویژگی‌های هنری صحن انقلاب گفت: از نظر هنری، صحن انقلاب واجد ویژگی‌های منحصربه‌فردی است. تنوع کتیبه‌ها با خطوط مختلف ثلث و نستعلیق، حضور خوشنویسانی همچون علیرضا عباسی و وجود کتیبه‌های احداثی، مذهبی، سیاسی و تعمیراتی نشان از اهمیت بالای این فضا دارد. تاریخ‌های کتیبه‌ها از سال ۱۰۲۱ تا اواخر دوران شاه عباس دوم متغیر است و نشان می‌دهد که ساخت و تزئینات این صحن حدود چهار دهه ادامه داشته است.

وی با اشاره به ترکیب خاص کاشی‌کاری‌های این فضا اظهار کرد: در معماری و تزیینات این فضا، ترکیب کاشی‌کاری‌های معرق و هفت‌رنگ به چشم می‌خورد؛ ترکیبی که هدف آن سرعت بخشیدن به پروژه در عین حفظ زیبایی و ظرافت‌های هنری بوده است.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به ایوان‌های شاخص این صحن گفت: ایوان طلای جنوبی، ایوان عباسی شمالی، ایوان شرقی و ایوان ساعت در غرب، از نقوش هندسی گرفته تا نقوش خطایی و تزیینات طلا، هرکدام با سبک تزئینی متفاوت طراحی شده‌اند. این تنوع نه‌تنها زیبایی بصری ایجاد کرده، بلکه نگاه چندلایه‌ هنری صفویان را به نمایش می‌گذارد.

نعمتی خاطرنشان کرد: در دوره نادرشاه، این صحن بار دیگر دچار تحول شد. ساخت گلدسته شمالی برای ایجاد تقارن با گلدسته جنوبی و همچنین ساخت سقاخانه طلایی معروف به سقاخانه اسماعیل طلایی از جمله اقدامات مهم نادرشاه در توسعه و زیباسازی این مجموعه بود. مورخان، به‌ویژه «مروی» که در زمان نادرشاه در مشهد می‌زیست، این رویدادها را با دقت ثبت کرده‌اند.

وی افزود: با گذر از دوران صفوی و نادری، در دوره پهلوی دوم نیز صحن انقلاب شاهد تغییراتی بود؛ از جمله ساخت نمای پشتی ایوان عباسی که تا آن زمان نمایی نداشت. این نما، توسط هنرمند برجسته «مرحوم محمدحسن رضوان» طراحی و با الهام از الگوهای اصیل ایرانی اجرا شد.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به موقعیت مکانی ممتاز صحن انقلاب بیان کرد: صحن انقلاب از لحاظ موقعیت مکانی نیز مزایای متعددی دارد که شامل بهترین دید به گنبد طلایی، نزدیکی به پنجره فولاد، هم‌راستایی با خیابان اصلی مشهد، دسترسی مستقیم به بازار قدیم، مجاورت با مدرسه علمیه میرزا جعفر و نزدیکی به محل اجرای مراسم نقاره‌زنی است.

نعمتی ادامه داد: افزون بر این‌ها، وجود کتیبه‌های متعدد سنگی و کاشی‌کاری‌هایی با طراحی‌های منحصربه‌فرد، صحن انقلاب را به یکی از غنی‌ترین و پرمحتواترین فضاهای حرم مطهر تبدیل کرده است.

وی افزود: در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت که صحن انقلاب، نه‌تنها یک فضای زیارتی بلکه یک مجموعه‌ زنده از معماری، تاریخ، سیاست و فرهنگ ایران است؛ مجموعه‌ای که در طول زمان از شاه عباس صفوی تا دوران جمهوری اسلامی، هر دوره‌ای ردی از خود در آن برجای نهاده است.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به اهمیت هنری کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های حرم مطهر گفت: در مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع)، کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های نفیس و متنوعی وجود دارد، که بازتاب‌دهنده رویدادهای تاریخی، هنرمندان و خوشنویسان برجسته ایرانی است. ازجمله این هنرمندان می‌توان به علیرضا عباسی، محمدرضا امامی، محمد حسین شهید مشهدی و چندین خوشنویس دوره نادری اشاره کرد که برخی از آنان هنوز ناشناخته باقی مانده‌اند.

نعمتی خاطرنشان کرد: این عناصر علاوه بر زیبایی هنری، کارکردهای مختلفی دارند. از جمله مزار عاملی، آرامگاه مرتضی قلی‌خان طباطبایی و محل برگزاری آیین‌های مهم حرم مطهر که به شکلی نمادین و آیینی برگزار می‌شوند.

وی افزود: صحن عتیق به دلیل ویژگی‌های منظر خاص و پیشینه تاریخی کهن خود، به‌عنوان انتخاب نخست برای اجرای این آیین‌ها معرفی شده است. کتیبه‌های مهمی از جمله کتیبه پیشانی، کتیبه‌های سرتاسری دور ایوان غربی و نشانه‌های بازسازی‌های انجام‌شده پس از توپ‌بندی حرم در این صحن قابل مشاهده است.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به اهمیت تاریخی کتیبه‌های تعمیراتی گفت: در کتیبه‌های تعمیراتی مرتبط با رویدادهای تاریخی نظیر فتنه سالار و غارت، انعکاس تحولات تاریخی شهر مشهد دیده می‌شود. کتیبه‌های دوره قاجار، پهلوی و حتی دوره جمهوری اسلامی، در بازسازی‌ها و تعمیرات با دقت‌های مختلفی به کار رفته‌اند. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای حفظ و ثبت این آثار تاریخی نیز به انجام رسیده و پروتکل‌های جدیدی برای مرمت و نگهداری کتیبه‌ها و ایوان‌های صحن عتیق تدوین شده است.

لزوم ثبت جهانی صحن‌های مطهر

نعمتی با تأکید بر اهمیت ثبت جهانی صحن‌های‌ حرم مطهر رضوی گفت: اهمیت ثبت جهانی مجموعه آستان قدس رضوی و صحن‌های مطهر در شهرهای مقدس ایران، از موضوعاتی است که طی سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به آن شده است. با این حال، روند ثبت جهانی این اماکن مقدس همچنان با موانع و چالش‌هایی مواجه است که نیازمند همت و برنامه‌ریزی دقیق‌تری است.

وی خاطرنشان کرد: یکی از نکات مهم در این زمینه، عدم ثبت جهانی صحن‌های اصلی مانند نجف است؛ در حالی که مجموعه آستانه رضوی در مشهد دارای ثبت ملی است و بخش مهمی از طلسمات تاریخی آن از دل دیوارها استخراج شده‌ است، اما هیچ یک از صحن‌های مطهر شیعی تاکنون به صورت کامل ثبت جهانی نشده‌اند. این موضوع باعث شده است که نهادهای مسئول، به ویژه در حوزه میراث فرهنگی و مذهبی، با دقت بیشتری به ضرورت انجام این کار نگاه کنند.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان کرد: یکی از مشکلات اصلی، وجود ملزومات و استانداردهای خاص ثبت جهانی است که در برخی موارد ازجمله وضعیت دکل‌های برق اطراف اماکن تاریخی، مانع پیشرفت پرونده‌های ثبت جهانی شده است. به‌عنوان نمونه، پرونده ثبت جهانی آرامگاه فردوسی در طوس که از سال ۱۳۸۱ در حال پیگیری است، به دلیل موانعی همچون وجود دکل‌های برق هنوز در انتظار تصمیم‌گیری نهایی است. این موضوع نشان‌دهنده روند پیچیده و زمان‌بر ثبت جهانی است که ممکن است بیش از دو دهه طول بکشد.

نعمتی با اشاره به اینکه روند ثبت جهانی در سال‌های اخیر شتاب گرفته و با وجود مشکلات، اقدامات موثری در مشهد و نجف آغاز شده است، افزود: به گفته کارشناسان، ثبت جهانی نیازمند نظارت‌های بین‌المللی متعدد و رعایت دقیق استانداردهای بین‌المللی است که ممکن است چندین بار ناظر بین‌المللی از محل بازدید کند و ارزیابی‌های لازم را انجام دهد.

وی اظهار کرد: از سوی دیگر، تاریخچه کاربری‌های صحن‌های مطهر بسیار گسترده و پیچیده است. این فضاها علاوه بر جنبه‌های عبادی، کاربردهای تجاری، اقامتی و فرهنگی داشته‌اند. به‌عنوان مثال، حجره‌هایی که در طول تاریخ به کتاب‌فروشی، ساعت‌سازی و حتی اقامت‌گاه علما اختصاص داشته‌اند، نشان‌دهنده پویایی و تعامل این فضاها با زندگی شهری اطراف است. حتی در برخی دوره‌ها مانند اواخر دوره قاجار، این فضاها دچار تغییرات عمده‌ای شدند و به آرامگاه‌های خانوادگی تبدیل شدند.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی اضافه کرد: مطالعات و بررسی‌های تاریخی و آرشیوی، ازجمله سفرنامه‌ها و اسناد مربوط به دوره‌های مختلف، نشان می‌دهد که این تغییرات به مرور زمان و تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی شکل گرفته‌اند. در این میان، حفظ و مرمت کتیبه‌های تاریخی و سنگ‌نوشته‌ها، همچنان یکی از دغدغه‌های اصلی کارشناسان است. به‌عنوان نمونه، آثار مربوط به کتیبه‌نویسان معروف دوره قاجار که در حرم مطهر حضور داشته‌اند، گنجینه‌های تاریخی به شمار می‌روند که نیازمند محافظت ویژه‌اند.

نعمتی در ادامه گفت: یکی دیگر از چالش‌های مهم، حفاری‌های غیرمجاز و تغییرات ناخواسته در محیط حرم و اطراف آن است که می‌تواند موجب آسیب به ساختارهای تاریخی و فرهنگی شود. این موضوع به ویژه در مناطقی مانند قبرستان‌های قدیمی و فضای پیرامونی حرم اهمیت دارد.

وی افزود: کارشناسان تاکید دارند که برای حفظ و ارتقای ارزش‌های تاریخی و فرهنگی این اماکن، توجه به تمام ابعاد فرهنگی، اجتماعی و تاریخی ضروری است و همکاری بین‌المللی می‌تواند در این مسیر کمک شایانی باشد. در این راستا، تعامل با کشورهای همسایه مانند ازبکستان که دارای نسخه‌های خطی ارزشمند و ارتباطات تاریخی با ایران هستند، می‌تواند به غنای بیشتر مطالعات کمک کند.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تاکید کرد: ثبت جهانی مجموعه آستان قدس رضوی و صحن‌های مطهر تنها یک اقدام اداری نیست، بلکه تضمینی برای حفظ هویت تاریخی و فرهنگی، ارتقاء جایگاه مذهبی و جذب گردشگران بین‌المللی است که می‌تواند به توسعه پایدار فرهنگی و اقتصادی منطقه کمک کند.

انتهای پیام