محمد فولادی، دانشیار زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه قم در گفت‌وگو با ایسنا، درباره راز ماندگاری اشعار حافظ، اظهار کرد: همان‌گونه که خود حافظ پیش‌بینی کرده است، شعر او «بیت‌الغزل معرفت» است و تاکنون کسی مانند حافظ به گفته خودش از رخ اندیشه نقاب برنگرفته است؛ «شعرِ حافظ همه بیتُ الْغَزَلِ معرفت است/ آفرین بر نَفَسِ دلکَش و لطفِ سخنش».

وی افزود: حافظ در طول قرون، دهه‌ها و سده‌های مختلف، بیهوده به این مقام ماندگار نرسیده است. «کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب/ تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند». عوامل متعددی در ماندگاری شعر حافظ مؤثر بوده‌اند، از جمله پشتکار، سحرخیزی، توجه به قرآن، بهره گیری از شاعران معاصر و پیش از خود، از پدر شعر فارسی، رودکی گرفته، تا هم روزگاران خود مانند خواجوی کرمانی و دیگر شاعران.

فولادی تصریح کرد: حافظ حتی با افرادی که از جهت جهان‌بینی، چندان میانه خوبی نداشته، از جهت هنری و ادبی به آن‌ها توجه داشته و از آنان نکته‌های زیبایی از جهت مضمون و معانی بلند و از جهت واژه‌ها، ترکیب‌ها و الفاظ، بهره گرفته است و این خود این یکی از رازهای ماندگاری حافظ است، همچنین توجه او به قرآن، که خودش در موارد زیادی اشاره دارد «هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم» یا «عشقت رِسَد به فریاد، ار خود به سانِ حافظ/ قرآن ز بَر بخوانی، با چاردَه روایت» یکی دیگر از عوامل ماندگاری شعر او است.

وی ادامه داد: این توجه به قرآن، از جهت مضامین و معانی بلند قرآنی و به ویژه از جنبه بلاغت قرآن، از جمله خواندن تفاسیر بلاغی مانند «تفسیر الکشاف» اثر زمخشری و توجه به جنبه‌های زبانی، بیانی و بلاغی قرآن و بازتاب آن در شعر خود، ماندگاری شعر او را چندین برابر کرده است. اما از جهات دیگر، حافظ به قول محمد علی اسلامی ندوشن، نفوذ فراوانی در میان عامه مردم و همچنین در خواص و فرهیختگان ایران و جهان، از عارفان، متکلمان و ادیبان گذشته و معاصر دارد.

فولادی عنوان کرد: بزرگانی مانند گوته و نیچه و دیگر اندیشمندان و شاعران بنام جهان به حافظ توجه ویژه داشته­‌اند؛ از این روی، نفوذ او در خواص مردم ایران و جهان نیز از جمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد وی است. بزرگانی مانند ملامحسن فیض کاشانی، ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی، شعر او را «بیت‌الغزل معرفت» دانسته‌­اند. حتی گوته، شاعر بلندآوازه آلمانی، بزرگترین افتخار خود را در این می‌داند که کوچک‌ترین شاگرد حافظ باشد.

وی با بیان اینکه در میان شاعران پارسی سرا، بیشترین کتاب، مقاله و پژوهش درباره حافظ نگاشته شده است و این به دلیل محبوبیت میان خواص و عامه مردم است، گفت: این محبوبیت و نگارش درباره حافظ تا جایی ادامه پیدا کرد که بزرگی مانند سیدکریم امیری فیروزکوهی یک زمانی دستور حافظ بس را صادر کرد، اما از سوی دیگر عامه مردم نیز به غزلیات حافظ، توجه ویژه دارند. دیوان حافظ در غم و اندوه، پناهگاه مردم ایران و دیگر کشورهای فارسی‌زبان است که آن‌ها را در غم و شادی همراهی می‌کند، به دیوان او تفأل می‌زنند، شب‌های چله و مناسبت‌های دیگر را با تفأل به دیوانش سپری می‌کنند، حافظ در حقیقت لسان الغیب و ترجمان الاسرار همه مردم از خاص و عام است.

فولادی بیان کرد: البته این محبوبیت، شامل برخی دیگر از شاعران مانند فردوسی و امثال آنان شده است، نفوذ در عامه باعث نشده که جنبه‌های بلاغی و معانی بلند او در نظر خواص پنهان بماند و برعکس، تفاسیر و گزارش‌های متعددی درباره شعر حافظ نوشته شده است. به قول محمدرضا شفیعی کدکنی و بزرگانی مانند محمّدعلی اسلامی ندوشن، هیچگاه هیچ‌کس نمی‌تواند آخرین سخن را در مورد حافظ بگوید.

وی تصریح کرد: بنابراین، محبوبیت شایانی که حافظ دارد، از جمله ویژگی‌هایی است که در کمتر شاعری یافت می‌شود و از این جهت، تفأل به دیوان او جایگاه ویژه‌ای دارد، از دیگر ویژگی‌های حافظ این است که با این اشعار بلند خود، توانسته دوستداران زیادی را حول محور اشعارش، از مسلمان و غیرمسلمان، فارسی‌زبان و غیرفارسی‌زبان، گرد آورد و باعث گسترش، پاسداشت، بقای پویا و پایدار زبان فارسی تا به امروز شود.

فولادی اضافه کرد: حتی در زمان حافظ، شعر او به هند و شهرهای مختلف سفر کرد «شِکَّرشِکن شَوَند همه طوطیانِ هند/ زین قندِ پارسی که به بَنگاله می‌رود» و یا «عراق و فارس گرفتی به شعر خود حافظ/ بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است» همان‌گونه که گفته شد، از عوامل ماندگاری حافظ، گزینشگری و سخت‌گیری در کاربرد واژه‌ها، کلمات و استفاده هوشمندانه از ترکیبات است، همچنین معانی ژرف، مفاهیم عمیق قرآن و معارف اسلامی و مضامین شعر دیگر شاعران را در اشعار خود بازتاب داده است.

بهره‌گیری حافظ از صنایع ادبی به جذابیت اشعار او افزوده است

وی عنوان کرد: پیوند میان بحث‌های زبانی و ساختاری با معانی عمیق در شعر حافظ، پیوندی مبارک است. برخی شاعران تک‌بعدی هستند، اما در شعر حافظ هر دو وجه لفظ و معنا در حد اعلا حضور دارد، همچنین حافظ با امیدبخشی‌ها و اشعار بلند خود، طبیب روح و جسم دوستدارانش است، زیرا با اشعارش، امیدبخشی را در جامعه ایجاد کرده و حتی با نقدها و طنزهای اجتماعی خود، حاکمان را از کارهای ناشایست بازداشته و به دادگری، عدالت، پرهیز از ریا و سالوس فرا خوانده است.

فولادی با بیان اینکه روحیه امید و انتظاری که در اشعار حافظ وجود دارد، برای به رسیدن به وضعیت مناسب و گذر از وضعیت نامطلوب، باعث آرامش خاطر روح و جسم مردم از گذشته تاکنون شده است، افزود: ابیاتی مانند «ناامیدم مکن از سابقه لطف ازل/ تو چه دانی که پس پرده که خوب است و که زشت؟» یا «دارم از لطف ازل جنت فردوس طمع/ گر چه دربانی میخانه فراوان کردم» باعث می‌­شود خوانندگان شعر حافظ، آرامش خاطری برای روح و روان و جسم خود فراهم می‌کنند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر، حافظ توانسته شگردهای خاصی مانند تأویل‌پذیری، تعدد مضامین و معانی و لایه‌لایه بودن را در اشعار خود به کار گیرد و با بهره‌گیری از صنعت‌های مهمی مانند انواع ایهام (ایهام تناسب، ایهام تبادر، ایهام تضاد) و دیگر صنایع ادبی، زبان خود را چندلایه و چندمفهومی کند. بدین گونه همه در فهم شعر حافظ سهیم و شریک هستند و هر کسی با هر اعتقاد و باوری می‌تواند دریافت خود را از دیوان حافظ داشته باشد.

فولادی یادآور شد: به قول علمای نقد ادبی امروز، اشعار حافظ از جمله متون باز به شمار می­‌آیند و هرکس می‌تواند دریافت خود را از شعر حافظ داشته باشد. رنگ‌های زمان، مکان و محدودیت‌هایی که شعر را به یک دوره محدود می‌کند، در شعر حافظ زدوده شده است. از این جهت، شعر او هیچگاه کهنه نخواهد شد، حتی در روزگار ما که در بحث‌های پیشرفت علم، صنعت و فناوری امروزی زندگی می‌کنیم، هیچگاه از شعر حافظ بی‌نیاز نخواهیم بود و همیشه دیوان حافظ، پناهگاه همه دوستداران اشعار لسان الغیب و ترجمان الاسرار، خواجه رازدان شیراز بوده و خواهد بود.

انتهای پیام