به گزارش ایسنا، محمد جواد چیت ساز، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی امروز در دومین پیش نشست دومین همایش ملی تحولات ملی رسانه ای و سبک زندگی نسل‌ها که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی برگزار شد، گفت: تحولات فناوری و گسترش رسانه‌های فراملی و شبکه‌های اجتماعی مجازی در دهه‌های اخیر، ساختار جامعه ایرانی را به شکل چشمگیری دگرگون کرده است؛ تا جایی که رسانه‌ها، از ماهواره تا شبکه‌های اجتماعی، به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره میلیون‌ها ایرانی تبدیل شده‌اند.

وی اظهار کرد: این روند از آن جهت اهمیت دارد که باعث تغییر در ارزش‌ها و هویت‌های دینی و فرهنگی جامعه شده است. از این منظر، مصرف رسانه‌ای به یکی از متغیرهای اصلی در توضیح تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران تبدیل شده است.

افزایش مصرف ماهواره در دو دهه اخیر

وی با اشاره به داده‌های حاصل از پیمایش‌های ملی گفت: در پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (موج دوم، سال ۱۳۸۲)، میزان تماشای ماهواره ۷.۵ درصد گزارش شده بود. اما در پیمایش ملی حجاب در سال ۱۳۹۹، این رقم به ۴۲ درصد افزایش یافته است.

چیت‌ساز افزود: همچنین در پیمایش ملی خانواده، میزان مصرف ماهواره ۳۹ درصد و در پیمایش ملی مصرف کالاهای فرهنگی، ۲۲ درصد ذکر شده است. برآیند این آمارها نشان می‌دهد که حدود ۴۰ درصد جامعه ایرانی به‌طور کلی از ماهواره استفاده می‌کنند؛ هرچند این میزان در میان جوانان احتمالاً بالاتر است.

رشد چشمگیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی

استادیار پژوهشگاه علوم انسانی با اشاره به یافته‌های مرکز افکارسنجی ایسپا گفت: بر اساس نظرسنجی‌های ایسپا، از سال ۱۳۹۴ تاکنون میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی از ۵۳ درصد به بیش از ۸۶ درصد در شهریور ۱۴۰۴ رسیده است.

وی ادامه داد: در گروه سنی ۱۸ تا ۲۹ سال، این رقم از ۷۲ درصد در سال ۱۳۹۵ به حدود ۹۷ درصد در سال ۱۴۰۴ افزایش یافته است؛ به بیان دیگر، تقریباً تمام جوانان ایرانی از شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کنند.

اهداف کاربران از حضور در شبکه‌های اجتماعی

چیت‌ساز با استناد به داده‌های پیمایش شهریور ۱۴۰۴ گفت: برترین دلایل استفاده کاربران از شبکه‌های اجتماعی شامل کسب اخبار و اطلاعات (۴۷.۳ درصد)، سرگرمی و تماشای محتوای طنز (۴۷ درصد)، ارتباط فردی (۳۱ درصد)، آموزش و مهارت‌آموزی (۲۵ درصد) و درآمدزایی (۲۰ درصد) بوده است.

رسانه و دین؛ دو دیدگاه نظری

این پژوهشگر حوزه رسانه و دین در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به دیدگاه‌های نظری درباره رابطه رسانه و دینداری گفت: دو دیدگاه اصلی در این زمینه وجود دارد؛ گروهی معتقدند رسانه‌ها موجب تضعیف دینداری شده‌اند، در حالی که دیدگاه دیگر رسانه را عامل تقویت باورهای دینی می‌داند.

وی افزود: رویکردی با عنوان “رسانه‌شدن دین” وجود دارد که بر این باور است رسانه، منطق و ساختار خود را بر دین تحمیل می‌کند و ارزش‌های دینی را به فرم‌های رسانه‌ای همچون کلیپ کوتاه، تصاویر زیبا و پیام‌های احساسی تبدیل می‌کند. پیامد این فرایند، شکل‌گیری نوعی دینداری نمایشی و سبک زندگی دین‌محور اما ظاهری است.

«بازاری‌شدن دین» و رقابت محتوای مذهبی

چیت‌ساز ادامه داد: در رویکرد دیگری با عنوان “بازاری‌شدن دین”، تأکید بر این است که دین از انحصار نهادهای رسمی خارج شده و مانند هر کالای فرهنگی دیگر، وارد عرصه رقابت برای جلب رضایت مخاطبان شده است. در این فضا، ارائه‌دهندگانی موفق‌ترند که بتوانند مخاطب خود را راضی و جذب کنند.

وی در ادامه با اشاره به رویکرد سوم با عنوان فناوری به‌مثابه واسطه ایمان گفت: در این نگاه، فناوری‌های ارتباطی صرفاً ابزار نیستند، بلکه به عواملی تبدیل شده‌اند که نحوه تجربه ایمان را تغییر می‌دهند و بر شکل دینداری در عصر جدید تأثیر مستقیم دارند.

استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی گفت: در رویکردی با عنوان فناوری به‌مثابه واسطه ایمان، هسته اصلی تحلیل بر ایجاد ساختارهای جدید برای تجربه دینی استوار است. این دیدگاه بر این باور است که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بسترهایی تازه برای شکل‌گیری اجتماعات مؤمنان و انجام عبادات دیجیتال فراهم کرده‌اند که پیامد آن، تداوم معنویت از طریق شبکه‌سازی دیجیتال است.

محمدجواد چیت‌ساز افزود: این رویکرد بر این نکته تأکید دارد که فناوری‌های ارتباطی نه‌تنها ابزار ارتباطی، بلکه عامل دگرگونی در نحوه تجربه ایمان هستند. تجربه دوران کرونا به‌خوبی نشان داد که چگونه کاربران از فضای مجازی برای انجام مناسک، برگزاری مراسم مذهبی و حتی نمایش دینداری بهره بردند.

بازنمایی فرهنگی دین در رسانه‌ها

وی ادامه داد: در نظریه دیگری با عنوان بازنمایی فرهنگی دین، تمرکز بر چگونگی نمایش دین در مدیوم‌های مختلف و تأثیر این بازنمایی بر درک عمومی از دین است. در این تحلیل، تولید و رمزگشایی تصاویر و نمادهای دینی مورد توجه قرار می‌گیرد. پدیده‌ای همچون ظهور اینفلوئنسرهای مذهبی نمونه‌ای از این تحول است که چهره دین را از امری قدسی به امری فرهنگی و روزمره تبدیل کرده است.

سکولاریزاسیون رسانه‌ای؛ تضاد میان منطق دین و منطق رسانه

چیت‌ساز با اشاره به آخرین دیدگاه نظری در این حوزه گفت: در نظریه سکولاریزاسیون رسانه‌ای، محور تحلیل بر تضاد میان منطق رسانه و منطق دین استوار است. رسانه در ذات خود به اولویت‌دادن به شهرت، سرمایه و موفقیت فردی گرایش دارد، در حالی‌که منطق دین بر معنویت، تقوا و مناسک دینی تأکید می‌کند. این تضاد در نهایت به تضعیف نهادهای دینی و گسترش نوعی سکولاریسم رسانه‌ای منجر می‌شود.

نتایج پژوهش‌ها درباره تأثیر رسانه بر دینداری در ایران

وی در ادامه درباره یافته‌های پژوهشی گفت: بر اساس نتایج ۲۲ پژوهش انجام‌شده درباره رابطه میان مصرف ماهواره و دینداری، در مجموع رابطه‌ای منفی و معنادار بین این دو متغیر مشاهده شده است؛ به‌گونه‌ای که استفاده بیشتر از ماهواره با کاهش میزان دینداری همراه بوده است.

چیت‌ساز افزود: این مطالعات که عمدتاً بر جامعه آماری جوانان متمرکز بوده‌اند، نشان می‌دهند افزایش مصرف رسانه‌های ماهواره‌ای با کاهش گرایش به ارزش‌های دینی، کم‌رنگ‌شدن باورهای مذهبی و گاهی زیرپا گذاشتن برخی اعتقادات همراه بوده است.

کلیشه‌سازی و تحریف چهره دینداران در تولیدات رسانه‌ای

وی با اشاره به محتوای غالب در رسانه‌های ماهواره‌ای گفت: بسیاری از این رسانه‌ها در تولیدات خود، افراد مذهبی را به‌صورت کلیشه‌ای و منفی بازنمایی می‌کنند. در برخی سریال‌ها، شخصیت‌های مذهبی به‌عنوان افراد خرافاتی، ریاکار یا متظاهر تصویر می‌شوند و خانواده‌های دیندار به شکلی نمایش داده می‌شوند که از اصول اخلاقی فاصله دارند. این نوع بازنمایی‌ها به تدریج موجب بی‌اعتمادی مخاطبان به مظاهر دینی می‌شود.

چیت‌ساز درباره پژوهش‌های مرتبط با شبکه‌های اجتماعی مجازی گفت: اغلب پژوهش‌ها رابطه‌ای منفی میان استفاده از فضای مجازی و دینداری گزارش کرده‌اند و میانگین اثر منفی در حدود ۰.۲۵ بوده است. اما بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که صرفِ استفاده از فضای مجازی به‌تنهایی موجب کاهش دینداری نمی‌شود.

وی ادامه داد: در بررسی ۱۲ پژوهش انجام‌شده، تنها دو مورد (پژوهش‌های کرمانی و میاد) هیچ رابطه‌ای میان استفاده از فضای مجازی و دینداری گزارش نکرده‌اند. سایر پژوهش‌ها نشان داده‌اند که نوع استفاده از فضای مجازی تعیین‌کننده است؛ استفاده ابزاری و ارتباطی از این فضاها معمولاً به تضعیف دینداری منجر می‌شود، اما استفاده هدفمند و آگاهانه می‌تواند در جهت تقویت دینداری عمل کند.

نوع استفاده از شبکه‌های اجتماعی تعیین‌کننده است

این عضو هیأت علمی تأکید کرد؛ پژوهش‌هایی که نوع استفاده از فضای مجازی را مورد سنجش قرار داده‌اند، نشان می‌دهند کاربرانی که از شبکه‌های اجتماعی برای سرگرمی و کسب اخبار استفاده می‌کنند، تمایل کمتری به انجام فعالیت‌های مذهبی دارند. طبق آخرین داده‌ها در شهریور ۱۴۰۴، حدود ۴۷.۳ درصد کاربران شبکه‌های اجتماعی برای کسب خبر و اطلاعات و ۴۷.۲ درصد برای سرگرمی از این فضا استفاده می‌کنند.

چیت‌ساز گفت: نتیجه نهایی آن است که رسانه‌ها، چه ماهواره و چه شبکه‌های اجتماعی، به خودی خود عامل تضعیف یا تقویت دین نیستند؛ بلکه نحوه مواجهه و نوع استفاده کاربران از این فضاهاست که سرنوشت دینداری در جامعه امروز را رقم می‌زند.

محمدجواد چیت‌ساز گفت: این رویکرد بر این نکته تأکید دارد که فناوری‌های ارتباطی نه‌تنها ابزار ارتباطی، بلکه عامل دگرگونی در نحوه تجربه ایمان هستند. تجربه دوران کرونا به‌خوبی نشان داد که چگونه کاربران از فضای مجازی برای انجام مناسک، برگزاری مراسم مذهبی و حتی نمایش دینداری بهره بردند.

انتهای پیام